Krajobrazy wokół Starego Krakowa w kontekście danych lidarowych

polach zostały już miejscami całkowicie wymazane. Interpretacja produktów pochodnych skanowania pozwoliła mi także na zrozumienie, że zniszczenia te idą znacznie dalej niż działalność jakichkolwiek militarystów czy ‘detek-torystów’. To bowiem głównie na nich spada krytyka ze strony środowiska profesjonalnych archeologów, również w kontekście możliwego wykorzy-stania przez nich danych lidarowych w celach poszukiwań skarbów⁵¹. Tym-czasem wykonywane od wieków zabiegi agrotechniczne powodują nie tylko wymazanie na szeroką skalę obiektów archeologicznych, ale prowadzą tak-że do olbrzymiej zmiany krajobrazowej. Owe znaczące przekształcenia mogą w istotny sposób wpływać na wyniki prospekcji i interpretacji archeologicznej.

5.2. Krajobrazy wokół Starego Krakowa w kontekście danych lidarowych

Tereny w pobliżu Starego Krakowa, podobnie jak okolice Polanowa, nie stanowiły dotychczas przedmiotu intensywnych badań archeologicznych (por. podrozdz. 4.2.2). Nierównomierne rozpoznanie charakteryzujące przedwojenne prace badawcze, a także przypadkowość prowadzonej na tym terenie prospekcji powierzchniowej powodują, iż nie można uznać, że skonstruowano ‘najpełniejszy’ z możliwych obraz przeszłego zaangażowa-nia człowieka w otaczający go świat. Oprócz badań wykopaliskowych sprzed II wojny światowej przeprowadzono jedynie studia weryfikacyjne osadnictwa wczesnośredniowiecznego oraz powierzchniowe typu AZP.

Powoduje to, iż skonstruowany obraz procesów tworzenia i rekonstytuowa-nia krajobrazu został wykształcony wyłącznie zgodnie z metodyką oraz zapleczem teoretycznym badań osadniczych (np. Jankuhn 1977).

W 2011 roku Fundacja „Dziedzictwo” podjęła się realizacji projektu „Te-ledetekcja archeologicznych krajobrazów ziemi sławieńskiej”, którego celem było między innymi ponowne spojrzenie na kompleks średniowiecznego grodziska w Starym Krakowie. W obrębie stanowiska wykonano wówczas pomiary przy użyciu naziemnego skanowania laserowego (Banaszek,

Wo-_______________

51 W referacie J. Budziszewskiego i M. Grabowskiego Zasoby archeologiczne na terenie lasów, zaprezentowanym podczas „Panelu Ekspertów »Dziedzictwo« Lasy i gospodarka leśna w kulturze i dziedzictwie narodowym” (organizowanym przez Instytut Badań Leśnictwa w Sękocinie Starym w dniach 10–11.04.2013), autorzy podkreślają, że produkty pochodne skanowania są wykorzystywane przez poszukiwaczy skarbów. Za: <http://www.npl.ibles.pl/

sites/default/files/referat/referat_j.budziszewski_m.grabowski.pdf>, [dostęp: 13.04.2013]. Pro-blem ten narasta, o czym świadczą publikacje między innymi w branżowym (dla ‘detekto-rystów’) miesięczniku „Odkrywca”(np. Ślędziński, Sadowski 2014).

sińska, Wróblewska 2012). Interpretacja uzyskanych danych pozwoliła na wprowadzenie w kontekst analizowanego obszaru wielu nowych treści i znaczeń powiązanych z rozmaitymi aspektami przeszłej działalności czło-wieka w tym rejonie (Banaszek 2013; Banaszek, Wróblewska 2013). Produkty pochodne (naziemnego) skanowania pozwoliły zrozumieć, że badany teren jest niezwykle skomplikowany. W konsekwencji podjąłem decyzję o włą-czeniu go w zakres opracowania ALS-u. Doprowadziło to do uzyskania szerszej perspektywy, gdyż ta otrzymana dzięki pomiarom naziemnym była ograniczona jedynie do wspomnianego grodziska i jego najbliższej okolicy.

Wytworzone dzięki lotniczemu skanowaniu laserowemu treści pokazują skomplikowaną strukturę analizowanego krajobrazu w pobliżu Starego Krakowa, jak i umożliwiają prowadzenie interpretacji archeologicznej nie tylko z perspektywy studiów osadniczych. Dotarłem bowiem do zróżnico-wanych chronologicznie warstw znaczeniowych, dzięki którym możliwe było podjęcie na przykład badań nad biografią krajobrazu (por. Pollard, Reynolds 2002; Darvill 2007).

