BADAŃ WŁASNYCH 292
5.1. Cel, problemy oraz metody badań
Ideologie edukacyjne wydają się trudnym tematem badań, mimo iż były już przeprowadzane różnorakie projekty mające na celu ich rozpoznanie i związ-ki z innymi zjawiskami. Jest to temat niełatwy, gdyż związany z badaniem zja-wisk dotyczących głównie subiektywnych opinii i światopoglądu, nierzadko nieuświadomionych sobie przez ludzi lub jawnych jedynie w pewnej części, wychodzących na jaw w związku z postępowaniem konkretnego człowieka lub grupy ludzi.
Wydaje się jednak, że to problematyczne do badawczego ujęcia zjawisko przynajmniej w grupie osób pełniących funkcje polityczne będzie łatwiej-sze do przedstawienia. Politycy jako osoby podejmujące decyzje dotyczące wszystkich sfer funkcjonowania państwa, a więc również między innymi w obszarze polityki edukacyjnej danego kraju, a także jako – najczęściej – członkowie konkretnych partii o określonych i zazwyczaj spisanych w pro-gramach poglądach na całą rzeczywistość społeczną, powinni być bardziej świadomi swojego sposobu widzenia edukacji. Po pierwsze z racji konkretnej przynależności partyjnej można przyjąć założenie, iż przemyśleli oni koncep-cję edukacji leżącą u podstaw działalności danej partii i zgadzają się z nią, po drugie jako osoby odpowiedzialne za całość funkcjonowania społeczeństwa – zarówno w czasie teraźniejszym, jak i w przyszłym – powinni cechować się większą świadomością swoich poglądów i ich wpływu na rzeczywistość społeczną. Ta ostatnia kwestia – problem odpowiedzialności – jest również najwyższej wagi argumentem przemawiającym za koniecznością badania ideologii edukacyjnych polityków. Przecież ich realizacja wpływa na rzeczy-wiste funkcjonowanie całego społeczeństwa.
W związku z powyższym nie sposób nie zastanawiać się nad ideologiami edukacyjnymi współczesnych polityków polskich. Niewątpliwie mogą one wywrzeć duży wpływ na współczesną i przyszłą edukację w naszym najbliż-szym otoczeniu, w nanajbliż-szym kraju, jednocześnie nie pozostając bez znacze-nia dla wszystkich innych sfer życia publicznego. Dlatego też za cel poznaw-czy przyjęłam zrekonstruowanie ideologii edukacyjnych funkcjonujących w świadomości oraz w działaniach współczesnych polskich polityków. Ta re-konstrukcja utworzyła swoistą mapę ideologii edukacyjnych występujących współcześnie wśród badanych. Realizacja tego celu poznawczego badań wy-znaczyła cel praktyczny badań własnych: uświadomienie lub przypomnienie samym politykom wagi edukacji jako jednego z obszarów życia społecznego, jak również przywołanie ich roli i specyfi cznej odpowiedzialności za decyzje podejmowane w tym zakresie. Badania te mogą też stanowić przewodnik dla obywateli, jeden ze składników wiedzy obywatelskiej, szczególnie ważnej dla
wyborców i działaczy politycznych chcących świadomie kształtować przy-szłość. Tak przeprowadzona rekonstrukcja pozwoli na przedstawienie i upo-wszechnienie różnorodności idei leżących u podstaw polityki oświatowej współczesnych polskich partii, wskazując jednocześnie na możliwe uwarun-kowania i konsekwencje dokonania różnych wyborów i zróżnicowań. Tym samym przedmiotem badań były opinie, poglądy oraz przekonania polity-ków dotyczące edukacji, mogące dostarczyć informacji o ideologiach leżą-cych u podstaw ich myślenia o edukacji, jak również podejmowanych działań w tej sferze życia publicznego.
