Zakres interwencjonizmu państwa w sferze upowszechniania kultury

Według przywoływanych już wielokrotnie badaczy typy czy modele polityki kulturalnej mogą się mieścić pomiędzy maksymalistycznie zakrojoną co do zakresu polityką kulturalną, a jej minimalistycznie określonym obszarem politycznego oddziaływania na sferę upowszechniania uczestnictwa w kulturze. Wyróżniają oni trzy zakresy polityki kulturalnej, od najwęższego odnoszącego się do: (1) sfery twórców i twórczości artystycznej (kulturalnej), (2) „systemu przekazywania, komunikowania, udostępniania kultury” do (3) „szeroko pojętego uczestnictwa w kulturze – od kształcenia postaw, upodobań, preferencji i nawyków kulturalnych po różne formy kontroli tego uczestnictwa”.⁷³ Maksymalistyczny model polityki kulturalnej konstytuuje ukierunkowanie na wyróżnione trzy zakresy życia kulturalnego. Zakłada zajmowanie się przez politykę kulturalną wszystkim lub prawie wszystkim. Minimalistycznie zorientowaną politykę kulturalną cechuje ograniczenie ingerencji państwa na określonych obszarach we wskazanych trzech zakresach, chociaż w rzeczywistości społecznej występują zazwyczaj układy mieszane z mniejszą lub szerszą interwencją organów władzy państwowej w poszczególne domeny działalności kulturalnej. Możliwe są różne warianty minimalistycznej polityki kulturalnej, w których nieinterwencja państwa „w kulturę” obejmuje całkowicie jedną lub dwie z trzech dziedzin społecznej praktyki upowszechnieniowej.

Polityka kulturalna nie interesując się merytorycznie sferą twórczości, pozostawiając artystom swobodę w zakresie wyboru środków artystycznych i komunikowanych treści, poddając ich twórczość mechanizmom rynku kultury, może koncentrować swoje działania na stwarzaniu warunków społeczno-ekonomicznych dla szerokiego uprawianiu sztuki. Odwrotnie, poprzez cenzorską kontrolę może ograniczać, wykluczać, eliminować ze społecznego obiegu, nie dopuszczać do udostępniania i upowszechniania dzieł, co do których – ze względu na ich

72 W. Marciszewski, Typologia, w: Mała …, s. 339.

73 S. Krzemień-Ojak, A. Ziemilski, op. cit., s. 18.

39 treść – ma zastrzeżenia ideologiczne, etyczne, obyczajowe, a preferować twórczość kulturalną i wspierać artystów, obejmując ją i ich, mecenatem państwa z uwagi na pożądaną przez władze światopoglądowo-aksjologiczną „zawartość” dzieł.

Polityka kulturalna ma różnorakie możliwości kształtowania i rozwijania instytucjonalnej sfery upowszechniania uczestnictwa w kulturze i życia kulturalnego, czyli wpływać na partycypację kulturalną różnych grup i środowisk społecznych, poprzez sposób i zakres finansowania „dostępu do kultury”, edukację kulturalną i ukierunkowywać udział w kulturze artystycznej na jej określone dziedziny. Może kontrolować funkcjonowanie instytucji kulturalnych, wspierając selektywnie wybrane placówki kulturalne, uprzywilejowując niektóre z nich poprzez poddanie ich szczególnemu patronatowi lub nadaniem im „wyższego” statusu, jak choćby w Polsce, poprzez urzędowe uznanie ich za „narodowe instytucje kultury”.

Państwo ma możliwość utrudniania lub ułatwiania dostępu do instytucji kulturalnych przede wszystkim poprzez (a) rozbudowywanie ich sieci, czyli rozwój tzw. przestrzennego układu kultury i (b) dofinansowywanie uczestnictwa w oferowanych przez nie formach udziału w kulturze; w PRL rozprowadzano darmowe lub zniżkowe bilety na imprezy kulturalne co było – skądinąd – widomym znakiem tego, że „państwu zależy na kulturze”.