5.2.1. Poziom 1. Wprowadzenie danych nowej jakości odnośnie do znanych elementów dziedzictwa

Interpretacja produktów pochodnych skanowania pozwoliła na identyfika-cję niefunkcjonujących dotąd – w dyskursie akademickim – aspektów odnoś-nie do trzech znanych punktów osadniczych. Dotyczy to wielokulturowego stanowiska w Starym Krakowie (stan. nr 4) oraz wspomnianego grodziska położonego w obrębie tej samej miejscowości (stan. nr 6), a także cmentarzy-ska kurhanowego (stan. nr 5), znajdującego się tuż przy obwałowaniach tej umocnionej osady. W pozostałych przypadkach praca z wygenerowanymi na podstawie danych lidarowych modelami numerycznymi nie przyniosła pozytywnych rezultatów. Podobnie interpretacja ortofotomapy nie pozwoli-ła na rozpoznanie jakichkolwiek wyróżników związanych z dotychczas za-rejestrowanymi punktami osadniczymi.

Stanowisko wielokulturowe w pobliżu wsi Stary Kraków znane było już badaczom niemieckim (Kleist 1955: 21). W tym miejscu odnaleziono artefak-ty, które archeolodzy łączą z kulturą łużycką i wielbarską, a także z wczes-nym i późwczes-nym średniowieczem⁵². Z uwagi na występowanie przedmiotów identyfikowanych z czasami średniowiecza miejsce to stanowiło przedmiot badań weryfikacyjnych przeprowadzonych przez W. Łosińskiego, J. Olczaka

_______________

52 Za: Karta Ewidencji Stanowiska Archeologicznego nr 9-25/4, ze zbiorów ZWKZ, delegatura w Koszalinie.

5.2. Krajobrazy wokół Starego Krakowa w kontekście danych lidarowych 193 i K. Siuchnińskiego (1971: 222–223)⁵³. Zasięg i lokalizacja tego stanowiska, określone podczas badań AZP, funkcjonują w obecnie obowiązujących nor-mach prawnych (ryc. 77). Zdaniem A. Webera – prowadzącego rozpoznanie powierzchniowe na tym obszarze – położone jest ono na terenie sfałdowa-nym/niewielkim cyplu, częściowo w obrębie otoczonego ze wszystkich stron wydzielenia leśnego, na glebie piaszczystej⁵⁴. Zostało zniszczone po-przez rozległy wkop.

Ryc. 77. Zasięg i lokalizacja stanowiska nr 4 w Starym Krakowie przedstawione na karcie AZP

Choć interpretacja produktów pochodnych skanowania nie pozwoliła na rozpoznanie jakichkolwiek obiektów w obrębie omawianego punktu osad-niczego, to pokazuje ona niezwykle istotny kontekst środowiskowy, który został zapewne celowo wykorzystany przez przeszłe grupy społeczne. Otóż, na wizualizacjach modeli terenu (ryc. 78) wyraźnie widać, iż określony przez archeologów zasięg stanowiska powiela – do pewnego stopnia –

_______________

53 W omawianej publikacji jest ono oznaczone jako stanowisko nr 5 w Starym Krakowie.

54 Za: Karta Ewidencji Stanowiska Archeologicznego nr 9-25/4, ze zbiorów ZWKZ, delegatura w Koszalinie.

kształt ozu powstałego podczas ostatniego zlodowacenia. Pokazuje to, iż w obrębie przeszłych kontekstów społeczno-kulturowych ten fragment for-my polodowcowej miał tak ważne znaczenia, że doprowadziły one do ak-tywności, których rezultaty zostały współcześnie określone takimi formami klasyfikacyjnymi, jak ‘osada’ (kultura łużycka i wczesne oraz późne śred-niowiecze), a także ‘cmentarzysko’ (kultura wielbarska). Ponadto takie, a nie inne właściwości tego obszaru zostały wykorzystane także w później-szym horyzoncie chronologicznym. Doprowadziło to do powstania wspo-mnianego wykopu, związanego z odkrywkowym pozyskaniem piasku, z którego zbudowany jest oz.

Widzimy zatem, że wykorzystanie danych lidarowych pozwoliło na wy-tworzenie informacji o nowej jakości. Wcześniejsze interpretacje pomijały rozpoznany aspekt badanego terenu. Przykład ten ilustruje więc ważny z punktu widzenia studiów nad przeszłym krajobrazem przyrost informacji.

