Instynkt terytorialn y, terytorializm, t erytorialność

Jak wynika z badań proksemiki, ludzie podobnie jak zwierzęta mają potrzebę prze-strzeni, w zbliżony sposób również oznaczają terytoria, które uważają za własne, i są skłonni ich bronić, gdy ktoś niepowołany przekroczy ich granice. Badacze wyciągają z tego wniosek, że i u ludzi, i u zwierząt zachowania terytorialne mają podobne źród-ło, jakim jest instynkt terytorialny. Esser 1971; Knapp 1972; Morris 1997; Stamps 2009.

Instynkt terytorialny na gruncie proksemiki zwany także terytorializmem (ang.

territorialism, co można również tłumaczyć słowem „terytorialność”) to wrodzone i dziedziczone dynamizmy ukierunkowane na realizację potrzeb typowych dla dane-go gatunku, związanych z jedane-go przetrwaniem i ekspansją, które w przypadku instynk-tu terytorialnego wyrażają się zachowaniami przestrzennymi (w tym terytorialnymi).

W tym ujęciu terytorializm jest dziedziczony, należy do „behawioralnej pamięci”

gatunku, gdzie zawarta jest wiedza o doświadczeniach przodków. Terytorializm cha-rakteryzuje się swoistą, bo celową, przyczynowością, która decyduje o inklinacjach do działania, odczuwania, przeżywania itp.

Teoria instynktu terytorialnego jest głównym założeniem teorii Halla:

(...) każdy naukowiec potrzebuje jakiegoś systemu klasyfi kacyjnego, maksymalnie adekwat-nego wobec badanych zjawisk i sprawnie działającego. Wszelki system klasyfi kacyjny zakła-da jakąś teorię czy hipotezę o naturze owych zakła-danych i o najbardziej podstawowych formach ich porządkowania. Za obraną tu klasyfi kacją proksemiczną kryje się następujące założenie:

w naturze wszystkich zwierząt, nie wyłączając ludzi, tkwi pewien typ zachowania zwanego terytorialnością. Hall 1976a: 184.

Klasyfi kacja, o której mówi Hall – analizowana w części 25 – dotyczy stereo-typów dystansów. Instynkt terytorialny w tym ujęciu jest determinantem dystansu, gdyż tłumaczy wielkość dystansu interakcyjnego w każdej z tych relacji, oraz jego interpretatorem – ponieważ tłumaczy funkcje dystansu w tych relacjach. Por. Hall 1964: 165–187.

Teoria terytorializmu wyjaśnia też inne typologie dystansu, między innymi dy-stans osobniczy, ustalany między członkami stada, dydy-stans ucieczki, czyli odległość, w której zwierzęta pozostają względem osobników stwarzających zagrożenie, dy-stans krytyczny, w którym zwierzę atakuje, dydy-stans społeczny, w którym zwierzęta mają poczucie kontaktu z grupą i inne. Hall 1976a: 39–42. Terytorializm tłumaczy też funkcje dystansu w sytuacjach przegęszczenia (Hall 1976a: 54–75) i związek percepcji zmysłowej z zachowaniami przestrzennymi (Hall 1976a: 76–116).

Teoria terytorializmu zwykle wiąże się z ewolucjonizmem, który genetyczne wy-jaśnia sposoby funkcjonowania instynktów przez pokazanie etapów ich powstania i kształtowania. Wśród koncepcji ewolucyjnych, które zajmują się teorią instynktu, na szczególną uwagę zasługuje między innymi etiologia Konrada Lorenza i Niko-laasa Tinbergena. Teoria głosi, że w wyniku ewolucji gatunki oprócz cech biologicz-nych zyskują też cechy związane z zachowaniem, które są wrodzone poszczególnym osobnikom danego gatunku i przekazywane genetycznie. Ta hipoteza wpłynęła na nauki społeczne, doprowadziła do powstania nurtu socjobiologii opierającej się na wyjaśnianiu za pomocą koncepcji zachowań dziedzicznych. Koncepcję terytoriali-zmu należy zaliczyć do tego nurtu.

