Instytucjonalny system upowszechniania uczestnictwa w kulturze

Od ogłoszenia Manifestu PKWN i powołania Rządu Tymczasowego, czyli już w okresie „Polski Lubelskiej” przystąpiono do kształtowania instytucjonalnej praktyki upowszechniania uczestnictwa w kulturze, co polegało w pierwszym rzędzie na powołaniu Resortu Kultury PKWN i przejmowaniu przez państwo dotychczasowych prywatnych szkół, wydawnictw, instytucji artystycznych. Ludzie kultury podejmowali spontaniczną działalność poza Warszawą, w miejscach aktualnego pobytu. Zakładali pisma. Premiery wszelkich wydarzeń kulturalnych odbywały się po części spontanicznie. Zdecydowana ich większość poza Warszawą, jak ustalił Aleksander Wallis badający dzieło tworzenia przestrzennego układu kultury w Polsce po II wojnie światowej:

„Najlepsi aktorzy i reżyserzy pracowali w tych latach poza Warszawą. Podobnie spontaniczny rozwój objął także inne dziedziny – filharmonie i ruch muzyczny, muzea, wydawnictwa, działalność oświatową. W 1946 i 1947 roku odradza się życie artystyczne Warszawy, lecz nie jest ona jeszcze ośrodkiem zdolnym do wykonywania swych stołecznych funkcji. W życiu kulturalnym kraju dominuje wówczas Kraków, Łódź, ważną rolę odgrywa również Poznań”.²⁴⁴.

Instytucje kultury funkcjonowały w miastach we wszystkich regionach kraju. Największe miasta: Gdańsk, Katowice, Kraków, Łódź, Poznań, Warszawa i Wrocław rozwijały instytucje wystawiennicze, uczelnie, teatry, muzea i filharmonie.

Na krótki czas Lublin stał się tymczasowym centrum odradzającej się kultury polskiej, skupiającym w wyzwalanym kraju najważniejsze instytucje tworzonego państwa i ośrodki życia kulturalnego. Leżąca w gruzach Warszawa skupiała uwagę na dziele odbudowy stolicy.

W Lublinie 7 sierpnia 1944 roku odbyło się zebranie organizacyjne Związku Polskich Artystów Plastyków. Tym samym działalność reaktywowało pierwsze po II wojnie światowej stowarzyszenie twórców. Uruchomiono 10 sierpnia 1944 roku rozgłośnię radiową. Właściwie z inicjatywy PKWN założona została radiostacja „Pszczółka”. 1 września zorganizowano pierwsze zebranie Związku Literatów Polskich. Tego samego dnia zainaugurowano zajęcia szkolne na terenie Lubelskiego, a w Lublinie otwarto dziesięć szkół gimnazjalnych i liceów oraz

244 A. Wallis, Problemy centralizacji i decentralizacji ..., op. cit., s. 14.

115 pierwszą szkołę średnią kształcącą dorosłych. Dekretem PKWN z 23 października utworzono Lubelski Uniwersytet Państwowy imienia Marii Curie-Skłodowskiej. Uruchomione zostały trzy wydziały, lekarski, przyrodniczy i rolniczy. 21 listopada odbyło się zebranie organizacyjne Związku Kompozytorów Polskich, a tydzień później 29 listopada, uroczystą premierą sztuki

„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego, zainaugurowano działalność Teatru Miejskiego w Lublinie.

Sztukę wystawił dysponujący zespołem aktorów a podążający za frontem Teatr Wojska Polskiego. 17 grudnia 1945 roku utworzono Robotniczą Spółdzielnię Wydawniczą „Książka”.

W następnym roku 20 stycznia otwarto w Lublinie pierwszą księgarnię tego wydawnictwa.