Prowadzi do kreacji treści o aspektach przeszłego zaangażowania w krajo-braz, a także o nadawaniu rozmaitych znaczeń tym samym formom topo-graficznym.

Ryc. 78. Stanowiska rozpoznane w trakcie AZP (obszary obrysowane kolorem turkusowym) na tle wizualizacji analizy cieniowania NMT w pobliżu Starego Krakowa

Kształt i zasięg omawianego w tekście stanowiska powiela formę ozu (zygzakowata linia wyniesienia).

5.2. Krajobrazy wokół Starego Krakowa w kontekście danych lidarowych 195 Na karcie AZP położenie tego stanowiska zostało określone jako czę-ściowo zalesione. Jednakże z analizy ortofotomapy wynika, iż owo wydzie-lenie leśne jest związane wyłącznie z wyrobiskiem po odkrywkowym wybieraniu piasku, które to zarosło po zaprzestaniu eksploatacji surowca.

W przeciwieństwie do tego fragmentu ozu obszar, na którym położone jest grodzisko oraz kurhany, jest zalesiony od dawna. Te dwa stanowiska znajdowały się w lesie w momencie ich identyfikacji przez archeologów niemieckich – H. Bollnowa i R. Scylera, jak i podczas badań weryfikacyj- nych (Łosiński, Olczak, Siuchniński 1971: 223–227), a także w trakcie rozpo-znania AZP⁵⁵.

Ryc. 79. Zasięg i lokalizacja grodziska w Starym Krakowie przedstawione na karcie AZP

Zlokalizowane jest ono na jęzorze wysoczyzny (ryc. 79) wciśniętym po-między doliny Jarosławianki (od strony południowej i wschodniej) oraz Wieprzy (od północy i północnego zachodu). Od reszty wysoczyzny, a więc od zachodu, majdan grodziska miał być, zdaniem W. Łosińskiego, J. Olczaka

_______________

55 Za: Karta Ewidencji Stanowiska Archeologicznego nr 9-25/5 oraz nr 9-25/6, ze zbiorów ZWKZ, delegatura w Koszalinie.

i K. Siuchnińskiego (1971: 224–226), oddzielony ziemnymi obwałowaniami wraz z suchą fosą. Archeolodzy ci uważali, że kolejne umocnienia (w tym wypadku nie wspominają o fosie) mogą znajdować się również na północ-nym stoku. Ponadto, na podstawie 10 sondaży badacze poznali miejscowo stratyfikację majdanu, a także pozyskali materiał zabytkowy. Oprócz frag-mentów ceramiki – być może – łużyckiej znaleźli także inne części naczyń (m.in. trzy toczone, barwy ceglastej, w tym jedną pokrytą brunatnym szkli-wem), a także fragment gwoździa żelaznego z dużą, płaską główką i kolcem o czworobocznym przekroju (Łosiński, Olczak, Siuchniński 1971: 223–227).

Na tej podstawie określona została chronologia grodziska na wczesne(?) i późne średniowiecze. Archeolodzy nie wyciągnęli żadnych wniosków od-nośnie do obecności naczyń tzw. kultury łużyckiej. Wspominają także o obecności w północnej części stanowiska pozostałości po zabudowie i umieszczają te ślady na opracowanej mapie sytuacyjno-wysokościowej.

W 1983 roku przeprowadzone zostały na tym obszarze wspomniane ba-dania AZP. W ich trakcie doszło także do udokumentowania przestrzenne-go rozkładu kurhanów w obrębie cmentarzyska położoneprzestrzenne-go w najbliższym sąsiedztwie grodziska (ryc. 80). Opracowany wówczas szkic stanowiska

Ryc. 80. Zasięg i lokalizacja stanowiska nr 8 w Starym Krakowie przedstawione na karcie AZP

5.2. Krajobrazy wokół Starego Krakowa w kontekście danych lidarowych 197

Ryc. 81. Szkic cmentarzyska kurhanowego w Starym Krakowie, położonego na zachód od grodziska, dołączony do karty AZP

przedstawia 19 zarejestrowanych nasypów, drogę prowadzącą ze Starego Krakowa do Kowalewic oraz północny skraj wału położonego w południo-wo-wschodniej części stanowiska nr 6 (ryc. 81). Chronologia kurhanów zo-stała określona na podstawie jednego fragmentu łużyckiej ceramiki na młodszą epokę brązu⁵⁶. Szkic ten pokazuje sposób myślenia o przestrzeni.

