ROZDZIAŁ X. INTERPRETATORY DYSTANSU
56. Charaktery styka miejsca interakcji
56.1. Okoliczności wpływające na intensywność i jakość percepcji zmysłowej:
oświetlenie, hałas, bariery, zasłony, elektroniczne nośniki bodźców
Ze względu na to, że percepcja zmysłowa jest interpretatorem dystansu (por. 55.1), czynniki wpływające na jej jakość i intensywność także należy zaliczyć do inter-pretatorów dystansu. Na przykład odpowiednie oświetlenie polepsza widoczność, czyli intensyfi kuje kontakt wzrokowy. Pogarszają go natomiast złe (słabe, oślepiają-ce) oświetlenie oraz bariery zasłaniające rozmówcę. Dobra akustyka ułatwia kontakt słuchowy, utrudniają go zaś na przykład hałas, echo, zasłony zmniejszające przepływ dźwięku itp. Czynniki wzmacniające percepcję zmysłową zwykle zmniejszają tole-rancję na zbliżenie i sprawiają, że granica inwazji rośnie. Okoliczności osłabiające ją zazwyczaj pełnią funkcję odwrotną. Zależność jest związana z przedstawionym już wpływem jakości i intensywności bodźców zmysłowych na funkcje dystansu. Por.
44.2, 45.1, 50.1, 50.2, 50.3 i 55.1.
W związku tym, że wynalazki techniki mogą wzmacniać percepcję zmysłową (mocniejsze oświetlenie, telebimy, wideokonferencje, telefony itp.), mogą też spra-wić, że zmienia się, a czasem nawet znika, potrzeba ustalania dystansu odpowied-niego dla danej interakcji. Ta możliwość będzie jeszcze omawiana w części 57.1.2.
Wpływ wskazanych tu czynników na funkcje dystansu jest w dużym stopniu uza-leżniony od oczekiwań. Przykładowo oświetlenie oślepiające jest stresujące między innymi przez to, że utrudnia oczekiwany kontakt wzrokowy (poza tym jest nieprzy-jemne ze względu na budowę i sposób funkcjonowania oka). Reakcja ta będzie za-pewne słabsza tam, gdzie kontakt ten nie jest oczekiwany, na przykład gdy nie odgry-wa żadnej roli w komunikacji, w której zasadniczy jest kontakt akustyczny lub dotyk.
Modyfi kacja percepcji zmysłowej, która jest niezgodna z oczekiwaniami, bywa wykorzystywana w taktykach poznawczych i taktykach zakłócania, na przykład w przesłuchaniach, gdy jeden z rozmówców „ukrywa” swoją twarz pod „zasłoną”
światła, a twarz drugiego jest dobrze widoczna. Powyższa zależność bywa też wy-korzystywana do kodowania dominacji w taktykach aranżacji przestrzeni. Przykła-dowo okno będące jedynym źródłem oświetlenia za plecami zwierzchnika może wy-woływać wrażenie jego dominacji, gdyż daje przewagę poznawczą jednej ze stron.
Taktyka jest ryzykowna głównie dlatego, że może wywoływać irytację utrudniającą komunikację i zniechęcającą do kontynuowania spotkania.
Bariery i znaczniki terytorialne znajdujące się na linii interakcji mogą odgrywać rolę zasłony – częściowo lub całkowicie zasłaniać rozmówcę, a osłabiając percepcję zmysłową, zwiększać tolerancję na zbliżenie. Ta zależność jest wykorzystana w
tak-163 tykach impresyjnych aranżacji przestrzeni do unikania negatywnych skutków prze-gęszczenia. Na przykład w niektórych miejscach publicznych, gdzie nie ma dość miejsca na ustalenie odległości typowej dla relacji społecznych, umieszcza się takie zasłony (szyba między petentem a urzędnikiem, wysoka lada w sklepie itp.), które, prócz innych funkcji, zwiększają tolerancję na inwazję przez to, że ograniczają kon-takt zmysłowy między rozmówcami. Bariery mogą działać na różne kanały zmysło-we, na przykład szyba jest barierą akustyczną, lada lub stół – to zasłony wizualne, ubranie – zasłona wizualna i dotykowa itp.
56.2. Wielkość miejsca a przegęszczenie
Wpływ wielkości miejsca na funkcje dystansu jest uzależniony od przewidywań i oczekiwań przestrzennych. W miejscach niepozwalających na ustalenie dystansu zgodnego ze stereotypem swoistym dla danej relacji (w małych pomieszczeniach lub tam, gdzie dochodzi do przegęszczenia) zwykle zmieniają się prognozy i oczekiwa-nia dotyczące tego dystansu. Ludzie ustalają wtedy mniejszą granicę inwazji. Por.
46.1. Na przykład zatłoczenie w windzie zwykle nie wywołuje negatywnych emocji, gdyż w takich sytuacjach ludzie wyznaczają mniejsze terytoria prywatne, licząc się z możliwością przegęszczenia w takich miejscach. Poza tym kontrola nad uczestnic-twem w sytuacji przegęszczenia i potrzeby realizowane przez niektóre z tych sytuacji mają wpływ na funkcje dystansu, co objaśniano w części 55.5. Pomniejszenie dy-stansu, zwłaszcza gdy nie jest oczekiwane, wywołuje natomiast negatywne reakcje emocjonalne. Por. 27.1.