Po Lublinie, kolejne wyzwalane miasta organizowały życie kulturalne. Kraków był 21 stycznia 1945 roku miejscem pierwszego zebrania informacyjnego dla oddziału Związku Literatów Polskich. Niezwłocznie przystąpiono do założenia w Krakowie rozgłośni Polskiego Radia, którą uruchomiono 31 stycznia tegoż roku. 3 lutego odbył się pierwszy koncert w Filharmonii. Po Lublinie, Kraków był miejscem wystawienia premiery „Wesela”. Podobnie, jeszcze wojenne przedstawienie, wystawił frontowy Teatr Wojska Polskiego. Sztuką „Uciekła mi przepióreczka” Stefana Żeromskiego, 19 lutego 1945 roku działalność zainaugurował Teatr imienia Juliusza Słowackiego w Krakowie. Dzień później uruchomiono Akademię Sztuk Pięknych. 22 lutego zwołano także zebranie Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego a Biblioteka Jagiellońska wznowiła 15 marca swoją pracę. Cztery dni później Uniwersytet Jagielloński zainaugurował rok akademicki. Teatr Stary w Krakowie 31 marca wystawił prapremierę sztuki „Mąż doskonały” Jerzego Zawieyskiego.

W Łodzi 22 marca 1945 roku otwarto Konserwatorium muzyczne. Wydziały aktorski, reżyserski i filmowy utworzono na uruchomionym w tym miesiącu Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej.

Poznań był miejscem wznowienia 22 marca 1945 roku „Czwartków literackich”

organizowanych przez Związek Literatów Polskich. Uniwersytet Poznański działalność rozpoczął 1 maja tego roku. W październiku Muzeum Narodowe przygotowało wystawę prac współczesnych plastyków francuskich. Wystawę współczesnej książki francuskiej w Muzeum Narodowym otwarto w grudniu. W listopadzie 1946 roku Muzeum Narodowe eksponowało wystawę współczesnego malarstwa angielskiego. W lipcu 1947 roku zorganizowano finał warszawski Ogólnopolskiego Konkursu Szekspirowskiego. W listopadzie Muzeum Narodowe przygotowało wystawę współczesnej grafiki angielskiej.

116 W Warszawie, pomimo gruzów, już 26 stycznia 1945 roku reaktywowała działalność Biblioteka Uniwersytecka, 15 lutego uruchomiono radiowęzeł Polskiego Radia, a Bibliotekę Narodową – 1 kwietnia. Katowicka rozgłośnia Polskiego Radia uruchomiona została 6 marca 1945 roku.

Po zakończeniu działań wojennych odbywano branżowe zjazdy ludzi kultury.

Przykładowo, w lipcu odbył się łódzki Zjazd Związku Literatów Polskich. W sierpniu obradowano na pierwszym Zjeździe Związku Artystów Scen Polskich oraz Ogólnopolskim Zjeździe Delegatów Związku Artystów Plastyków. We wrześniu obradował pierwszy Zjazd Delegatów Związku Literatów Polskich. W listopadzie Zjazd Związku Nauczycielstwa Polskiego zorganizowano w Bytomiu. W grudniu obradowano na Kongresie Centralnej Rady Związków Zawodowych (CRZZ). Związkowi podlegały sprawy kultury i sztuki, łącznie ze związkami twórczymi będącymi w składzie Rady Stowarzyszeń i Związków Twórczych. Rada wchodziła wówczas w struktury CRZZ. Główne oparcie organizujących się środowisk artystycznych stanowiły wyższe uczelnie. Wspierały rozwój życia artystycznego.

5 maja 1945 roku Krajowa Rada Narodowa podjęła uchwałę o wydaniu drukiem, w dużym nakładzie, dzieł Adama Mickiewicza. To zapoczątkowało politykę wydawniczą ukierunkowaną na masowe wydania dzieł wielu innych autorów.

Przez pierwsze lata po II wojnie światowej do 1949 roku w życiu kulturalnym Polski panował pluralizm w twórczości artystycznej i funkcjonował zdecentralizowany system upowszechniania kultury. Nie było wówczas dominującego ośrodka. Zastąpiony został dwoma regionalnymi stolicami. Kraków i Łódź zamiennie decydowały o kierunkach rozwoju kultury, w tym przygotowywanych najważniejszych wydarzeniach kulturalnych kraju. Pozostałe ośrodki korzystały ze znacznej autonomii. Ich pozycję wyznaczał posiadany potencjał kultury i inicjatywy własne. O sytuacji w kulturze decydowały urzędy poszczególnych miast i podejmowane inicjatywy podmiotów indywidualnych i grup nieformalnych. Nowopowstałe Ministerstwo Kultury i Sztuki zdominowały działania organizacyjne oraz konieczność skupienia się na niwelowaniu skutków ogromnych szkód wojennych.