Ewolucjonizm skłania badaczy do tłumaczenia sposobu funkcjonowania instynk-tu terytorialnego ludzi przez analogię do zachowania zwierząt. Jak pokazuje Hall, ze względu na specyfi kę funkcjonowania zmysłów i behawioralną pamięć danego ga-tunku każdy z tych instynktów do swego spełnienia wymaga określonej przestrzeni.

Specyfi czna kultura i okoliczności decydują o sposobie przeżywania i wyrażania się instynktu terytorialnego. Nie są one jednak w stanie całkowicie zmienić ogólnych zasad jego funkcjonowania. W związku z tym – zdaniem Halla – wielkość stereoty-pów dystansu i funkcje jego modyfi kacji są pod wieloma względami podobne u ludzi i u zwierząt (Hall 1976a: 184).

U zwierząt instynkt terytorialny jest wypadkową innych instynktów, takich jak instynkt ucieczki, kontaktu, obrony, prokreacji, rodzicielski, instynkty drapieżcze itp.

Terytorializm zwierząt wiąże się z ich potrzebami: na przykład potrzeba pożywienia wymaga obrony terytorium, na którym się ono znajduje. Potrzeba prokreacji powo-duje dzielenie się terytoriami z innymi osobnikami. Potrzeba zachowania gatunku wymusza ochronę potomstwa, a więc też terytorium, na którym się ono znajduje.

Instynkty stadne natomiast realizują potrzebę ochrony i bezpieczeństwa oraz

wy-179 muszają dzielenie się terytorium z członkami własnego stada, obronę jego granic przed intruzami i określenie hierarchii w stadzie. Pomniejszanie dystansu może za-tem u zwierząt (też u człowieka) wyrażać i oznaczać (Hall 1976a) między innymi:

a. Manifestację siły, odstraszanie, agresję i atak (sytuacja obrony lub wyznacza-nia terytoriów).

b. Hierarchię w stadzie (osobniki ważniejsze mają większe terytoria i mogą swo-bodniej wchodzić w terytoria osobników mniej ważnych).

c. Zainteresowanie na tle seksualnym („zaloty”).

d. Pozytywne emocje (u niektórych gatunków między niektórymi osobnikami w stadzie można zaobserwować zachowania podobne do wyrazów sympatii i przywiązania).

e. Potrzebę bezpieczeństwa (widoczną zwłaszcza w zachowaniu osobników słabszych, którzy chronią się przed zagrożeniem, zbliżając się do osobników silniejszych, od których oczekują ochrony).

f. Ochronę osobników należących do stada przez jego „przywódcę”.

Powiększanie dystansu w świecie zwierząt to natomiast zwykle:

g. Ucieczka – oznaka podrzędności lub słabości.

h. Brak zainteresowania.

i. Obrzydzenie.

Teoria terytorializmu opiera się na założeniu, że ludzie i zwierzęta kierują się podobnymi motywami, dlatego pozwala ona wykorzystywać obserwacje dotyczące świata zwierząt do wyjaśniania i przewidywania ludzkich zachowań oraz wykorzy-stywać wiedzę o motywach, którymi kieruje się człowiek, do tłumaczenia zacho-wania zwierząt. Teoria terytorializmu może służyć rozumowaniom strategicznym.

Obserwacje dotyczące symptomów (a) i (b) są przydatne do tłumaczenia między in-nymi zjawiska kodowania dominacji przez zachowania przestrzenne oraz niektórych reakcji na inwazję. Twierdzeniem (c) można tłumaczyć niektóre emocje wyrażane dystansem intymnym i reakcje na inwazję, założenie (d) wyjaśnia niektóre ekspre-syjne funkcje dystansu i może stanowić przesłankę taktyk wyrażania pozytywnych emocji pomniejszaniem dystansu, twierdzenia (e), (f) tłumaczą zjawisko wyrażania oczekiwania i sprawowania opieki zachowaniami przestrzennymi, (g), (h), (i) stano-wią zaś wyjaśnienie niektórych funkcji powiększania dystansu. Wskazane tu funkcje dystansu są wykorzystywane w taktykach proksemicznych, które już omówiono.

