Cenzura – instrument polityki kulturalnej PRL

Instrumentem polityki kulturalnej państwa w PRL była cenzura wszelkich publikacji, przy czym nie tylko chodziło o ochronę tajemnicy wojskowej i państwowej, ale o zabezpieczenie interesów politycznych władzy ludowej i „kierowniczej roli partii” w państwie. Służyła blokowaniu przed rozpowszechnianiem w środkach masowego przekazu i utworach artystycznych wszelkich treści pozostających w niezgodzie z obrazem świata w socjalistycznej ideologii, kwestionujących socjalistyczny porządek społeczny, podważających działania partii, wykazujących jej błędy, propagujących wzory osobowe i sposoby życia alternatywne wobec kształtowanych w socjalistycznym państwie. Ogólnie rzecz ujmując, eliminowano z oficjalnego obiegu treści „szkodliwe ideologicznie”, określając ramowo w uchwałach, programie PZPR ich rodzaj, za pomocą odpowiednich określeń, formuł czy nazw: „wstecznictwo, wartości burżuazyjne, reakcyjność, poglądy antysocjalistyczne” itp. Utwory artystyczne, ich przesłania i wymowa ideowa mieścić się musiała, czy czynić miała zadość humanizmowi socjalistycznemu, którego konkretną treść doraźnie dookreślano. Wolność twórcza była ograniczana poprzez ingerencje cenzorskie, realizujące wytyczne i dyrektywy wydziałów KC PZPR (Prasy, Kultury, Propagandy i inne), którym uzasadnienia dostarczały, czy których źródłem były uchwały zjazdów partii, plenów KC i wypowiedzi przedstawicieli naczelnych władz PZPR (Biuro Polityczne, I sekretarz, sekretarze KC), jak choćby następujący fragment uchwały X Zjazdu PZPR z 1986 roku:

204 J. Adamski, op. cit., s. 90.

98

„Partia zapewnia swobody twórcze i nie dąży do określania stylów artystycznych. Opowiadamy się za szerokim zakresem wolności twórczych w rozległych ramach socjalistycznego humanizmu i patriotyzmu. Zwalczamy zarazem rozpowszechnianie poprzez sztukę treści reakcyjnych, antysocjalistycznych, antyhumanistycznych, sprzecznych z interesami narodu i państwa”.²⁰⁵

Ingerencje cenzury nasilały się w okresach społecznych, robotniczych protestów, sprzeciwów środowisk intelektualnych wobec sposobu sprawowania władzy i sytuacjach kryzysowych, stanu wojennego.

Cenzura funkcjonowała już w „Polsce Lubelskiej”, w której zadania kontroli merytoryczno-politycznej prasy i wydawnictw powierzono Wydziałowi Prasowemu Departamentu Informacyjno-Prasowego, będącego w strukturze utworzonego 7 września 1944 roku Resortu Informacji i Propagandy PKWN. Decydował on o wielkości nakładów ówczesnych czasopism i doborze zamieszczanych w nich tekstów. Już w styczniu 1945 roku powołano Centralne Biuro Kontroli Prasy przy tym ministerstwie na mocy rozkazu Ministra Bezpieczeństwa Publicznego, któremu podporządkowano urząd cenzorski. Początkowo jego kadrę stanowili pracownicy Wydziału Cenzury Wojskowej Armii Polskiej, a organizowali je, przygotowując równocześnie stosowne akty prawne zaangażowani do pracy w nim cenzorzy radzieccy. Udzielanie zezwoleń i merytoryczna kontrola prewencyjna obejmowała publikowanie:

„1. Gazet, 2. Czasopism, 3. Biuletynów, 4. Artykułów, 5. Podręczników, 6. Broszur, 7. Kalendarzy, 8. Prac naukowych, 9. Dzieł literatury pięknej (powieści, nowele, opowiadania, sztuki teatralne, wiersze, pieśni), 10. Haseł, ulotek, odezw, apeli itp. 11. Różnych ogłoszeń itp., 12. Rysunków i karykatur, 13. Sprawozdań miesięcznych, kwartalnych, rocznych (o pracy zakładów przemysłowych, kolei i innych), 14. Przedruków, artykułów z czasopism, książek i gazet”.