Realizacja polityki kulturalnej, której założenia i cele wyznaczyło przemówienie Bolesława Bieruta wymagała zbudowania odpowiedniego rozwiniętego systemu instytucjonalno-organizacyjnego. Zdecydowano się na scentralizowany przestrzenny układ kultury, zapewniający

− jak sądzono – sprawne nim zarządzanie, a właściwie administrowanie i polityczną kontrolę.

117 Krótko rzecz ujmujący Włodzimierz Sokorski oznajmiał: „Proces centralizacji życia kulturalnego postępował nieubłaganie naprzód”. Upaństwowiono szkoły artystyczne, muzea i biblioteki oraz wszystkie teatry, opery i filharmonie, poddając je administrowaniu przez specjalnie w tym celu powołany Centralny Zarząd Teatrów Oper i Filharmonii. Istniejący Zarząd Kinematografii jako oddzielną instytucję włączono do MKiS. W strukturze ministerstwa wyodrębniony Departament Twórczości „objął wszystkie dziedziny sztuki łącznie z literaturą”. Przystąpiono do organizowania systemu upowszechniania kultury w miastach i na wsi. Powstawały świetlice, biblioteki i powiatowe domy kultury. Ministerstwo zarządzało całą zinstytucjonalizowaną sferą twórczości, jej umasawiania i uczestnictwa w kulturze. Tę rozległość państwowego centralistycznego zarządzania kulturą obrazuje następująca wypowiedź:

„W ręku resortu pozostawały pieniądze, nagrody państwowe, stypendia, polityka wydawnicza, działalność programowa teatrów, kin, filharmonii, organizacja festiwali, znowu nagrody i wyróżnienia, polityka odznaczeń, sprawy mieszkaniowe i sprawy życia”.²⁴⁵

W ten sposób uformowano centralistyczny, nakazowo-rozdzielczy system upowszechniania kultury, podobnie jak w upaństwowionej gospodarce. W układzie tym PZPR jako organizator życia państwowego w imieniu klasy robotniczej, określała centralnie treści kultury do rozpowszechniania, a MKiS ustalało ramowe plany i programy instytucji kulturalnych mające na celu odpowiednie ideologiczne ukształtowanie świadomości i osobowości odbiorcy kultury.

Tym samym uczestnik kultury został uprzedmiotowiony. Jego potrzeby kulturalne zostały odgórnie politycznie zadekretowane. Taki system upowszechniania kultury Ewa Bobrowska określiła jako nadawczo-odbiorczy.

Silnie wystąpiło zjawisko centralizacji życia artystycznego i procesów kulturalnych.

Wybitnych artystów, ludzi kultury, siedziby wydawnictw mocą decyzji politycznych przenoszono do Warszawy. Zjawisko zbieżne było z oddolnymi dążeniami przenoszenia się do stolicy twórczych ludzi kultury. Migrowali ze wszystkich miast, jednakże najbardziej zauważalne było zjawisko opuszczania przez twórców Krakowa i Łodzi. Dotyczyło to przede wszystkim wybitnych aktorów, artystów plastyków, muzyków, pisarzy, publicystów, reżyserów, scenografów. Także wybitnych ludzi nauki. Tworzono kulturalny potencjał instytucjonalny stolicy.

„Zamierzona przez władze polityczne ofensywa w dziedzinie sztuki – pod hasłem realizmu socjalistycznego oraz w dziedzinie kultury – pod hasłem jej upowszechniania, miała być prowadzona z

245 W. Sokorski, op. cit., s. 45 i 60.

118

jednego potężnego ośrodka. Warszawa miała się stać i stała się jednocześnie głównym ośrodkiem dyspozycji, centralnym ośrodkiem twórczości i jej oceny, wreszcie najważniejszym wzorowym ośrodkiem upowszechniania kultury w całym kraju”.²⁴⁶

Centralizacja potencjału kultury polegała na podporządkowaniu potrzeb krajowych pod inwestycje warszawskie. Planową centralizację pokazuje zjawisko powoływania głównych ekspozytur w Warszawie wobec instytucji ogólnopolskich posiadających już swoje siedziby.

W terenie tworzono filie. Utworzone w 1949 roku Centralne Biuro Wystaw Artystycznych rozbudowano o własne galerie we wszystkich ważniejszych ośrodkach twórczości plastycznej.