Pomimo iż zaznaczone są umocnienia, to oba stanowiska nie tworzą całości, nie wchodzą w skład jednego krajobrazu. Choć bliskie są ich relacje topolo-giczne, to obiekty te rozumiane są oddzielnie. Jest to konsekwencja obec-nych w archeologii tradycji i myślenia przez pryzmat kategorii ‘stanowisko archeologiczne’. Przykład ten oddaje wyraźnie istotę ograniczeń w rozu-mieniu krajobrazu charakteryzujących badania typu osadniczego.

Tymczasem interpretacja produktów pochodnych skanowania pozwala na uchwycenie relacji topologicznych pomiędzy zróżnicowanymi obiektami.

Na numerycznym modelu terenu okolic grodziska i cmentarzyska kur-hanowego wyraźnie widać bliskość, a także powiązanie obu elementów (ryc. 82). Tuż za przecinającymi wysoczyznę niemalże południkowo umoc-nieniami, wzdłuż północnego skraju wysoczyzny, zlokalizowane są

kurha-_______________

56 Karta Ewidencji Stanowiska Archeologicznego nr 9-25/6, ze zbiorów ZWKZ, delegatura w Koszalinie.

Ryc. 82. Wizualizacja analizy cieniowania NMT okolic grodziska w Starym Krakowie

ny. Wykorzystanie produktów skanowania pozwoliło na rozpoznanie wcześ-niej niezauważalnych obiektów, a także udokumentowanie stanu ich za-chowania oraz umożliwiło dostrzeżenie palimpsestu treści w analizowanym krajobrazie.

Na podstawie interpretacji produktów pochodnych skanowania uwa-żam, że liczba obiektów na cmentarzysku jest większa. Moim zdaniem nale-ży mówić o 23 nasypach (ryc. 83). Proponowane dodatkowe cztery możliwe kurhany charakteryzują się niewielkimi rozmiarami. Ich subtelna rzeźba nie została zauważona podczas badań powierzchniowych. Ponadto, oprócz identyfikacji nieznanych dotąd nasypów możliwe było rozpoznanie rowów wokół niektórych kurhanów (np. nr 1, 4, 5, 8, 18). Prawdopodobnie należy je wiązać ze sposobem konstrukcji tych form. Wśród nowych nasypów jest

5.2. Krajobrazy wokół Starego Krakowa w kontekście danych lidarowych 199 także jeden położony około 110 m na zachód od ‘rdzenia’ cmentarzyska (nr 24). Zmienia to istotnie myślenie o zasięgu stanowiska. Prowokuje raczej do szerszego spojrzenia na proces nadawania znaczeń miejscom w kraj- obrazie.

Biorąc pod uwagę relacje topologiczne pomiędzy kurhanami ziemnymi a pozostałościami umocnień grodziska, zastanawiająca jest lokalizacja nasy-pu numer 19. Patrząc na wizualizację Local Relief Model NMT tego obszaru, widzimy, że wspomniany obiekt położony jest w obrębie granatowo-czar-nego pasa przebiegającego wzdłuż umocnień (ryc. 83). Znajduje się on za-

Ryc. 83. Wizualizacja analizy Local Relief Model NMT zachodnich obwałowań grodziska oraz kurhanów położonych w jego najbliższym sąsiedztwie

Numeracja nasypów zgodna z ryc. 81 (dotyczy obiektów o numerach 1–19).

tem na środku opisywanej przez W. Łosińskiego, J. Olczaka i K. Siuchniń-skiego (1971: 225) suchej fosy. Pamiętając o chronologii opisywanych obiek-tów, należy– moim zdaniem – zadać pytanie: Czy możliwe jest, że konstruk-torzy średniowiecznego grodu intencjonalnie ominęli ów kurhan podczas kopania suchej fosy? Czy w trakcie konstruowania wałów postanowili nie wykorzystywać ziemi z miejsca, w którym zlokalizowany jest ten obiekt (co wydaje się normą w pozostałej części grodziska)? Nie dość że taki nasyp utrudniałby sypanie wałów (trzeba by było dostarczyć ziemię z innego rejo-nu), to zdecydowanie pomniejszałoby to walory obronne umocnień. Choć możliwe jest, iż grodzisko spełniało inne funkcje niż obronne (por. Rącz-kowski 2003), to samo pozostawienie obiektu w tym miejscu wydaje się ma-ło prawdopodobne.