56.3. Jakość emocjonalna i estetyka miejsca
Emocjonalna jakość miejsca polega na tym, że jest ono kojarzone z określanymi emocjami. Może się to dokonywać na zasadzie wspomnienia związanego z tym, że w tym lub w podobnym do tego miejscu zaistniały zdarzenia wywołujące daną emocję. Emocje mogą też być wywoływane innymi czynnikami charakteryzującymi miejsce interakcji, takimi jak na przykład symbole, dobór kolorów itp. Sikorski 2005:
278–85.
Będące w fazie pilotażowej badania nad wpływem estetyki miejsca na psychi-kę ludzi potwierdzają związek estetyki z emocjami: estetyka wywołuje pozytywne, a brzydota negatywne emocje. Por. m.in. Healer 1997; Ziobrowski 1996. Emocje wpływają na interakcje w sposób już omówiony – pozytywne zwiększają tolerancję na zbliżenie, a negatywne ją zmniejszają. Por. 52.2. Gdy estetyka miejsca wywołuje pozytywne lub negatywne emocje, może wpływać na funkcje dystansu.
56.4. Jakość aksjologiczna miejsca
Jakość aksjologiczna miejsca to kojarzone z nim wartości. Gdy wywołuje ona emo-cje, to jest interpretatorem dystansu. Wpływa na funkcje dystansu przez pośredni-ctwo wywoływanych emocji. Por. 52.2.
Skojarzenie miejsca z wartościami może być skutkiem tego, że w danym miejscu odbywały się rytuały przywołujące daną wartość (na przykład świątynia jest kojarzo-na z wartością sacrum), kojarzo-następowały wydarzenia, w których dakojarzo-na wartość dla kogoś się realizowała (na przykład dom rodzinny kojarzony z dzieciństwem). Aksjologicz-ną jakość miejsca można kodować przez aranżację przestrzeni, przykładowo przez obrazy, symbole wartości (dyplomy, nagrody, medale itp.) umieszczane w widocz-nym miejscu i kojarzące to miejsce lub jego „właściciela” z wydarzeniami oznacza-nymi wartościami. Bańka: 89–90. Jak to już zreferowano w części 36.1, wartości można kodować przez zachowania terytorialne i symbolikę przestrzenną (symbolikę środka, stałego punktu odniesienia, wertykalną i in.). Aksjologiczna jakość miejsca wiąże się zwykle ze swoistymi dla niego rytuałami. Kod kulturowy (etykieta miej-sca) może określać wzorcowe sposoby reagowania na rytuały, co było przedmiotem analizy w częściach 51.7.1 i 53.1.1.
56.5. Symbolika dominacji (władzy, zwierzchności, siły) w aranżacji przestrzeni
Na funkcje zachowań przestrzennych duży wpływ ma społeczne kodowanie domi-nacji (władzy, zwierzchności, siły) – zachowania przestrzenne osób uważanych za ważniejsze są inaczej odbierane niż te same zachowania osób uważanych za mniej ważne. Wpływ wrażenia dominacji na funkcje dystansu przedstawiono w częściach 53.5 i 54.3.1. Wrażenie dominacji można wywoływać taktykami aranżacji przestrze-ni, o których już była mowa w części 36.1.
56.6. Posiadanie miejsca
Posiadanie terytorium wpływa na funkcje dystansu, podobnie jak wrażenie władzy (53.5). Między innymi Albert Mehrabian zauważa, że przypisuje się zwykle więcej terytorium właścicielowi miejsca i że na terytorium uważanym za własne z większą łatwością dokonujemy inwazji. Mehrabian 1981. Osoba uważająca się za właściciela danego terytorium czuje się na nim pewniej, może swobodniej pomniejszać dystans i dokonywać inwazji niż osoby, które są na tym terytorium gośćmi. Poza tym za-chowania inwazyjne osoby uważanej za właściciela terytorium nabierają znaczenia podobnego jak przy inwazji ze strony zwierzchnika – kojarzą się z wyrazami przy-jaźni lub zwierzchności (por. 53.1.3), inwazja osoby będącej „gościem” na czyimś terytorium w stosunku do osoby uważanej za jej właściciela kojarzy się natomiast częściej ze spoufalaniem się. Por. Jacko 2009d: 59. Kodowanie posiadania miejsca w taktykach negocjacyjnych omówiono w części 36.2.
165
56.7. Symbolika wnętrza
Znaczniki terytorialne (por. 26.3) tworzą symbolikę wnętrza, gdyż ich funkcją jest wskazywanie (funkcja referencyjna) na wnętrze terytorium. Symboliczne gesty ot-warcia, takie jak otwieranie ramion, odkrywają wrażliwe części ciała i w ten spo-sób odsłaniają człowieka, gesty zaś zamykające zasłaniają go. W obu przypadkach pełnią funkcję wskazywania na wnętrze człowieka. Podobnie zamknięcie drzwi na klucz lub zaproszenie kogoś do domu też jest domeną symboliki wnętrza, gdyż dom to terytorium osobiste. Wskazywanie na wnętrze jest mało przebadane na gruncie proksemiki, dlatego poniższe uwagi mają charakter przypuszczeń, które należałoby sprawdzić. Znaczniki zamykające terytoria wpływają na funkcje dystansu w podob-ny sposób jak powiększanie dystansu, znaczniki otwierające zaś – podobnie jak jego zmniejszanie. Por. 26, 45.5. Ten wpływ symboliki wnętrza na funkcje dystansu jest wykorzystywany w taktykach zastępowania oczekiwanego dystansu jego substytuta-mi i będzie omawiany w części 57.