Centrala koordynowała ruchem wystaw w całym kraju. Ministerstwu Kultury i Sztuki podporządkowano bezpośrednio teatry i muzea, zabierając je spod władzy swych miast.

Kluczowe narady, zjazdy, wystawy, festiwale czy konkursy niemal wyłącznie lokowano w stolicy. Pełnię centralizacji Warszawy pokazuje przyznanie decydującego głosu ludziom reprezentującym centralne władze i związki. Oceniali, dokonywali selekcji, promowali bądź nie, poszczególne wydarzenia artystyczne. Ferowali własne sądy, niezależnie czy wydarzenie miało miejsce w stolicy czy też w terenie.

Tworzenie z Warszawy stołecznego ośrodka kultury wywołało żywiołowe przegrupowywanie twórców przenoszących się do stolicy. Wakaty w dużych ośrodkach, w Krakowie, Łodzi oraz rozwojowym w owym czasie Poznaniu, obsadzali ludzie migrujący z mniejszych ośrodków terenowych, przykładowo z Bydgoszczy, Katowic czy Torunia. Niektóre ośrodki odnotowały zahamowanie rozwoju. W konsekwencji zachodzących procesów uformowała się trójstopniowa hierarchia liczących się ośrodków kultury. Na szczycie piramidy dominowała stolica decydująca we wszystkich dziedzinach działalności kulturalnej. Ośrodki drugiego stopnia stworzyła grupa sześciu dużych miast, metropolii. Gdańsk (łączony z Gdynią i Sopotem), Katowice, Kraków, Łódź, Poznań i Wrocław. Do grupy ośrodków trzeciego stopnia zaliczono Lublin, Toruń i Szczecin. Pozostałe ośrodki miejskie tworzyły prowincję kulturalną.

Całkowite scentralizowanie układu polegało na skupieniu wszystkich ogniw decyzyjnych w stolicy oraz skupienie w niej najważniejszych instytucji centralnych oraz przyciągnięcie doń zdecydowanej większości środowisk artystycznych. Tym sposobem ograniczono oddziaływanie ośrodków drugiego i trzeciego stopnia na ośrodek stołeczny.

246 A. Wallis, op. cit., s. 21-22.

119 W tym układzie także ogólnokrajowy proces inwestycyjny zaczynano od rozpatrywania potrzeb stolicy. Następnie ustalano potrzeby głównych miast. Budowano gmachy teatrów, filharmonii, salonów wystawowych. Liczebnemu rozrostowi miast sprzyjało rozbudowywanie sieci uczelni wyższych. Najzdolniejsi absolwenci siedemnastu artystycznych uczelni wyższych przyczyniali się do zasilenia ośrodków kultury w Warszawie i Krakowie. Potem pozostałych ośrodków drugiego stopnia. Na znaczeniu zyskiwały miasta, siedziby uczelni artystycznych wzmacniane rzeszą osiadłych na swoim terenie absolwentów. Natomiast, realizując założenia polityki kulturalnej, siecią prowincjonalnych instytucji upowszechniania kultury pokrywano terytorium całego kraju.

W centralizowaniu życia kulturalnego pojawiły się jednak w okresie „odwilży” tendencje do jego ograniczania. Widocznym tego przejawem było zmniejszenie przemożnej dominacji stolicy na rzecz silnych ośrodków drugiego, a nawet trzeciego stopnia. Wedle Aleksandra Wallisa „Zmieniła się geografia wydarzeń artystycznych. Słowem procesy centralizacji decyzji i koncentracji potencjału ustąpiły przed procesami ich decentralizacji i dekoncentracji”.²⁴⁷

Po 1956 roku MKiS przeprowadziło reorganizację zarządzania. Centralne agendy ministerialne ograniczyły pewne swoje kompetencje na rzecz agend terenowych. Niektóre, jak Centralny Urząd Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa uległy parcelacji. Część uprawnień scedowano na dyrektorów muzeów, teatrów czy wydawnictw. Przykładowo, w ośrodkach drugiego stopnia utworzono w 1956 roku regionalne instytuty wydawnicze:

Wydawnictwo Lubelskie, Wydawnictwo Łódzkie, Wydawnictwo Morskie w Gdańsku i Wydawnictwo Poznańskie. Możliwości utworzonych wydawniczych instytutów były mniejsze od wydawnictw warszawskich nawet po dokonanej parcelacji. Jednakże możliwość prowadzenia regionalnej polityki wydawniczej dla poszczególnych ośrodków miała znaczenie kluczowe.