Rok później 5 lipca 1946 roku powołano dekretem Główny Urząd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk podlegający Prezesowi Rady Ministrów. Jego artykuł 2 stanowił, że do zadań Urzędu należy:

„1) nadzór nad prasą, publikacjami i widowiskami w zakresie przewidzianym w szczególnych przepisach prawnych, 2) kontrola rozpowszechniania wszelkiego rodzaju utworów za pomocą druku, obrazu i żywego słowa; kontrola ta ma na celu zapobieżenie: a) godzeniu w ustrój Państwa Polskiego, b) ujawnianiu tajemnic państwowych, c) naruszaniu międzynarodowych stosunków Państwa Polskiego, d) naruszaniu prawa lub dobrych obyczajów, e) wprowadzaniu w błąd opinii publicznej przez podawanie wiadomości niezgodnych z rzeczywistością”.²⁰⁶

Kompetencje GUKPPiW rozszerzono w 1948 roku na udzielanie zezwoleń na wydawanie czasopism i kontrolowanie zakładów poligraficznych. W następnym roku ukazało się

205 Program Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej uchwalony przez X Zjazd w lipcu 1986 r. Rozwój kultury, op. cit., s. 197.

206 Dekret z dnia 5 lipca 1946 r. o Utworzeniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, Dz. U.

z 1946 r., Nr 34, poz. 210.

99 rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów o organizacji GUKPPiW tworzące jego oddziały terenowe: urzędy wojewódzkie i grodzkie.²⁰⁷ Nowelizacja dekretu o GUKPPiW z 1952 roku wprowadziła dodatkowo kontrolę cenzorską ogłoszeń, zawiadomień i plakatów oraz zakładów wytwarzających pieczątki (stemple) i zakładów posiadających kserografy i upoważniła Prezesa Rady Ministrów do wydawania rozporządzeń dotyczących kontroli każdej działalności informacyjnej. Wprowadzono równocześnie sankcję karną: areszt do 1 roku i/lub karę grzywny dla każdego, „kto uchyla się od nadzoru i kontroli” działalności określonej w przepisach dekretu.²⁰⁸ Kary wieloletniego więzienia przewidywał Kodeks Karny za rozpowszechnianie niedozwolonych przez prawo treści i wydawnictw bezdebitowych (rok więzienia).

Ten stan prawny w zakresie cenzury trwał aż do 1970 roku, kiedy wydano Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 21 marca 1970 roku w sprawie zakresu i trybu sprawowania nadzoru i kontroli przez organy kontroli prasy, publikacji i widowisk²⁰⁹ bardzo obszerny i szczegółowy akt prawny (7 rozdziałów i 38 artykułów). Określono nim ogólnie, że nadzorowi i kontroli GUKPPiW podlega „rozpowszechnianie wszelkiego rodzaju utworów za pomocą druku, obrazu i żywego słowa oraz ogłoszeń, zawiadomień i plakatów, jak również innych form służących utrwalaniu i przekazywaniu informacji”. Spod kontroli wyłączano w interesującym nas zakresie: referaty, druki artystyczne mające charakter oryginału, wykłady wygłaszane w szkołach i na kursach, wystąpienia na zebraniach zwoływanych przez państwowe jednostki organizacyjne, organizacje polityczne i społeczne i pisma „do użytku wewnętrznego”

organizacji społecznych, partii politycznych i instytucji państwowych. Urząd udzielał zezwoleń na wydawanie czasopism, rejestrował zakłady poligraficzne i wytwarzające stemple i pieczątki i sprzedające matryce oraz „urządzenia i aparaty wytwarzające publikacje i ilustracje sposobem mechanicznym, chemicznym lub innym”.

Pięć lat później nowelizacja wymienionego Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów wyłączyła spod cenzorskiej kontroli prace magisterskie, doktorskie i habilitacyjne

207 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 9 maja 1949 r. w sprawie organizacji i właściwości Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk oraz urzędów podległych, Dz. U. z 1949 r., Nr 32, poz. 241.

