Finansowanie sfery twórczości artystycznej i upowszechniania kultury

Źródła i formy finansowania upowszechniania kultury określała na każdy rok ustawa budżetowa w dziale „wydatki na kulturę”, konkretyzowane w budżetach terenowych organów władzy i ostatecznie w budżetach instytucji kulturalnych. Koszty działalności zakładowych (związkowych) placówek kulturalnych: świetlic, klubów, domów kultury w całości pokrywały

159 przedsiębiorstwa, hotele pracownicze i domy młodego robotnika zgodnie z uchwałą Prezydium Rządu z 1955 roku.³²⁰

W przypadku bibliotek publicznych sposób ich finansowania z budżetu państwa określał art. 11 dekretu o bibliotekach z 1946 roku. Było to co najmniej 25% łącznych wydatków związków samorządowych na zakładanie i utrzymywanie bibliotek, poniesionych w poprzednim roku budżetowym.³²¹ Późniejsza ustawa o bibliotekach obowiązek ponoszenia kosztów zakładania i utrzymywania bibliotek oraz zapewniania im odpowiednich warunków działania i rozwoju składała na prezydia rad narodowych.³²²

Finansowanie zadań związanych z ochroną dóbr kultury scedowanych na muzea powierzono instytucjom je prowadzącym: państwowym, organizacjom społecznym i niepaństwowym. Nałożono na nie ustawowy obowiązek zapewnienia środków potrzebnych dla ich utrzymania i rozwoju.³²³ Tworzono też specjalne fundusze dla ochrony dóbr kultury.

W 1979 roku odpowiednia ustawa umożliwiła tworzenie wojewódzkich i miejskich funduszy renowacji obiektów zabytkowych, z następującym uzasadnieniem:

„W trosce o zachowanie spuścizny narodowej w dziedzinie dóbr kultury, a w szczególności o zachowanie architektonicznych zespołów zabytkowych Krakowa, Zamościa i innych miejscowości, oraz wychodząc naprzeciw inicjatywom społecznym gromadzenia dodatkowych środków na te cele (…)”.³²⁴

Środki składające się na terenowe fundusze odnowy zabytków pochodzić mogły z: dotacji z budżetu rządu i rad narodowych, zwrotu kosztów prac w obiektach zabytkowych wykonanych na podstawie ustawy o ochronie dóbr kultury i muzeach, sum ze sprzedaży zabytkowych budynków będących własnością Skarbu Państwa, z dopłat do cen biletów wstępu do muzeów i obiektów zabytkowych oraz usług turystycznych i hotelarskich, ze zbiórek publicznych i imprez organizowanych na rzecz renowacji zabytków i darowizn. Dysponentami funduszów były rady narodowe stopnia wojewódzkiego i miejskie rady narodowe.

320 Uchwała Nr 941 Prezydium Rządu z dnia 2 grudnia 1955 r. w sprawie zasad urządzania i finansowania placówek kulturalno-oświatowych w zakładach pracy oraz w sprawie pracowników kulturalno-oświatowych, M.P., Nr 127, poz. 1627. Obowiązywała ona do 31 stycznia 1989 roku.

321 Art. 11 Dekretu z dnia 17 kwietnia 1946 r. o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi, op. cit.

322 Art. 23, ust. 2 Ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o bibliotekach, op. cit.

323 Art. 48, ust. 1, 2 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury i muzeach, op. cit.

324 Ustawa z dnia 26 kwietnia 1979 r. o terenowych funduszach odnowy zabytków, Dz. U. z 1979 r., Nr 8, poz. 46.

160 Dla wspierania twórczości artystycznej ustanawiano specjalne fundusze pozostające w dyspozycji Ministra Kultury i Sztuki. W 1964 roku utworzony został „fundusz autorski”

na dodatkowe wynagrodzenia dla autorów utworów literackich (poza honorarium z umowy wydawniczej) dzieł mających „wybitną wartość ideowo-artystyczną, naukową, popularyzatorską lub dydaktyczną” oraz na stypendia literackie „na kontynuowanie pracy twórczej przez autorów dzieł wydanych drukiem”.³²⁵ W 1979 roku nowa uchwała zmieniła zakres finansowania, ustalając, że jego środki przeznaczone są na: nagrody za twórczość literacką i w konkursach literackich, na wynagrodzenia polskich autorów, których utwory wydawano w krajach rozwijających się i przekłady wybitnych dzieł światowej literatury pięknej (niefinansowanych z umowy wydawniczej), upowszechnianie polskich utworów za granicą, stypendia literackie,

