Przekształcenia krajobrazu

W. Florek (2009, 2010, 2013) zwraca uwagę na współczesne procesy geomor-fologiczne ziemi sławieńskiej o charakterze antropogenicznym. W głównej mierze podkreśla przyspieszenie procesów spłukiwania z pól (w wyniku

prowadzonej uprawy), a także wykonywanie nasypów i wkopów drogo-wych oraz kolejodrogo-wych, eksploatację surowców naturalnych czy powstawa-nie wysypisk śmieci. Jednakże dzięki wykorzystaniu danych lidarowych rozpoznano procesy przekształcenia krajobrazu okolic Polanowa na niedo-strzegalną wcześniej skalę. Prace agrotechniczne prowadzą bowiem nie tyl-ko do miejscowego (np. w obrębie jednego pola) usunięcia znaczeń z krajo-brazu. W wyniku działalności rolniczej dochodzi do modyfikacji rozległych przestrzennie obszarów, powodującej zrównanie ich rzeźby. Jej niszczyciel-ską siłę wyraźnie widać podczas interpretacji produktów pochodnych ska-nowania.

Przyglądając się modelowi terenu okolic Polanowa, poddanych skano-waniu lotniczemu, widzimy krajobraz wysoczyzny moreny pagórkowatej (Bartkowski 1969) od północy ograniczony pradoliną pomorską (ryc. 73A), przeciętej niemalże południkowo zorientowaną doliną górnego biegu Gra-

Ryc. 73. Lokalizacja dwóch obszarów: w pobliżu Wietrzna i Łokwicy (1) oraz Chocimina i Żydowa (2) na tle modelu terenu

Biegnąca niemalże południkowo dolina Grabowej (B) rozcina rozległe równoleżnikowe obniżenie pradoliny pomorskiej (A).

5.1. Krajobrazy okolic Polanowa w kontekście danych lidarowych 187 bowej (ryc. 73B). W południowo-zachodniej części analizowanego obszaru wyraźne widać także rozcięcia związane z denudacyjną działalnością bezi-miennych dopływów Drężniarki (ona sama znajduje się poza obszarem ba-dań). Wysoczyzna wypełniona jest niezliczonymi pagórkami wytworzony-mi podczas ostatniego zlodowacenia. Stanowią one nieodłączny element procesu wytwarzania znaczeń krajobrazowych od początku działalności człowieka na tym obszarze, gdyż – jak wspominałem – dopiero wraz z ustą-pieniem lądolodu na omawiane ziemie wkroczyły pierwsze grupy ludzkie.

Pagórki te tworzą zatem permanentny kontekst – brany lub nie pod uwagę przez przeszłe społeczności – dla kreacji znaczeń, dla zaangażowania uczestników krajobrazu w otaczający ich świat.

Ryc. 74. Zasięg wydzieleń leśnych (zielone obszary) na tle wizualizacji analizy cieniowania NMT w pobliżu Wietrzna i Łokwicy (z lewej) oraz model terenu tego obszaru

Jednakże prowadzone od wieków prace rolne powodują zmianę wy-kształconych przez lądolód warunków środowiskowych. Chcąc to zaprezen-tować, wyznaczyłem dwa obszary (ryc. 73). Przyglądając się wynikom J. Plit (2010) dotyczących trwałości wykorzystania gruntów w gminie Polanów (por. ryc. 60), widzimy, że w obrębie omawianych dwóch poligonów znaj-dują się zarówno ziemie długotrwale zalesione, jak i stale uprawiane rolni-czo. Tereny niezalesione okolic Wietrzna i Łokwicy (ryc. 74) oraz Chocimina i Żydowa (ryc. 75) jawią się na produktach pochodnych skanowania jako wygładzone, niewiele jest ‘cieniowania’ stanowiącego efekt wizualizacji terenów o zróżnicowanej rzeźbie (por. podrozdz. 3.2.8). Jeżeli spojrzymy wyłącznie na NMT (ryc. 74 i 75), to zauważymy, że wraz z ‘przekroczeniem’

granicy obszarów zalesionych tekstura modelu numerycznego usłana jest licznymi formami terenowymi. Podczas gdy prace rolne sukcesywnie usu-wają z powierzchni wysoczyzny wykształcone przez lodowiec pagórki, w lasach niezliczone wzgórza wciąż stanowią wyraźny kontekst środowi-skowy. Przypatrując się dokładniej ziemiom uprawnym, zauważyć można, iż także wśród nich znajdowały się kiedyś wzniesienia morenowe. Widzimy, że delikatne pozostałości po nich, rozorywane, stają się coraz niższe i bar-dziej ‘rozciągnięte’. Z łatwością dostrzec to można, jako wyróżniki glebowe, na zdjęciach lotniczych (por. Przewoźna 2012).