208 Dekret z dnia 22 kwietnia 1952 r. o częściowej zmianie dekretu z dnia 5 lipca 1946 r. o utworzeniu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, Dz. U z 1952 r., Nr 19, poz. 114.

209 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 21 marca 1970 r. w sprawie zakresu i trybu sprawowania nadzoru i kontroli przez organy kontroli prasy, publikacji i widowisk, Dz. U. z 1970 r., Nr 6, poz. 50.

100 oraz podręczniki szkolne.²¹⁰ Przepisy cenzorskie uległy dość zasadniczej zmianie w wyniku

„przełomu sierpniowego” i realizacji postulatów strajkujących stoczniowców w Gdańsku. Na fali powszechnych protestów społecznych 17 sierpnia 1980 roku Międzyzakładowy Komitet Strajkowy ogłosił dwadzieścia jeden postulatów obejmujących zagwarantowanie praw obywatelskich i ich przestrzeganie. Postulat trzeci dotyczył wolności słowa, wzywał władze partyjno-państwowe, aby „Przestrzegać zagwarantowanej w Konstytucji PRL wolności słowa, druku i publikacji, a tym samym nie represjonować niezależnych wydawnictw oraz udostępnić środki masowego przekazu dla przedstawicieli wszystkich wyznań”. 31 lipca 1981 roku Sejm uchwalił ustawę o kontroli publikacji i widowisk. Liberalizowała ona szereg dotychczasowych przepisów. Ustalała ogólnie, że „przeznaczone do rozpowszechniania publikacje i widowiska podlegają kontroli wstępnej organów kontroli publikacji i widowisk” i wyłączała z niej między innymi: podręczniki szkolne i pomoce dydaktyczne, publikacje naukowe i dydaktyczne szkół wyższych, PAN i innych instytutów i placówek naukowych i ich druki służące celom badawczym, prace przejściowe, magisterskie i dyplomowe, rozprawy doktorskie i habilitacyjne

„w ilościach niezbędnych do uzyskania dyplomu lub przeprowadzenia przewodu doktorskiego lub habilitacyjnego”, wznowienia publikacji wydanych już w PRL i publikacji polskich sprzed 1918 roku, nuty, płyty i nagrania zawierające wyłącznie muzykę, wystawy plastyczne i fotograficzne o charakterze artystycznym, wewnętrzne imprezy artystyczne, audycje radiofonii przewodowej, druki artystyczne o charakterze oryginału, publikacje bibliograficzne oraz dane bibliograficzne, druki na prawach rękopisu wydane w ilości do 100 egzemplarzy. Z nowych zapisów szczególne znaczenie miał artykuł 5, który postanawiał, że

„Organy kontroli publikacji i widowisk nie mogą ustanawiać zakazów publikacji i widowisk określonych autorów oraz wydawać wytycznych interpretacyjnych w sprawie sposobu przedstawiania wydarzeń, działalności instytucji i poszczególnych osób”.²¹¹

Zakazywał on GUKPPiW wprowadzania tzw. cenzury podmiotowej tj. zapisów zakazujących podawania do publicznej wiadomości i w publikacjach nazwisk autorów oraz osób znanych z krytycznego nastawienia do ideologii socjalistycznej i władzy ludowej, i działających w organizacjach opozycyjnych oraz nakazów eliminowania z publicznego obiegu informacyjnego wiadomości o niekorzystnych z punktu widzenia władzy – zjawiskach

210 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 1975 r. w sprawie zakresu i trybu sprawowania nadzoru i kontroli przez Główny Urząd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk, Dz. U. z 1975 r., Nr 13, poz. 75.