„wypłatę równowartości złotowej dewiz przeznaczonych na popieranie twórczości literackiej”

oraz remonty kapitalne domów pracy twórczej literatów.³²⁶ W 1982 roku nowelizacja uchwały wprowadziła kolejny przedmiot finansowania, a mianowicie „organizację sympozjów i konferencji literackich oraz działalność socjalną, informacyjną i studyjną Związku Literatów Polskich”.³²⁷ W 1983 roku fundusz ten został zlikwidowany, a w jego miejsce ustanowiono Fundusz Literatury. Poza wskazanymi w poprzednich uchwałach celów, Fundusz Literatury służyć miał dofinansowaniu „szczególnie ważnych przedsięwzięć wydawniczych”, finansowaniu:

„imprez czytelniczych”, pomocy socjalnej (w szczególnych przypadkach) pisarzom i ich rodzinom oraz zapomóg losowych i „konserwacji i wyposażenia domów pracy twórczej”.³²⁸

Odrębny fundusz „w celu rozszerzenia systemu popierania twórczości plastycznej o wysokich walorach ideowych i artystycznych” utworzono w 1972 roku na mocy uchwały Rady Ministrów, pod nazwą Fundusz Rozwoju Twórczości Plastycznej. Zgodnie z postanowieniami

§ 4 jego środki mogą być wykorzystane na: stypendia dla „uzdolnionych artystów plastyków”, pomoc materialną dla „wyróżniających się” absolwentów wyższych szkół plastycznych, nagrody za wybitne osiągnięcia ideowo-artystyczne, w zakresie sztuk plastycznych, pomoc materialną

325 Uchwała Nr 154 Rady Ministrów z dnia 2 czerwca 1964 r. w sprawie utworzenia funduszu autorskiego, M.P., Nr 40, poz. 186 i 187.

326 Uchwała Nr 78 Rady Ministrów z dnia 29 maja 1979 r. w sprawie funduszu autorskiego, M.P., Nr 15, poz. 85, 86 i 87.

327 Uchwała Nr 8 Rady Ministrów z dnia 29 października 1983 r. w sprawie utworzenia Funduszu Literatury, M.P., Nr 36, poz. 204.

328 Uchwała Nr 140 Rady Ministrów z dnia 18 stycznia 1982 r. zmieniająca uchwałę w sprawie funduszu autorskiego, M.P., Nr 3, poz. 7.

161 w budowie i wyposażeniu pracowni plastycznych, inicjatywy społeczne na rzecz upowszechniania plastyki, zakupy dzieł sztuki współczesnej dla instytucji kulturalno-oświatowych, organizowanie wystaw i konkursów na dzieła sztuki współczesnej oraz innych przedsięwzięć dla upowszechniania twórczości plastycznej.³²⁹ Wymienione fundusze zniesione zostały w 1990 roku.³³⁰

Funduszem mającym dostarczać środków na filmową działalność artystyczną był Fundusz Kinematografii. Utworzony został mocą ustawy o kinematografii z 1987 roku.³³¹ Jego dochody mogły pochodzić z: Funduszu Rozwoju Kultury, „dotacji z budżetu państwa na finansowanie inwestycji i odpisy z zysku jednostek organizacyjnych kinematografii” oraz wpływy z eksportu filmów polskich, dobrowolne wpłaty, darowizny, zapisy, środki przekazywane przez fundacje, a także „inne dochody ustalone przez Radę Ministrów”. Fundusz pozostawał w dyspozycji przewodniczącego Komitetu Kinematografii. Z konta Funduszu można było finansować:

produkcję filmów zleconych przez instytucje filmowe i przewodniczącego Komitetu, dystrybucję i rozpowszechnianie filmów, ich opracowanie, inwestycji jednostek organizacyjnych kinematografii, remonty i modernizacje, rozwój i doskonalenie artystycznego szkolnictwa filmowego. Powyższe fundusze specjalne zostały zniesione w 1990 roku.

