Cel i zakres badań

sztuki wspólnie kształtowały koncepcję badań krajobrazowych oraz ulegały jednocześnie reinterpretacji wskutek tarcia z odmiennymi punktami widze-nia i poglądami. Zmiewidze-niający się charakter i rodzaj studiów wpływał rów-nież na modyfikację w wykorzystaniu rozmaitych metod badawczych, fa-woryzując jedne kosztem drugich w zależności od ‘panującej’ w danym czasie mody teoretycznej.

Gwałtowny rozwój lotniczego skanowania laserowego na przełomie ty-siącleci (Opitz 2013: 15) doprowadził do rozpowszechnienia tej metody w rozmaitych dziedzinach życia. To wówczas doszło do pierwszej aplikacji ALS-u w archeologicznych studiach krajobrazowych (Holden, Horne, Bewley 2002). Nowa metoda została wprowadzona na niejednorodny grunt, w którym panowało wiele rozmaitych koncepcji krajobrazu. Nowy rodzaj danych został zaaplikowany w przestrzeni teoretycznej, którą charaktery-zowało zróżnicowanie w rozumieniu archeologii, jej procedur oraz źródeł.

Miało to istotne konsekwencje dla możliwości interpretacyjnych.

1.3. Cel i zakres badań

Zasadniczym celem prowadzonych dociekań jest identyfikacja relacji zacho-dzących pomiędzy aplikacją lotniczego skanowania laserowego w archeo-logii a możliwościami interpretacyjnymi dziedziny. Zostanie on osiągnięty poprzez rozpoznanie konsekwencji, jakie dla niejednorodnych studiów nad przeszłymi krajobrazami niesie wykorzystanie danych przestrzennych pozyskanych metodą ALS i przetworzonych oraz analizowanych w środo-wisku GIS. Identyfikacja ta zostanie przeprowadzona w obrębie czterech poziomów wzajemnego oddziaływania technologii oraz możliwości inter-pretacyjnych, omówionych w podrozdziale 1.1.

Wybrane obszary Pomorza: zalesione okolice Polanowa (powiat kosza-liński) oraz Starego Krakowa, a także Wrześnicy i Sławska (powiat sławień-ski) stanowiły poligony doświadczalne aplikacji metody skanowania w ba-daniach nad wycinkiem współczesnej rzeczywistości, jakim są przeszłe krajobrazy. Pokazuję, że zastosowanie ALS-u w studiach archeologicznych Pomorza umożliwiło uzyskanie danych nowego typu i jakości, odnoszących się do współcześnie konstruowanych znaczeń przeszłej rzeczywistości, do-prowadzając tym samym do zmian w rozumieniu przeszłości, a także wy-musiło refleksję nad istotą badań, ich procedurą oraz dekonstrukcją takich kategorii, jak źródło archeologiczne oraz narracja.

Pomiary z wykorzystaniem lotniczego skanowania laserowego zostały wykonane przez pracowników firmy MGGP Aero z Tarnowa 24 kwietnia

2012 roku w rejonie Polanowa oraz dwa dni później dla terenów położonych w powiecie sławieńskim. Równolegle ze skanowaniem (o zakładanej gęsto-ści pomiaru: 8 odbić na m² oraz z rejestracją echa typu Full-Waveform) pro-wadzony był nalot fotogrametryczny (o wymaganej wielkości piksela 13 cm, w kanałach RGB oraz o pokryciu podłużnym i poprzecznym wynoszącym 60%). Właściwości obu sposobów pozyskania danych przestrzennych przedstawione są w tabeli 1.

Tabela 1. Ogólna charakterystyka nalotów i pobranych danych

Nazwa projektu Sławno Polanów

Liczba lotów 1 1

Wysokość lotu 950 m 950 m

Data nalotu 26.04.2012 24.04.2012

Stacja bazowa GPS Redzikowo Koszalin

Liczba bloków 2 1

Układ odniesienia (poziomy) PUWG 1992 PUWG 1992

Układ odniesienia (pionowy) Kronsztadt Kronsztadt

Dokładność opracowania produktów skanowania pozioma ≤ ± 0,5 m, pionowa ≤ ± 0,5 m

pozioma ≤ ± 0,5 m, pionowa ≤ ± 0,5 m

Rozdzielczość terenowa GSD 13 cm 13 cm

Ź r ó d ł o: MGGP Aero 2012: 8.

Dane o powyższej charakterystyce zostały pozyskane dla ziem o łącznej powierzchni 146,5 km², z czego blisko 70 km² w rejonie Polanowa, około 28,5 km² w okolicach Starego Krakowa i w przybliżeniu 48 km² wokół Sław-ska i Wrześnicy (ryc. 1). Obszary poddane Sław-skanowaniu nie są przypadkowe.