Samodzielnie wydawano interesujące region publikacje. Zaistniała możliwość wydawania własnych tygodników. Periodyki społeczno-literackie wydawano w Bydgoszczy, Łodzi, Szczecinie, Wrocławiu i Zielonej Górze. W następnych latach pojawiły się masowe tygodniki ilustrowane.

Zauważalna stała się większa aktywność wszystkich ośrodków kultury. Zmniejszeniu uległa dotychczasowa przewaga stolicy za sprawą organizowanych w kraju licznych wydarzeń premierowych. Poziomem rywalizowały bądź przyćmiewały stolicę. Zmiany programowe

247 Ibidem, s. 24-25.

120 wygenerowały konieczność zmian organizacyjnych. Chociażby za sprawą koniecznego uwzględniania ogólnopolskiego kalendarza premier. Intensywnemu rozwojowi ośrodków pozawarszawskich sprzyjał rozwój demograficzny miast. Ich industrializacja. Także okresowe poczynania MKiS. Przykładowo, Ministerstwo podejmowanymi akcjami doraźnymi wspierało absolwentów szkół artystycznych przy osiedlaniu się w niektórych miastach²⁴⁸.

Mapa kulturalna Polski powojennej przedstawiała nierównomierny układ przestrzenny instytucji kulturalnych: regiony nasycone instytucjami kultury mającymi możliwości lokalowe, techniczne i kadrowe podejmowania różnorakich przedsięwzięć kulturalnych oraz obszary pozbawione instytucjonalnego dostępu „do kultury”. Układ pozbawiony ogarniającego rzeczywistość powojenną ośrodka centralnego niezdolny był koordynować działania na rzecz rozwoju sieci placówek upowszechniania kultury w kraju. Zdecentralizowane działania polityczne w kulturze wzmacniały spontaniczne działania indywidualne bądź grup nieformalnych. Zapowiedzią przyszłych przemian kulturalnych było wystąpienie prezydenta kraju Bolesława Bieruta wygłoszone we Wrocławiu jesienią 1947 roku zapowiadające konieczność upowszechnienia dóbr kultury, dostępność do kultury wszystkich warstw i klas społecznych, wprowadzenie w dziedzinie kultury elementów planowania i kontroli, skupienie polityki kulturalnej na sprawach najważniejszych.

Część wymienionych instytucji kultury podlegała MKiS, pozostałe przejmowały lub tworzyły od podstaw miejscowe zakłady pracy finansujące działające na swoim terenie związki zawodowe. Wytworzony dualizm realizowania zadań kultury funkcjonował dwojako. Systemem profesjonalnych instytucji twórczości artystycznej i upowszechniania kultury zarządzało MKiS oraz jego agendy. Związany był z administracyjną strukturą państwa, ministerialnymi decyzjami w stolicy przenoszonymi na szczebel województw, powiatów i mniejszych jednostek terenowych. Drugi system instytucji twórczości artystycznej i upowszechniania kultury obejmował działania bardziej zbliżone do ruchu amatorskiego niż zawodowego. Podlegał branżowym związkom zawodowym, gdyż część bibliotek, domów kultury czy świetlic należała do zakładów pracy i przez nie były utrzymywane. Socjalistyczne związki zawodowe przejmowały od państwa niektóre zadania związane z realizacją polityki kulturalnej państwa, prowadzonej zgodnie z wytycznymi PZPR. Najbardziej widocznym polem był ruch amatorski

248 Ibidem, s. 30.

121 obejmujący zespoły dramatyczne, estradowe, fotograficzne, instrumentalne, lalkarskie, plastyczne, recytatorskie, taneczne i wokalne.

Usuwając nierównowagę poprzedniego okresu, pomiędzy rozwojem centrali a pomniejszymi ośrodkami kultury, zaistniała pewna równoważna symetria. Ośrodek centralny przekazując część uprawnień ośrodkom drugiego i trzeciego stopnia, umożliwił im dążenie do rozwoju. Równocześnie nastąpiło umocnienie trójstopniowego podziału hierarchicznego ośrodków kultury, powodując w pozostałych ośrodkach kraju występowanie zjawiska prowincji.

