ROZDZIAŁ X. INTERPRETATORY DYSTANSU
58. Niektóre substytuty dystansu w języku ciała. Propozycja własna
Substytuty dystansu należące do języka ciała odgrywają bardzo ważną rolę w nego-cjacjach, między innymi przez to, że regulują poczucie intymności. Poniżej zapre-zentowano niektóre substytuty dystansu należące do języka ciała.
58.1. Oznaki kontaktu zmysłowego
Widzialne otwarcie i intensyfi kacja percepcji zmysłowej pomniejsza dystans wir-tualny, a oznaki jej ograniczenia – powiększają go. Por. 44.3. Wiąże się to z wpły-wem percepcji zmysłowej na funkcje dystansu, które już omówiono w części 50. Jak już wcześniej przedstawiono na przykładzie zatłoczonej windy, na czas chwilowe-go przegęszczenia zwykle ogranicza się w miarę możliwości kontakt wzrokowy, by w ten sposób kompensować brak rzeczywistego dystansu i minimalizować dyskom-fort związany z przegęszczeniem, a także unikać wrażenia inwazji. Por. Argyle, Dean 1965; Knight et. al. 1973; Noll 1976.
Koncepcja substytutów dystansu rzuca światło na funkcje niektórych zachowań pozawerbalnych kojarzonych z nieśmiałością lub wstydliwością, takich jak opusz-czanie oczu („spuszopusz-czanie wzroku”), odwracanie się od rozmówcy. Jest to zacho-wanie zamykające kanał wzrokowy. Jako substytut dystansu powiększa ono dystans znaczeniowy i symbolicznie chroni prywatność, wyrażając niechęć do psychicznego lub fi zycznego zbliżenia.
171
58.2. Znaki wyrażające kierunek uwagi
Intensyfi kacja kontaktu zmysłowego tworzy wrażenie intymności w sposób, który jest charakterystyczny wyłącznie dla tego zmysłu. Na przykład percepcja wzrokowa jest wyrażana kierunkiem źrenic, a pośrednio – kierunkiem twarzy; ze względu na to, że oczy ludzi są wąsko osadzone, w rozmowie jest wymagany odpowiedni kąt twarzy – zwrócenie się twarzą w stronę rozmówcy. Dlatego skierowanie głowy i spojrzenia w jakimś kierunku są naturalnym wyrazem zainteresowania. Do dziś nie do końca zbadaną tajemnicą jest sposób, w jaki odczytujemy emocjonalne przesłanie ekspresji oczu60. Istotnie, mogą one wyrażać osobiste emocje. Przestrzeń wytwarzana spoj-rzeniem może być bardzo intymna – tworzy bliski dystans znaczeniowy („zbliża”
psychicznie). Odwracanie oczu, błądzenie spojrzeniem gdzieś nad głową rozmówcy
„powiększa” natomiast ten dystans.
Kąt interakcji może do pewnego stopnia zastępować dystans, co już zanalizowa-no w częściach 44.5. i 55.3. Rozróżnienie (ang.) sociofugal/sociopetal axis poniekąd oddaje tę intuicję. Kąt pieszczoty (sociopetal axis) sprzyja zbliżeniu, a kąt ucieczki (sociofugal axis) – ucieczce. Dzieje się to między innymi z dwóch powodów. Po pierwsze, zmysł wzroku znajduje się z przodu. Odwrócenie się przodem potencjal-nie zatem intensyfi kuje kontakt wzrokowy, a odwrócepotencjal-nie się bokiem – utrudnia go.
Dotyczy to nie tyko głowy, ale też klatki piersiowej. Nawet jeśli uważnie słucham swego rozmówcy, ale odwracam od niego klatkę piersiową w kierunku innej osoby, symbolicznie zbliżam się do niej, a oddalam od swego interlokutora. Po drugie, kąt interakcji jest substytutem motorycznym, bo odwrócenie się przodem ułatwia fi zycz-ne przybliżenie do rozmówcy, a ustawienie bokiem – utrudnia, przynajmniej w ja-kimś stopniu. Dlatego odwracanie się o coraz większy kąt od rozmówcy uznawane jest za oznakę „emocji ucieczki”.
58.3. Symbolika wnętrza. Gesty otwarcia i zamknięcia
Gesty otwierające lub zamykające korzystają z symboliki wnętrza, o której była mowa w części 56.7. Są znacznikami terytorium osobistego. Wskazują na „wnętrze”
człowieka. Gesty zamknięcia, takie jak krzyżowanie ramion, rąk lub dłoni, zasła-nianie się dłońmi lub trzymanymi w nich przedmiotami, zamknięta postawa ciała to zamykające znaczniki terytorialne – bronią dostępu do tego terytorium, a gesty otwarcia, na przykład otwarcie ramion, otwarta postawa ciała itp., to otwierające znaczniki terytorialne – zachęcają do zbliżenia.