Zasady i sposób finansowania całokształtu działalności kulturalnej w całości określała ustawa o upowszechnianiu kultury, ustalając jako źródła jej finansowego wspierania: środki własne jednostek realizujących zadania w zakresie upowszechniania kultury, kwoty przekazywane przez organizatora instytucji lub placówki upowszechniania kultury oraz z Funduszu Rozwoju Kultury i dobrowolnych wpłat, darowizn, zapisów osób prawnych, fizycznych i fundacji. Fundusz Rozwoju Kultury został ustanowiony „W celu stworzenia materialnych warunków dla wszechstronnego rozwoju kultury polskiej” na mocy ustawy z 4 maja 1982 roku powołującej Narodową Radę Kultury. Utworzony został w sytuacji kryzysu gospodarczego zagrażającego między innymi funkcjonowaniu instytucjonalnej praktyce upowszechniania uczestnictwa w kulturze, wobec którego także orzeczono kryzys. Trwał też stan wojenny. Fundusz Rozwoju Kultury składał się z funduszu centralnego oraz funduszy:

329 Uchwała Nr 244 Rady Ministrów z dnia 9 września 1972 r. w sprawie utworzenia Funduszu Rozwoju Twórczości Plastycznej, M.P., Nr 45, poz. 239, 240, 241.

330 Ustawa z dnia 14 grudnia 1990 r. o zniesieniu i likwidacji niektórych funduszy, Dz. U. z 1990 r., Nr 89, poz. 517.

331 Ustawa z dnia 16 lipca 1987 r. o kinematografii, op. cit.

162 wojewódzkich, miejskich, miejsko-gminnych i gminnych. Fundusz centralny tworzyły środki budżetowe: dotacje na inwestycje przewidziane w rocznym planie budżetu państwa oraz udział w wysokości 13,6% podatku od płac, wpłaty z funduszu przeciwalkoholowego w wysokości 15% rocznych wpływów i wszelkie wpłaty dobrowolne: darowizny, zapisy prywatne i osób prawnych i środki z fundacji, a także dochód z imprez celowych urządzanych na rzecz Funduszu Rozwoju Kultury. Zgodnie z układem hierarchicznym na dochody funduszy wojewódzkich składały się środki z funduszu centralnego, udziały w budżetach wojewódzkich zagwarantowane w rocznym planie, wpłaty z zakładowego funduszu socjalnego uspołecznionych zakładów pracy, kwoty z nadwyżek z budżetów rad narodowych, „stałe i okresowe dopłaty do cen biletów wstępu na imprezy kulturalne” oraz inne środki wskazane wyżej w funduszu centralnym. Analogicznie fundusze terenowe tworzone były ze środków funduszu wojewódzkiego i budżetów samorządów terytorialnych oraz pozostałych źródeł. Artykuł 11 ustawy ustanawia na co przeznaczane mogą być środki z Funduszu, wymieniając: 1) twórczość artystyczną oraz działalność instytucji artystycznych, 2) ochronę dóbr kultury, 3) biblioteki i rozwój czytelnictwa, 4) kinematografię, 5) działalność domów kultury, klubów, świetlic i innych placówek upowszechniania kultury i sztuki, 6) społeczny ruch kulturalny i regionalne stowarzyszenia kulturalne, 7) utrzymanie, budowę i rozbudowę obiektów oraz urządzeń służących działalności kulturalnej, 8) dokształcanie i doskonalenie zawodowe pracowników upowszechniania kultury, 9) upowszechnianie kultury polskiej za granicą oraz współpracę kulturalną z zagranicą, 10) badania i analizy naukowe z zakresu kultury i sztuki, 11) inne wydatki związane z kulturą i sztuką.³³² Fundusz Rozwoju Kultury nie spełnił jednak oczekiwań środowiska kulturalnego. Nie był on bowiem w stanie zapewnić wystarczającego finansowania sfery upowszechniania kultury i twórczości artystycznej.

Finansowanie sfery upowszechniania uczestnictwa w kulturze w żadnym okresie PRL nie było wystarczające w stosunku do zgłaszanego zapotrzebowania przez instytucje kulturalne i środowiska artystyczne. Nie była w stanie ich wypracować niewydolna socjalistyczna gospodarka, która zresztą miała okresy pogłębionego kryzysu. Od początku lat 80. coraz głośniej postulowano przeprowadzenie „reform w kulturze”, których celem miała być przede wszystkim ekonomizacja działalności kulturalnej, wprowadzenie zasad jej samofinansowania, a już dekadę wcześniej, od lat 70. zaczęto rozwijać teoretycznie ekonomikę kultury, a na przełomie 1981/1982

332 Ustawa z dnia 4 maja 1982 r. o Narodowej Radzie Kultury oraz o Funduszu Rozwoju Kultury, Dz. U. z 1982 r., Nr 14, poz. 111.

163 roku prowadzono analizy w celu wprowadzenia „reformy gospodarczej w kulturze” w ramach Komisji do spraw Reformy Gospodarczej.³³³