Za ich wyborem stało kilka przyczyn. Po pierwsze, wykorzystanie ALS-u w badaniach archeologicznych powszechnie uważane jest za najbardziej efektywne na terenach leśnych (o powodach takiego myślenia piszę w pod-rozdz. 3.1). Pomorze stanowi obecnie jeden z najbardziej zalesionych obszarów kraju. Zgodnie z raportem Głównego Urzędu Statystycznego w 2011 roku udział lasów w ogólnej powierzchni gruntów w województwie zachodnio-pomorskim wynosił 35,3% (GUS 2012: 206). W tym samym czasie gmina Polanów była zalesiona w blisko 53,5%, gmina Sławno zaś w 40,1% (GUS 2012: 207). Tak duży udział lasów w całkowitej powierzchni tych regionów powodował liczne konsekwencje dla dotychczasowego rozpoznania archeo-logicznego. Z tego powodu zasięg obszarów poddanych skanowaniu lase-rowemu został tak określony, aby udział procentowy obszarów leśnych

1.3. Cel i zakres badań 33

Ryc. 1. Zasięg opracowania lotniczego skanowania laserowego na tle mapy ogólnogeograficznej Kolorem niebieskim zaznaczono obszar w okolicach Starego Krakowa, czerwonym zasięg wokół Sławska i Wrześnicy, czarnym w rejonie Polanowa. Podkład kartograficzny: © autorzy OpenStreetMap

[dostęp: 01.07.2015].

był znaczący, aczkolwiek zróżnicowany. W przypadku okolic Sławska i Wrześnicy wydzielenia leśne stanowiły około 26%, w pobliżu Starego Kra-kowa 54%, w rejonie Polanowa zaś 74% całości zeskanowanych bloków. Na resztę powierzchni składały się głównie obszary uprawne, pastwiska i nieu-żytki, a także wody (stojące i płynące) oraz w minimalnym stopniu elementy współczesnej zabudowy i infrastruktury.

Po drugie, wybrane zostały zwarte obszary leśne o zróżnicowanej struk-turze drzewostanu, a także mające różną historię. Znalazły się wśród nich lasy powstałe wskutek intensywnych zalesień Pomorza w XIX wieku i star-szych. W obręb analiz włączono również kompleksy leśne, które swoją hi-storią sięgają co najmniej początków XVII stulecia. Zanikanie oraz pojawia-nie się obszarów zalesionych w przeszłości miało kluczowe znaczepojawia-nie dla istnienia wcześniejszych elementów dziedzictwa kulturowego. Charakter

gospodarki leśnej, jej ograniczenia oraz zakres oddziaływania mogły i wciąż mogą przyczynić się zarówno do zachowania, jak i niszczenia obiektów ar-cheologicznych. Skupienie się na wymienionych obszarach miało pozwolić również na podjęcie studiów nad możliwościami rozpoznania tego zjawiska.

Po trzecie, wybór powyższych regionów był spowodowany dotychczaso-wym rozpoznaniem archeologicznym. Okolice Starego Krakowa, Polanowa oraz Sławska i Wrześnicy cieszyły się jak dotąd zróżnicowanym zaintereso-waniem badaczy. Miało to istotne konsekwencje dla dotychczasowego sposo-bu rozumienia przeszłych krajobrazów tych terenów. Dokonano więc wyboru obszarów zarówno intensywnie rozpoznanych w trakcie wieloletnich kampa-nii, jak i znajdujących się na marginesie prospekcji archeologicznej.

Po czwarte, studia przeprowadzone zostały w regionie, którego wybrane części stanowią od kilkudziesięciu lat przedmiot zainteresowania pracowni-ków Instytutu Prahistorii UAM (np. Marciniak, Rączkowski 1991; Rączkow-ski 1994, 1998a). Tym samym możliwy był bezpośredni dostęp do uzyska-nych w trakcie tychże badań materiałów oraz sporządzonej dokumentacji.

Siła tradycji miała także istotny wpływ na taki, a nie inny wybór tematu badań. Życzyłbym sobie, aby proponowane wpisały się w nurt poznańskich rozważań metodologicznych przywołanych w podrozdziale 1.1. Stojąc w obliczu ważnych i wpływowych opracowań powstałych w Instytucie Pra-historii UAM, dokonałem wyboru młodej metody, która idealnie pozwala połączyć dwie z moich ulubionych dyscyplin – studia nad przeszłością oraz geografię. Nie ukrywam, że badanie przeszłych krajobrazów w świetle zróżnicowanych nurtów teoretycznych jest tym, co uważam za najbardziej interesujące w archeologii. Pojęcie przestrzenności oraz uczestnictwa w kra-jobrazie pełnym zróżnicowanych znaczeń, doświadczanym przez osadzony w ciele umysł jest mi wyjątkowo bliskie i budzi we mnie wiele pozytywnych emocji. Oferowana dzięki wykorzystaniu lotniczego skanowania laserowego perspektywa częściowej (i niezwykle skomplikowanej) partycypacji w kra-jobrazie zauroczyła mnie od pierwszego z nią spotkania. Mam nadzieję, iż wyniki mojej przygody z krajobrazami Pomorza przez pryzmat danych przestrzennych, prezentowane w tym opracowaniu, będą dla czytelnika tak samo ‘pociągające’, jak dla mnie. Chciałbym, aby mój entuzjazm wywołany aplikacją ALS-u udzielił się wszystkim zainteresowanym niniejszą tematyką.