Edukacja była rozumiana szeroko, a zatem jako obejmująca zarówno pro-cesy wychowania i kształcenia na różnych poziomach i w rozmaitych środo-wiskach, jak i samowychowania i samokształcenia293. W niniejszym opraco-waniu ograniczę się jednak do przedstawienia wyników badań dotyczących edukacji szkolnej na poziomie podstawowym, średnim oraz wyższym. Tym samym pomijam materiał dotyczący przykładowo rodziny, który jest istotny, ale może tworzyć odrębną całość. W trakcie badań ujmowałam polityka – trochę zawężając defi nicję Maxa Webera294 – jako osobę sprawującą władzę polityczną w państwie lub dążącą do jej sprawowania lub też próbującą wy-wrzeć wpływ na jej podział, dostającą z tego tytułu wynagrodzenie fi nanso-we295. Ponieważ interesują mnie ideologie edukacji polityków o największym potencjalnym wpływie na edukację w Polsce, w badaniach własnych przez
293 W szerokim ujęciu jest rozumiana jako pojęcie nadrzędne wobec innych terminów pedagogicznych, obejmujące swym zakresem bardziej lub mniej szeroki krąg zjawisk społecz-nych, składających się na dziedzinę pedagogiki. Por. B. Śliwerski, Edukacja, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, T. Pilch (red.), „Żak”, Warszawa 2003, t. 1, s. 905; J.B. McKee, Intro-duction to sociology, Holt, Rinehart and Winston, Inc., New York, Chicago, San Francisco, Atlanta, Dallas, Montreal, Toronto, London, Sydney 1969, s. 386–393; Z. Kwieciński, Socjo-patologia edukacji, Edytor, Warszawa 1992, s. 13–15; K. Rubacha, Edukacja jako przedmiot pedagogiki i jej subdyscyplin, s. 21.
294 Por. M. Weber, Polityka jako zawód i powołanie, Fundacja im. Stefana Batorego, Znak, Warszawa–Kraków 1998, s. 56.
295 Warto dodać także, nie zapominając o specyfi ce polskiej współczesnej sytuacji poli-tycznej – pochodzącą z wyboru bezpośredniego przez obywateli drogą głosowania lub ob-sadzoną na stanowisku z tak zwanego klucza politycznego (na podstawie decyzji organów wybieralnych). Dlatego za polityków, według tego rozumienia, można uważać: byłych i obec-nych wybieralobec-nych reprezentantów obywateli państwa polskiego na poziomie całego państwa (zatem posłowie, senatorowie, prezydent); byłych i obecnych wybieralnych reprezentantów obywateli państwa polskiego we władzach samorządowych (członkowie rady gminy czy rady miasta, członkowie zarządu gminy, w tym wójt, czy zarządu miasta, w tym burmistrz lub pre-zydent miasta, członkowie rady powiatu, członkowie zarządu powiatu, w tym starosta, człon-kowie sejmików wojewódzkich, członczłon-kowie zarządu województwa z marszałkiem na czele);
członków najwyższych władz wykonawczych (premier oraz ministrowie i wiceministrowie);
obsadzanych przez rząd urzędników samorządu terytorialnego (wojewodowie, wicewojewo-dowie). Widać tu dwie ważne i odmienne kategorie osób parających się polityką, odrębne ze względu na specyfi kę pełnionych funkcji i wykonywanych zadań, sposób pracy, zakres
pojęcie polityka rozumiałam osoby funkcjonujące na szczeblu centralnym. Ze względu na to, że praca dotyczyła lat 2007–2010, w praktyce byli to głównie posłowie Sejmu V i VI kadencji, senatorowie VI i VII kadencji oraz pełniący w tym czasie funkcje prezydent, premierzy, ministrowie i wiceministrowie.
W ramach badań starałam się odpowiedzieć na pytanie główne brzmią-ce: jak przedstawiają się ideologie edukacyjne współczesnych polityków pol-skich?, które zostało zoperacjonalizowane na trzy pytania szczegółowe:
1. Jaki jest stan samoświadomości (samowiedzy) polityków odnośnie do ideologii edukacyjnych i ich praktycznych skutków? (z 3 podproble-mami);
2. Jakie ideologie edukacji leżą u podstaw myślenia i działania współczes-nych polityków polskich? (z 10 podproblemami);
3. W jakim zakresie opracowane programy, bieżące kierunki dążeń i oso-biste opinie wykraczają poza główne ideologie edukacyjne poszczegól-nych partii, tworząc „nowe jakości” (hybrydy ideologii, nakładanie się, współwystępowanie ideologii edukacyjnych)?
W tym opracowaniu skupię się na przedstawieniu tych właśnie zakresów wykraczania propozycji, pomysłów i opinii polityków polskich lat 2007–2010 poza ramy poszczególnych ideologii edukacyjnych, pokazując zachodzący nie tylko w Polsce proces stopniowej hybrydyzacji ideologicznej.