211 Ustawa z dnia 31 lipca 1981 r. o kontroli publikacji i widowisk, Dz. U. z 1981 r., Nr 20, poz. 99.

101 społecznych i „niewygodnych faktów” oraz określających takiego przeformułowywania tekstu, który zmieniał pierwotny sens i intencje autora, wypaczał jego wymowę. Przepis ten zawarto w ustawie na żądanie „strony społecznej” porozumień sierpniowych 1980 roku, po ujawnieniu w 1977 roku przez byłego pracownika urzędu cenzorskiego w Krakowie Tomasza Strzyżewskiego Książki Zapisów i Zaleceń Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Warszawie, zwanej w środowisku urzędników GUKPPiW „biblią cenzorską”, a w kręgach opozycji „czarną księgą cenzury PRL”²¹², która zawierała ciągle aktualizowane instrukcje dotyczące interpretacji określonych wydarzeń, wystąpień i wykluczania z publikowanych tekstów „niewygodnych” dla władzy: informacji, treści, nazwisk autorów i osób publicznych. Wykreślano z utworów prozatorskich i poetyckich oraz tekstów w czasopismach

„niepożądane” ideologicznie i politycznie sformułowania, wycinano niektóre wypowiedzi z dialogów filmowych i całe sceny. Oto wybrane przykłady cenzorskich zaleceń z lat 1974-1976:

„2b. W stosunku do podanych niżej osób należy przyjąć zasadę eliminowania ich nazwisk oraz wzmianek o ich twórczości z prasy, radio, i TV i publikacji nieperiodycznych, niemających charakteru naukowego. (…): Zygmunt Bauman, Zbigniew Brzeziński, Edward Etler, Georg Fleming (Jerzy Działak), Aleksander Ford, Henryk Grynberg, Piotr Guze, Marian Hemar, Łukasz Hirszowicz, Nina Karsow, Julian Katz-Suchy, Jan Kott, Karol Lapter, Alicja Lisiecka, Michał Mirski, Aleksander Peczennik, Roman Palester, Stefan Ritterman, Kalman Segal, Dawid Sfard, Szymon Szechter, Leopold Tyrmand, Andrzej Wirth, Stanisław Wygodzki, Eugeniusz Żytomirski, Krystyna Żywulska, Andrzej Brycht, Witold Wirpsza”.

„16. Nie należy zwalniać żadnych materiałów (informacji, omówień, recenzji, reportaży, postulatów wprowadzenia na nasze ekrany itp.) na temat filmów zamieszczonych w załączonym wykazie, który będzie aktualizowany na bieżąco. Załącznik do zapisu nr 16, dz. IX. Polskie filmy fabularne:

1) „Diabeł” – reż. Żuławski, 2) „Ręce do góry” – reż. Skolimowski, 3) „Długa noc” – reż. Nasfeter, 4) „Czarna parzenica” – reż. Komorowski, 5) „Zasieki” – reż. Piotrowski, 6) „Ile jest życia” („Losy) – reż. Bratny, 7) „Przeprowadzka – reż. Gruza, 8) „Pełnia nad głowami” – reż. Czekalski, 9) „Indolencja” – (film amatorski). Polskie filmy dokumentalne”: 1) „Meta”, 2) „System”, 3) „Człowiek, który wykonał 550% normy”, 4) „Trudności bardzo obiektywne”.

„67. Nie należy dopuszczać do publikacji żadnych materiałów, recenzji, omówień i artykułów na temat filmu „Piłat i inni” oraz żądań szerokiego rozpowszechniania tego filmu. Mogą być zwalniane wyłącznie informacje repertuarowe o fakcie wyświetlania tego filmu w konkretnym kinie studyjnym.

Zalecenie nie dotyczy specjalistycznych pism filmowych, z których należy usuwać jedynie ewentualne żądania szerokiego rozpowszechniania”.

„94. Nie należy zwalniać bez konsultacji z kierownictwem GUKPPiW żadnych recenzji lub omówień książki K.T. Toepliza „Opakowanie zastępcze” wyd. PIW. Bez konsultacji mogą być zwalniane wyłącznie krótkie notki bibliograficzne. Zalecenie przeznaczone jest tylko do wiadomości cenzorów (14.VI.75)”.

212 Pod takim tytułem T. Strzyżewski opublikował Książkę Zapisów i Zaleceń Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Warszawie w Londynie w 1977 roku (Wydawnictwo Aneks). Nowe wydanie ukazało się w 2015 roku p.t. Wielka księga cenzury PRL w dokumentach w Wydawnictwie Prohibita.