Aleksander Wallis wyodrębnił dwa modele organizacji instytucjonalnego systemu upowszechniania uczestnictwa w kulturze, biorąc pod uwagę tzw. przestrzenny układ kultury, czyli terytorialną sieć placówek kulturalnych i obiektów kultury zlokalizowanych w dużych miastach. Według jego własnych słów:

„Przez „przestrzenny układ kultury” rozumiem sieć współzależnych ośrodków, wyłącznie miejskich, z których każdy dysponuje potencjałem wartości artystycznych i kulturowych, jaki pozwala im promieniować na cały kraj lub na znaczne jego obszary. Tak rozumiany układ obejmuje znakomitą większość znajdujących się na terytorium kraju instytucji kultury i ich budowli, zabytków i zabytkowych zbiorów, twórców kultury, jej badaczy, krytyków i popularyzatorów oraz organizatorów i polityków kultury, wreszcie znaczną część różnego rodzaju odbiorców kultury i uczestników amatorskich ruchów artystycznych. (…) Układ kultury składa się z pewnej liczby miast-ośrodków, z reguły o nierównomiernej sile oddziaływania. Można je sklasyfikować na ośrodki o znaczeniu międzynarodowym, ogólnokrajowym i regionalnym. Można też – według ich rangi administracyjnej”.⁷⁴

Ze względu na wskazany w tej wypowiedzi terytorialny zasięg oddziaływań pomiędzy ośrodkami, ich „promieniowania” oraz zakres dziedzin kultury artystycznej objętych współdziałaniem ośrodków klasyfikuje się je na: ośrodki pierwszego, drugiego i trzeciego

74 A. Wallis, Atlas kultury polskiej 1946-1980, Wydawnictwo ECO, Międzychód 1994, s. 17.

40 stopnia. Między nimi występują określone powiązania: hierarchiczne i partnerskie, determinujące stopień ich integracji. Liczba i potencjał ośrodków powiązanych w krajowy system upowszechniania uczestnictwa w kulturze określają charakter danego przestrzennego układu kultury: (1) „model monocentryczny” określony przez dominację głównego ośrodka centralnego nad pozostałymi, (2) „model policentryczny” ukonstytuowany na istniejącej równowadze grupy ośrodków najwyższej rangi, i zróżnicowany indywidualnie oraz (3) model mieszany, występujący jako układ pośredni między dwoma poprzednimi. Uwzględnił również wariant, w którym w pewnej równowadze funkcjonuje kilka ośrodków najwyższej rangi z ośrodkiem głównym⁷⁵.

W przestrzennym układzie kultury zachodzą określone procesy kulturowe, procesy-czynności w rozumieniu Aleksandra Wallisa takie, jak: „pomnażanie potencjału kultury, przyswajanie wartości, integrowanie kultury narodowej i upowszechnianie wartości. Pomnażanie potencjału kulturalnego” to zarówno rozbudowa „materialnej bazy kultury” jak i kształcenie kadr

„dla nauki i kultury”, międzynarodowa wymiana kulturalna oraz rozwój twórczości artystycznej i kulturalnej. „Przyswajanie wartości” to działania mające na celu zachowanie wybranych dzieł światowego i narodowego dziedzictwa kulturowego i jego „przewartościowywanie”.

„Integrowanie kultury narodowej” dążenie na rzecz jej spójności merytorycznej i konkurencyjności jej dzieł w obiegu artystycznym oraz zapewnienie równowagi w rozwoju

„dziedzin nauki, kultury i sztuki” i zapobieganie zbytnim dysproporcjom w życiu kulturalnym regionów i ośrodków. Upowszechnianie wartości to wprowadzanie w obieg ogólnospołeczny we wszystkich ośrodkach układu kultury elementów kultury współczesnej i jej tradycji oraz promowanie kultury narodowej w świecie. Politykę kulturalną należy ujmować w tym kontekście jako celowe oddziaływanie na przestrzenny układ kultury polegający na kształtowaniu, intensyfikowaniu oraz monitorowaniu i kontroli wymienionych ogólnych procesów, a w ich ramach procesów i zjawisk o szczegółowym charakterze.

Przestrzenny układ kultury jako sieć instytucji kulturalnych rozpatrywany jest w empirycznych badaniach nad uczestnictwem w kulturze jako instytucjonalne bądź materialne uwarunkowania aktywności kulturalnej społeczeństwa i różnych grup społecznych. Określa bowiem przestrzenną, fizyczną dostępność do placówek upowszechniania kultury. W związku z tym podstawowy społeczny podział uczestników instytucjonalnego, publicznego życia

75 A. Wallis, Problemy centralizacji i decentralizacji życia kulturalnego w Polsce w latach 1945-1980, Instytut Kultury, Warszawa 1981, s. 10. Zob. również A. Wallis, Warszawa i przestrzenny układ kultury, PWN, Warszawa 1969.

41 kulturalnego przebiega według kryterium miejsca zamieszkania miasto – wieś, z dalszym zróżnicowaniem na małe miasto – duże miasto wyposażone we wszelkie instytucje artystyczne i rozmaite placówki prowadzące działalność kulturalną.