W badaniach własnych uwzględniłam polityków należących do sześciu partii politycznych dominujących w życiu politycznym, społecznym i go-spodarczym kraju w latach 2007–2010, to jest Ligę Polskich Rodzin (LPR), Prawo i Sprawiedliwość (PiS), Platformę Obywatelską (PO), Polskie Stron-nictwo Ludowe (PSL), Samoobronę i Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD).
LPR i Samoobronę brałam pod uwagę ze względu na pierwszy okres analizy, kampanię wyborczą w 2007 roku, w niniejszym opracowaniu pominę jednak polityków należących do tych ugrupowań z powodu marginalizacji ich zna-czenia w życiu publicznym po 2007 roku.
Optymalność metody badawczej dla danego problemu badawczego może być określona przede wszystkim poprzez przydatność danej metody i jej technik do znalezienia lub chociaż prób poszukiwania odpowiedzi na postawione w nim pytanie. Każda z metod badań pedagogicznych posia-da większą lub mniejszą przyposia-datność dla baposia-dania posia-danej tematyki czy klasy problemów, każda ma swoje mocne i słabe strony wskazujące możliwe jej zastosowanie. Kwestia wyboru pozostaje w gestii badacza. Istnieją jednak także pewne kryteria doboru metody badawczej. Poza podstawowymi – ta-kimi jak wspomniana odpowiedniość i właściwość metody wobec celu czy
i możliwości decydowania, także o edukacji. Implikuje to inne podejście przy prowadzeniu badań wśród polityków samorządowych oraz urzędujących na szczeblu centralnym.
celów badawczych i problematyki planowanych badań, mocne i słabe strony każdej metody i techniki badawczej – zalicza się tu również oczekiwania co do przyszłych rezultatów badań. Oczekiwania, by w jak największym stopniu odpowiadały rzeczywistości – co wszakże między innymi zależy od założeń, jakie wobec tej właśnie rzeczywistości, jej istnienia i możliwości badania się przyjmuje, a zatem od założeń ontologicznych i epistemologicznych.
Biorąc pod uwagę zarówno teoretyczne ujęcie problemów badawczych, jak i metodologiczne przesłanki wynikające ze specyfi ki problemów badaw-czych oraz walorów i wad przyjmowanych metod badawbadaw-czych, dla badań własnych wybrałam dwie metody podstawowe, które zdawały się dawać naj-lepszą gwarancję odpowiedzi na postawione pytania. Są to metody czy też techniki296 analizy treści oraz wywiadu. Podejmując temat ideologii eduka-cyjnych współczesnych polityków polskich za pomocą analizy treści, przy-jęłam perspektywę badań nad autorami przekazu – czyli nad politykami.
Jednym z zastosowań wymienianych właśnie w obrębie badań nad autorami jest „diagnoza cech psychicznych osób i grup”, w których to analizach wy-stępujące w przekazach tematy traktowano według Dorwina P. Cartwrighta jako „wskaźnik istnienia w osobowości autora określonego układu idei i motywów”297. Podobne zastosowanie można odnaleźć u Ewy Zaręby, któ-ra zwktó-raca uwagę na obecność w badaniach nad autorem analizy treści kon-centrującej się na intencjach autorów przekazów oraz ich innych cechach298. Uwzględniając przedstawione rozumienie pojęcia ideologii edukacyjnych, ujmowanych jako swoisty stan świadomości, sądy, przekonania czy preferen-cje ideologiczne dotyczące szeroko rozumianej sfery edukacji, ta metoda ba-dania i to konkretne jej zastosowanie wydają się najbardziej adekwatne. Ba-danie samej treści przekazów w przypadku badań własnych byłoby pewnym ograniczeniem, niepozwalającym na przypisywanie politykom takich, a nie innych koncepcji odnoszących się do edukacji, badanie natomiast skutków przekazów wykracza już poza ramy określone problematyką badawczą ni-niejszej pracy. Jako jednostkę analizy299 wybrałam temat, czyli sąd czy twier-dzenie o przedmiocie – w badaniach własnych będą to ideologie edukacyjne, a właściwie ich elementy zawarte w przekazach polityków, natomiast
jednost-296 W zależności od ujęcia konkretnych autorów opracowań metodologicznych dla nauk społecznych lub też pedagogów zajmujących się metodologią.
297 D.P. Cartwright, Zastosowania analizy treści, [w:] Metody badań socjologicznych, S. Nowak (red.), PWN, Warszawa 1965, s. 155–156.