102

„127. W Bydgoszczy powstała grupa poetycka „Parkan”, która swe utwory drukowała na plakatach rozlepianych na słupach ogłoszeniowych, płotach itp. Należy eliminować ze wszystkich środków przekazu informacje o tej specyficznej formie upowszechniania poezji”.

„156. Aż do odwołania nie należy dopuszczać do publikacji recenzji, omówień, dyskusji itp. na temat sztuki Wł. Terleckiego p.t. „Odpocznij po biegu” wystawianej w Teatrze Powszechnym w Warszawie”.

W Informacji o materiałach zakwestionowanych w okresie od 16.V. do 31.V.1974 r. podano, że

„Ingerowano w 42 materiałach dotyczących problematyki kultury (…). Istotnych skreśleń dokonano w tekście dyskusji o współczesnej poezji („Więź”). Usunięto m.in. opinie, że istnieje u nas system

„narzucania” świadomości, zniewalania i ograniczania możliwości twórczych. Ingerowano również w 6 programach estradowo-kabaretowych oraz w 15 utworach poetyckich”.²¹³

Cenzura była niewątpliwie bardzo ważnym narzędziem polityki kulturalnej państwa w PRL, miała ogromny wpływ na obieg treści kultury w Polsce, tym większy, że zaistniało zjawisko tzw. cenzury wewnętrznej, czyli świadomości autorów, redaktorów i dziennikarzy dotyczącej konieczności merytorycznych ograniczeń w wyrażaniu własnych poglądów we wszelkich przekazach niezgodnych z ideologicznymi pryncypiami i bieżącą polityką PZPR.

Wpływało to na treść utworów literackich i innych dzieł sztuki, „zniewalając umysł”. Zjawisko wyprzedzającej niejako, autorskiej cenzury i redaktorskiej było być może groźniejsze dla kultury artystycznej i jej upowszechniania niż cenzura urzędowa, której ingerencje mogły być już przynajmniej zaznaczane w publikowanych tekstach od 1981 roku na mocy artykułu 14 ustęp1 ustawy o GUKPPiW postanawiającego, że

„Za zgodą autora redaktor gazety lub czasopisma, wydawca albo organizator widowiska lub wystawy może, a na żądanie autora jest obowiązany zaznaczyć w tekście lub w odrębnej informacji albo w układzie wystawy ingerencję organu kontroli publikacji i widowisk z podaniem podstawy prawnej tej ingerencji wskazanej decyzji tego organu”.

Ustawa zmieniła podległość GUKPPiW, podporządkowując go Radzie Państwa PRL.

Obowiązywała niewiele ponad dwa miesiące (od 1 października 1981 roku) zawieszona Dekretem Rady Państwa o wprowadzeniu stanu wojennego 13 sierpnia 1981 roku. W 1983 roku Sejm dokonał nowelizacji ustawy wprowadzając stan prawny obowiązujący w tym zakresie przed uchwaleniem ustawy o cenzurze w 1981 roku.²¹⁴ Ponownie ustanowiono obowiązek cenzury prac naukowych, biuletynów organizacji społecznych, wystaw plastycznych i fotograficznych o charakterze artystycznym, publikacji bibliograficznych i danych bibliograficznych. Z dniem

213 T. Strzyżewski, Wielka księga …, op. cit., s. 86-87, 91, 117, 131, 138 i 332.

214 Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o zmianie ustawy o kontroli publikacji i widowisk, Dz. U. z 1983 r., Nr 44, poz.

204.

103 29 maja 1989 roku Sejm zniósł poprawki dokonane w tej ustawie przywracając zapisy z ustawy z 1981 roku.²¹⁵ Niecały rok później, 11 kwietnia 1990 roku uchylono w całości ustawę o kontroli publikacji i widowisk²¹⁶ likwidując w ten sposób państwową cenzurę prewencyjną w naszym kraju, zapewniając w ten sposób rzeczywistą wolność słowa i twórczości w Polsce.²¹⁷

2.3.4. Edukacja „dla kultury” i organizacji upowszechniania uczestnictwa w kulturze