Zdaniem Halla zasadnicza różnica między człowiekiem i innymi znanymi gatun-kami polega na tym, człowiek może z większą łatwością niż zwierzęta kontrolować instynkty. Język i kultura są sposobami uniezależniania się człowieka od przyrody i własnej natury⁶². Te cechy ludzkiego działania sprawiają, że wskazaną powyżej

62 „It is diffi cult to consider man with other animals. Yet, in the light of what is known of ethology, it may be appropriate to consider man as an organism that has elaborated and specialized his extensions to the point where they are rapidly replacing nature. In other words, man has created a new dimension, the cultural dimension, in relations to which he maintains a state of dynamic equilibrium. This process is one in which both man and his environment participate in molding each other. Man is now in the position of creating his own biotope. He is therefore, in the position of determining what kind of organism he will be”. Hall 2007: 53.

typologię związków symptomatycznych należy poszerzyć o swoiste dla ludzi moty-wy i intencje, których nie dopatrujemy się u zwierząt. W przypadku pomniejszania dystansu są to między innymi:

j. Zainteresowanie treścią słów drugiej osoby.

k. Pragnienie zachowania dyskrecji (wiąże się ze ściszaniem głosu).

l. Szacunek (zbliżanie się do osób uważanych za szczególnie wartościowe).

Także powiększenie dystansu w świecie ludzkim może wyrażać lub oznaczać in-tencje, których zwykle nie przypisuje się zwierzętom. Dotyczy to między innymi:

m. Dezaprobaty dla czyichś słów lub zachowań.

n. Chęci sformalizowania relacji.

o. Chęci zakończenia rozmowy.

Na gruncie terytorializmu do pewnego stopnia da się modyfi kować teorię instynk-tu, tak by tłumaczył swoiście ludzkie zachowania. Na przykład motywy (j), (l), (m), (o), które u ludzi są związane z wartościowaniem, mogą być tłumaczone jako przy-padki zasady przyjemności obowiązującej też w świecie zwierząt, w myśl której za-równo ludzie, jak i zwierzęta dążą do intensyfi kacji przyjemnych doznań i unikania doznań nieprzyjemnych. W związku z tym, że przyjemnie się słucha tego, co nas in-teresuje (j), przyjemnie jest być blisko szanowanych osób (l), nieprzyjemnie jest słu-chać tego, z czym się nie zgadzamy (m), nieprzyjemnie jest kontynuować rozmowę, którą chcemy zakończyć (o), to te motywy wpływają na zachowania przestrzenne, prowokując do przybliżania się do źródła przyjemności i oddalania się od tego, co nieprzyjemne. Przypadek (n) – chęć sformalizowania relacji – może być wyjaśniany przez analogię do obrony własnego terytorium przed osobnikiem, do którego nie mamy zaufania. Hall 1959, 1966.

Proksemika tłumaczy funkcjonowaniem zmysłów niektóre różnice między za-chowaniem ludzi i zaza-chowaniem zwierząt. Na przykład stosunkowo mała wrażli-wość ludzkiego słuchu jest przyczyną tego, że gdy słowa drugiej osoby nas interesują (j), zwykle zbliżamy się do niej, by te słowa lepiej słyszeć oraz że podobnie reagu-jemy w celu zachowania dyskrecji (k), by inni nie usłyszeli tego, co mówimy. Takie zachowanie u zwierząt obdarzonych lepszym słuchem nie mogłoby pełnić tej funkcji.

Instynkt terytorialny jest też zdaniem Halla powodem tego, że w różnych kultu-rach da się zauważyć podobną typologię dystansów. Jest tak, według tego badacza, dlatego że kultury odzwierciedlają naturalne tendencje związane z instynktem sa-mozachowawczym, ustalającym odległość w zależności od stopnia zaufania, którym obdarza się rozmówcę. Relacje ofi cjalne, w których zaufanie jest mniejsze, wyma-gają większego dystansu niż relacje intymne i osobiste, gdzie zaufanie jest więk-sze. Dystans w relacjach intymnych jest tłumaczony potrzebami, które się w tych relacjach realizują. Różnica między dystansem intymnym a osobistym jest związana z zasięgiem ramion – osoby, które dopuszczamy na tę odległość, muszą być obdarzo-ne szczególnym zaufaniem i nie obawiamy się ataku z ich strony. Hall 1959, 1966.

181