Zadecydowała rozbudowa geograficznie rozmieszczanych instytucji upowszechniania kultury, wyznaczanych zasięgiem działalności związków zawodowych oraz istniejącym podziałem administracyjnym. W ograniczonym zakresie umożliwiano istniejącym stowarzyszeniom prowadzenie ogólnokrajowej działalności.

Centralny ośrodek warszawski politykę kulturalną realizuje umacniając międzynarodowe kontakty i nawiązując nowe. Stolica dąży do rozbudowy znaczenia międzynarodowego.

Mieszcząc centralne władze i takież siedziby instytucji kultury, umiejscowiona zastała poza sprawczym myśleniem „przeniesienia stolicy” kultury kraju do innego ośrodka – miasta.

Wyniesiona celowo, ponad rywalizujące ośrodki regionalne i lokalne, decyduje o istotnych dla funkcjonowania sprawach. Za sprawą stołeczności dominuje na polu kreacji nowych wydarzeń kultury. Równolegle ośrodki pozostałe odnotowały wzrost na swoim terenie wydarzeń ogólnopolskich, a nawet międzynarodowych. Przykłady pokazują tendencje ośrodków terytorium całego kraju do proporcjonalnego wobec posiadanych możliwości awansu kulturalnego.

Przy ustabilizowanej liczbie filharmonii, oper, operetek, orkiestr symfonicznych i teatrów dramatycznych nastąpiła programowa wymiana repertuaru. Organizowanie festiwali wzmocniło znaczenie kulturalne ośrodków regionalnych. Wysokiej rangi krótkoterminowe zdarzenia kulturalne wymuszały przemieszczanie ludzi kultury i sztuki ze stolicy do najodleglejszych zakątków. Za nimi podążali krytycy. Jak zauważył jeden z nich festiwale powstały

„(…) jako naturalna i zdrowa reakcja ambitnych i prężnych terenowych środowisk teatralnych, przeciwstawiających się w ten sposób niesprawiedliwemu kształtowaniu opinii przez scentralizowane ośrodki informacji i dyspozycji środowiskowej. Były protestem teatru terenowego, majoryzowanego przez centralę, przeciw przemilczaniu i wadliwemu funkcjonowaniu giełdy teatralnej”.²⁴⁹

Ogólnokrajowe festiwale teatralne, sztuk rosyjskich i radzieckich organizowano w Katowicach, a festiwal polskich sztuk współczesnych we Wrocławiu. Regionalne teatry

249 Ibidem, s. 35; za: J. P. Gawlik, Festiwale na zakręcie w: „Życie Literackie”, 1965, nr 7.

122 organizowały festiwale w miastach: Gniezno, Grudziądz, Kalisz, Kraków, Rzeszów czy Toruń.

Analogiczne podejście odnotowały inne dziedziny polityki kulturalnej. Branża muzyczna zainaugurowała poza środowiskiem warszawskim festiwale: Krakowska Wiosna Młodych Muzyków, Poznańska Wiosna, Wrocławski Festiwal Polskiej Muzyki Współczesnej i Międzynarodowy Festiwal Dawnej Muzyki Krajów Europy Środkowej i Wschodniej w Bydgoszczy. Festiwale piosenki zorganizowały: Opole – ogólnokrajowy i Sopot – międzynarodowy. Status międzynarodowy posiadały: Festiwal Filmów Krótkometrażowych w Krakowie oraz Biennale Grafiki w tym mieście. Wystawę Plastyki oraz Sympozjum Złotego Grona zorganizowała Zielona Góra. Podane przykłady nie wyczerpują przedsięwzięć kulturalnych podejmowanych niezależnie od centrum.

Rywalizujące ośrodki kultury wypracowały „wspólnie” topografię wydarzeń artystycznych na mapie kulturalnej Polski. Motywem sprawczym zmian, na wydawałoby się ugruntowanej trwale mapie kulturalnej Polski Ludowej, był administracyjny podział kraju dokonany w 1975 roku.²⁵⁰ Każde z siedemnastu dotychczasowych województw okrojono terytorialnie, z czego utworzono trzydzieści dwa województwa nowe. Regulacje prawne przewartościowały dotychczas istniejący układ kultury kraju. Potrojona liczba województw rozdrobniła istniejący potencjał instytucji kultury, co wzmocniło pozycję ośrodka centralnego.