Ryc. 75. Zasięg wydzieleń leśnych (zielone obszary) na tle wizualizacji analizy cieniowania NMT w pobliżu Chocimina i Żydowa (z lewej) oraz model terenu tego obszaru

Tym samym analiza i interpretacja danych lidarowych pozwoliła nie tyl-ko dostrzec mechanizm procesu usuwania obiektów archeologicznych o zachowanych formach terenowych, ale i zidentyfikować postępującą mo-dyfikację na szeroką skalę. Zidentyfikowany problem ma istotne konse-kwencje między innymi dla możliwości interpretacyjnych archeologii. Klu-czowy wydaje się bowiem wpływ tak dużego przekształcenia terenu na potencjał poznawczy między innymi analizy widoczności. Oprócz założenia zupełnego odlesienia badanych obszarów, największą słabością tej analizy jest fakt, iż w obliczeniach miejsc widocznych i niewidocznych z danego punktu wykorzystywana jest najczęściej współczesna rzeźba terenu. Choć archeolodzy stosujący to narzędzie zazwyczaj byli i są świadomi tego ogra-niczenia, to przykład usuwania pagórków morenowych na tak dużą skalę pokazuje rozmiar problemu.

Rezultaty analiz widoczności na NMT okolic Chocimina i Żydowa róż-nią się bowiem znacząco (ryc. 76) w zależności od tekstury obserwowanego

5.1. Krajobrazy okolic Polanowa w kontekście danych lidarowych 189 terenu. Pierwsza została wykonana w przypadkowym miejscu w obrębie ziem uprawnych, drugą przeprowadziłem dla dowolnego punktu wśród obszarów zalesionych. Nie skupiam się jednakże na rozpoznaniu powierzchni widocznych lub niewidocznych z losowych współrzędnych geograficznych.

Interesuje mnie bardziej pokazanie różnicy w sposobach ‘patrzenia’ na owe dwa wycinki przestrzeni. Możliwości wzrokowego doświadczania ziem ornych są bowiem dużo większe niż obszarów zalesionych. Nie mam jed-nakże na myśli tego, że przeszkadza w tym szata roślinna. Została ona usu-nięta z całego modelu numerycznego. Istotnym ogranicznikiem są obecne w lasach pagórki morenowe. To one powodują, iż wyniki analiz widocz-ności dla obszarów zalesionych są bardzo nieregularne, pełne ‘dziur’, obej-mujące często jedynie szczytowe partie wzgórz. Z kolei niwelacja tych form terenowych na ziemiach ornych spowodowała, że obszary te są bardziej

‘otwarte’. Dużo szersze powierzchnie są dostępne doświadczeniu wzro-kowemu.

Ryc. 76. Wyniki dwóch analiz widoczności przeprowadzonych na NMT okolic Chocimina i Żydowa (wysokość ‘oczu’ 1,6 m, wysokość ‘celu’ 0,3 m)

Obszary widoczne dla obserwatora umieszczonego na ziemiach ornych (czarny punkt) zaznaczone są kolorem czerwonym, a w ramach obserwacji prowadzonej z terenów zalesionych (biały punkt) niebieskim.

Widzimy zatem, jak prowadzone przez wieki prace agrotechniczne po-wodują modyfikację istotnego elementu przestrzeni. Kształtują one zmianę aspektu krajobrazowego różnie odczytywanego przez rozmaite, następujące po sobie grupy ludzkie; jednakże ‘znajomego’ uczestnikom krajobrazu oko-lic dzisiejszego Polanowa od pojawienia się człowieka na tych terenach.

W przypadku podejmowanych prób interpretacji archeologicznej, na przy-kład dotyczącej pradziejów, kiedy to przekształcenia te nie były prawdopo-dobnie tak silne, wyniki analiz są mocno zaburzone. W istotny sposób ogra-nicza to możliwości poznawcze.