298 E. Zaręba, Analiza treści w pracy badawczej pedagoga, [w:] Teoretyczne podstawy pedagogiki, S. Palka (red.), WUJ, Kraków 1987, s. 116.
299 „Jednostka analizy jest to najmniejszy element treści, który występuje w przekazie”
[i który badacz analizuje – dop. D.J.]. Ch. Frankfurt-Nachmias, D. Nachmias, Metody badaw-cze w naukach społecznych..., s. 344.
ką kontekstu300 była pozycja – w tym przypadku dokument albo artykuł lub też wpis na blogu bądź całość wypowiedzi danego polityka. Do pozycji, które poddano analizie w ramach badań, zaliczały się:
1. programy partii zasiadających w Sejmie RP V i VI kadencji oraz Se-nacie RP VI i VII kadencji aktualne w latach 2007–2010 (w sumie 10 dokumentów);
2. blogi internetowe polityków partii zasiadających w Sejmie RP V i VI kadencji oraz Senacie RP VI i VII kadencji (brano pod uwagę wpisy na 47 blogach prowadzonych przez posłów V i VI kadencji oraz senato-rów VI i VII kadencji, z czego wpisy dotyczące edukacji odnaleziono na 19 blogach);
3. artykuły o poglądach polityków na edukację i wywiady z politykami dotyczące edukacji z następujących trzech dzienników: „Gazeta Wy-borcza”, „Rzeczpospolita”, „Nasz Dziennik” (w sumie wzięto pod uwa-gę 157 artykułów);
4. treści wywiadów przeprowadzonych z politykami różnych ugrupowań politycznych301 .
Wypowiedzi polityków na blogach oraz artykuły o ich poglądach na edu-kację były brane pod uwagę w czterech ważnych z perspektywy polskiej po-lityki kampaniach wyborczych prowadzonych w latach 2007–2010302: przed wyborami do Sejmu RP, do Parlamentu Europejskiego, na Prezydenta RP oraz przed wyborami samorządowymi303.
300 „Jednostką kontekstu natomiast jest większy fragment treści, który można analizo-wać w trakcie charakteryzowania jednostek analizy”. Ch. Frankfurt-Nachmias, D. Nachmias, dz. cyt., s. 344.
301 Tu analiza treści zostanie potraktowana w pierwszym znaczeniu jako metoda pomoc-nicza. Według E. Zaręby w pierwszym znaczeniu analiza treści może być stosowana jako tech-nika pomocnicza, wykorzystywana podczas opracowywania i interpretowania danych zebra-nych za pomocą odmienzebra-nych metod i technik badawczych. W rozumieniu drugim stosuje się ją jako technikę w ramach analizy dokumentów. W obu przypadkach traktuje się analizę treści jako technikę, dodatek i uzupełnienie. Inaczej jest w trzecim ujęciu – już jako metody – gdzie mówi się o właściwej analizie treści, rozumianej jako uzasadnionej teoretycznie procedurze badania procesów komunikacyjnych. Właśnie w tym ostatnim znaczeniu, jako metoda, jest najbardziej interesująca dla przedstawionej koncepcji badań własnych. Warto również pod-kreślić, iż opisywana metoda to sposób zbierania danych do badań, jak i sposób analizowania danych. E. Zaręba, dz. cyt., s. 113–114; Ch. Frankfurt-Nachmias, D. Nachmias, dz. cyt., s. 341.
302 Kampania wyborcza jest okresem wzmożonej dyskusji na temat programów wybor-czych oraz wartości, celów, ideałów, które leżą u ich podstaw, a także o konkretnych metodach ich realizacji. W czasie ich trwania następuje kumulacja dyskusji i rozważań dotyczących róż-nych sfer życia społecznego, między innymi również sfery edukacji. Co więcej, wypowiada się podczas jej trwania większość polityków zasiadających w parlamencie, popularyzując swoje poglądy i udzielając poparcia. Dlatego też te właśnie okresy wybrano do analizy.
303 Według funkcjonującego obecnie prawa „kampania wyborcza rozpoczyna się z dniem ogłoszenia aktu właściwego organu o zarządzeniu wyborów i ulega zakończeniu na 24 godziny przed dniem głosowania”. Zob. Kodeks wyborczy, tekst ujednolicony, 2011, art. 104. Uznając