Sposób, w jaki gesty otwarcia i zamknięcia zastępują dystans, należy tłumaczyć tak samo jak funkcje znaczników terytorialnych w części 26.3, 57. Niektóre gesty zamykające są zmysłowymi substytutami dystansu, gdyż utrudniają kontakt zmysło-wy. Są też zwykle substytutami motorycznymi, ponieważ stanowią przeszkodę w
po-60 Pilotażowe badania pokazują, że wykonywane nieświadomie ruchy oczu (takie jak rozszerzanie i zwężanie źrenic, mikroruchy gałek ocznych) mogą wyrażać emocje. Por. Domachowski 1993: 60–66.
tencjalnym zbliżeniu. Gesty otwarcia pełnią natomiast funkcję odwrotną w aspekcie zmysłowym i motorycznym, nie stanowiąc przeszkody w percepcji zmysłowej i zbli-żeniu. Por. 57.3. Symbolika wnętrza pełni też semiotyczne funkcje, zazwyczaj opar-te na kodzie określającym funkcje mowy ciała, który z reguły, zgodnie z naturalną zmysłową i motoryczną funkcją tych gestów, przypisuje im poszczególne funkcje:
gestom zamknięcia – funkcję wyrażania negatywnych emocji (np. niechęci, lęku, braku zainteresowania), a gestom otwarcia – funkcję wyrażania pozytywnych emocji (np. przychylności, zaufania, nieskrytości) itp.
W związku z tym, że gesty otwarcia są stosunkowo łatwe do opanowania i zasto-sowania, szkolenia w dziedzinie mowy ciała zwykle uczą tych gestów do wyrażania ufności i nieskrytości. Uczą też unikania długotrwałych gestów zamykających, gdyż zwykle kojarzą się one z niechęcią do rozmówcy. Należy pamiętać, że gesty otwar-cia i zamknięotwar-cia w naturalnej gestykulacji występują po sobie. Przesadne unikanie gestów zamknięcia lub ograniczenie się do gestów otwarcia byłoby jednak błędem, gdyż osłabiłoby dynamizm gestykulacji, dając wrażenie sztuczności.
Jak dotąd mało przebadany jest wpływ symboliki wnętrza na mimikę człowieka.
Można wskazać w mimice ślady gestykulacji terytorialnej. W uśmiechu i śmiechu brwi oraz usta otwierają się (wertykalnie i horyzontalnie). Trudno nie zauważyć tu strukturalnego podobieństwa do gestykulacji otwarcia. W mimicznej ekspresji nega-tywnych emocji daje się zauważyć ślady gestów zamykających, na przykład ściąg-nięcie brwi w płaczu i gniewie, zaciskanie ust w ekspresji gniewu. Wskazane tu rysy mimiki są uniwersalne, co potwierdzają między innymi eksperymenty Paula Ekmana i Williama Friesena (opis tych i przegląd innych badań związanych z ponadkulturo-wymi aspektami mimiki: Aronson et. al. 1997b: 174–177). Badacze tłumaczą uni-wersalność mimiki biologicznie i ewolucyjnie – budową mózgu i ludzkiego ciała, które kształtowały się w ewolucji gatunku (np. Darwin 1872). To wyjaśnienie nie musi wchodzić w sprzeczność z zarysowanym wyżej tłumaczeniem przez wskazanie na możliwość odzwierciedlania symboliki terytorialnej w mimice człowieka.
58.4. Akustyczne substytuty dystansu. Głos
Siła, ton głosu i jego niuanse wpływają na semiotyczne funkcje dystansu interak-cyjnego. Na przykład szept lub intonacja konfi dencjonalna daje wrażenie bardziej prywatnego dystansu, krzyk zaś nadaje mu charakterystykę emocjonalną związaną z emocjami wyrażanymi głosem. I tak dalej.
58.5. Proksemiczne skróty zachowań
Skróty zachowań polegają na tym, że wykonuje się część danej czynności, zwykle początkową, i w ten sposób wyraża się emocje lub postawy kojarzone z całą czynnoś-cią. Proksemiczne skróty zachowań to skróty zachowań przestrzennych. Na przykład odwrócenie się od kogoś w trakcie rozmowy może być skrótem oddalania się
ozna-173 czającym, że pragniemy zakończenia rozmowy, pochylanie się w stronę rozmówcy i kiwanie głową można rozumieć jako skrót zachowania prowadzącego do pomniej-szenia dystansu. Skróty te wykorzystują wyobraźnię, która wybiega w przyszłość i jakby „rysuje ciąg dalszy” zaobserwowanego ruchu. Z tego „teatru wyobraźni” ko-rzystają niektóre iluzje motoryczne klasycznej pantomimy.
Proksemiczne skróty mogą odgrywać rolę substytutów dystansu. Skróty zacho-wań pomniejszających dystans zbliżają, a skróty zachozacho-wań powiększających dystans oddalają symbolicznie. Na przykład gdy dotyk nie jest możliwy, pojawia się często w gestykulacji jego skrót, który nie pełni co prawda tych samych funkcji co dotyk, ale wyraża oczekiwanie bliskości – taką funkcję pełnią samodotyk i samoobejmowa-nie, machanie dłonią na pożegnanie (skrót gestu dotykania) i inne. Gdy zaś z jakichś powodów oczekiwane powiększanie dystansu nie jest możliwe, rozmówcy czasem nieświadomie odgrywają jakby pantomimę ilustrującą oddalanie się od rozmówcy – kierując stopy, klatkę piersiową w stronę, w którą woleliby się udać, drobiąc i prze-bierając nogami itp., po to by wytworzyć dalszy dystans znaczeniowy.