Wszystkie utworzone województwa uzyskały bezpośrednią łączność administracyjną ze stolicą kraju. Stolica podejmowała decyzje w sprawie kształtowania układu instytucji kulturalnych w nowych województwach. Wytycznymi Ministerstwa Kultury i Sztuki, wprowadzono obowiązek utworzenia w nich domów kultury i bibliotek rangi wojewódzkiej. Muzea otrzymały obowiązek uzyskania statusu placówek okręgowych. Aleksander Wallis zauważył, że

„Nowy podział administracyjny przyniósł w dziedzinie kultury niezwykle ciekawe i ważne zmiany.

Dzięki nim można było obserwować, jak ten sam krajowy potencjał kultury funkcjonuje w warunkach daleko idących zmian struktury administracyjnej, a następnie jak prowadzi do zmian samego przestrzennego układu kultury”.²⁵¹

Należy jednak zauważyć, że nowy podział administracyjny kraju natychmiast ujawnił wytwarzanie się niezamierzonych dysproporcji kulturowych. Nasycenie województw instytucjami i pracownikami kultury było niejednorodne. Zurbanizowane ośrodki, głównie

250 Ustawa z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych, Dz. U. z 1975 r., Nr 16, poz. 91.

251 A. Wallis, op. cit., s. 54.

123 rekrutujące się z dotychczasowych województw, posiadały kompleks instytucji kultury zarządzanych wysoko kwalifikowanymi kadrami zdolnymi udźwignąć ciężar przemian.

Największymi utrudnieniami była konieczność ich utrzymania na niezmienionym poziomie przy mniejszych możliwościach budżetowych województwa oraz okrojenie liczebne potencjalnych odbiorców wydarzeń kulturalnych rangi województwa. Sytuacja ta niekorzystnie wpływała na oprawę dotychczas przeprowadzanych wydarzeń kulturalnych. Wymusiła poszukiwania wsparcia materialnego. Większość dotychczasowych województw była ośrodkami drugiego lub przynajmniej aspirującymi do tego miana najlepszymi ośrodkami trzeciego stopnia. Na nie spadł, określony dyrektywami, ciężar wspomagania w upowszechnianiu sztuki przez dotychczasowe ośrodki wojewódzkie nowoutworzonych województw, nie dysponujących wszystkimi instytucjami kultury,

Województwa utworzone z ośrodków kultury trzeciego stopnia wykazały ambicjonalne działania dla posiadania niektórych instytucji kultury. Awans dotychczasowych miast powiatowych do rangi miasta wojewódzkiego korelował z dotychczasowymi aspiracjami kulturowymi ośrodka. Dążono do utworzenia na własnym terenie instytucji istniejących w dawnym województwie – regionie. Podejmowano inicjatywy budowy gmachów teatru, filharmonii, opery czy operetki, muzeum okręgowego. Podział administracyjny zdynamizował działania kulturalne miasta-stolicy województwa. Otrzymawszy wyższy status społeczny zabiegały o wykształconych pracowników kultury. Tych pozyskiwano poprzez drenaż migracyjny.²⁵² Poczęto organizować wydarzenia ogólnokrajowe, niekiedy o zasięgu międzynarodowym.

Najmniej korzystną sytuacją dysponowały administracje pozostałych nowoutworzonych miast wojewódzkich. One realizacji inwestycji budowlanych czy pozyskiwania kadr udźwignąć nie mogły. Rozbudowywaną zaledwie infrastrukturę instytucjonalną opierano o pracowników posiadających wykształcenie średnie bądź zatrudniano absolwentów po ukończeniu studiów, jednakże bez wymaganego doświadczenia na zajmowanym stanowisku. Województwa te chętnie korzystały ze współpracy i pomocy sąsiadujących województw dysponujących infrastrukturą.

Najmniej korzystną sytuacją dysponowały administracje pozostałych nowoutworzonych miast wojewódzkich. One realizacji inwestycji budowlanych czy pozyskiwania kadr udźwignąć nie mogły. Rozbudowywaną zaledwie infrastrukturę instytucjonalną opierano o pracowników posiadających wykształcenie średnie bądź zatrudniano absolwentów po ukończeniu studiów, jednakże bez wymaganego doświadczenia na zajmowanym stanowisku. Województwa te chętnie korzystały ze współpracy i pomocy sąsiadujących województw dysponujących infrastrukturą.