Miejsce i okoliczności interakcji

45.1. Oświetlenie, hałas, zasłony i bariery

Czynniki osłabiające kontakt zmysłowy, takie jak słabe oświetlenie, ściszanie głosu, zazwyczaj prowokują do pomniejszania dystansu. Głośne mówienie, silne oświetle-nie powodują natomiast powiększeoświetle-nie dystansu interakcyjnego, gdyż te okoliczności wzmacniają bodźce zmysłowe płynące od drugiej osoby. Argyle, Dean 1965; Watson, Graves 1966; Patterson 1973: 239. Por. 44.2. W miejscach źle oświetlonych lub ha-łaśliwych rozmówcy ustalają zwykle nieco mniejszy dystans niż w pomieszczaniach

dobrze oświetlonych i cichych⁴⁶. Niektóre znaczniki terytorialne znajdujące się mię-dzy stronami „na linii” interakcji mogą modyfi kować percepcję wzrokową przez to, że zasłaniają (bariery) lub odsłaniają (niektóre otwierające znaczniki terytorialne) drugą osobę. Wskazane wyżej determinanty dystansu wpływają na jego wielkość dlatego, że modyfi kują percepcję zmysłową. Związek dystansu z percepcją zmysło-wą będzie omawiany w częściach 48, 50.1, 50.3.1, 55.1, 56.1.

45.2. Wielkość i aranżacja miejsca

Wielkość miejsca jest determinantem dystansu, jeśli wymusza taki a nie inny dy-stans. Dotyczy to głównie sytuacji przegęszczenia, gdy interakcja obywa się małym lub zatłoczonym pomieszczeniu. Przez aranżację miejsc siedzących można też wy-muszać określony dystans – dalszy lub bliższy, co omówiono już w części 36.1. Por.

Evans, Howard 1973: 336; Sommer 2002: 4; Sztejnberg, Jasiński 2007: 125–133.

45.3. Zadaniowy charakter miejsca

Miejscom przyporządkowane są zwykle określone zadania, które powinny być, lub zwykle w tych miejscach są, realizowane. Na przykład gabinet dyrektora ma inne funkcje niż sekretariat, a ten inne niż pokój gościnny. Funkcja miejsca określa typ relacji właściwej dla niego i tym samym wpływa na stereotypy dystansu, które są przyjmowane w danym miejscu, dlatego na przykład gdy ludzie spotykają się na terytorium ofi cjalnym, będą odnosić się do siebie z większą rezerwą niż w miejscu prywatnym. Bańka: 89–90.

Obszary na danym terytorium mogą się różnić charakterem wykonywanych za-dań i mogą w nich wystąpić nieco inne interakcje. Przykładowo przestrzeń wokół wielkiego dyrektorskiego biurka jest „nasycona” relacją hierarchiczną i tu stereotypy dystansu są większe, typowe dla relacji społecznych. W tym samym pomieszczeniu mogą natomiast być ustawione małe fotele i stolik, przy którym odbywają się przyja-cielskie pogawędki – tu stereotypy przestrzenne są nieco mniejsze, typowe dla relacji osobistych. Wpływ struktury zadaniowej miejsca na dystans jest mało przebadany, dlatego powyższe uwagi mają charakter przypuszczeń, które należałoby sprawdzić.

45.4. Przynależność (posiadanie) miejsca

Do pewnego stopnia zadaniowa struktura przestrzeni określa relację posiadania miejsca – zwykle pomieszczenie przypisane realizacji zadań przez daną osobę jest traktowane jako jej przynależne. Jeśli poczucie posiadania miejsca wiąże się z

po-46 Przegląd literatury dotyczącej wpływu modyfi kacji bodźców zmysłowych na interakcję można znaleźć w: Kendon 1990; Sikorski 2005: 268–271. W związku z tym, że w badaniach trudno jest wyizo-lować wpływ czynników modyfi kujących percepcję wzrokową, badania nad ich wpływem czasem nie dają żadnych wyników. Por. np. Carr, Dabbis 1974: 599.

127 czuciem władzy w danym miejscu, wpływa na zachowania przestrzenne w tym miej-scu podobnie jak poczucie władzy. Por. 41.6.

Posiadanie miejsca decyduje o łatwości w poruszaniu się po danym terytorium i dokonywaniu inwazji, gdyż właściciel (gospodarz) miejsca ma zwykle większe przypisane etykietą prawo do przemieszczania się po swoim terytorium niż jego gość, na którego etykieta zwykle nakłada obowiązek respektowania decyzji gospo-darza o sposobie wykorzystania jemu przynależnego terytorium. Por. Esser 1971;

Jacko 2007: 448–450.

45.5. Znaczniki terytorialne

Znaczniki terytorialne wpływają na zachowania przestrzenne na kilka sposobów. Po pierwsze, gdy dają wrażenie władzy nad terytorium, mogą wpływać na zachowa-nia przestrzenne, tak jak czyni to posiadanie terytorium i poczucie władzy nad nim, o czym była mowa między innymi w częściach 26, 36.1, 36.2 i 41.6. Po drugie, niektóre znaczniki terytorialne zamykające terytoria mogą utrudniać, a znaczniki ot-wierające – ułatwiać percepcję zmysłową między stronami interakcji i w ten sposób wpływać na zachowania przestrzenne według zależności omówionych w częściach 44.2, 44.3, 44.4, prowokując do ustalania dystansu, który umożliwia właściwą dla danej interakcji intensywność i jakość percepcji zmysłowej.

Po trzecie, niektóre zamykające znaczniki terytorialne o charakterze „przeszko-dy” wpływają na możliwość potencjalnej inwazji. Gdy ją utrudniają lub uniemożli-wiają, mogą wzmacniać poczucie bezpieczeństwa i komfort, a tym samym zwiększać tolerancję na pomniejszanie dystansu. To jest motoryczna funkcja znaczników tery-torialnych, która będzie dokładniej omawiana w części 57.1.3.

Po czwarte, niektóre znaczniki terytorialne mogą wpływać na zachowania prze-strzenne przez to, że wyrażają niechęć do pomniejszenia dystansu. Na przykład tab-liczka „nie wchodzić” zawieszona na drzwiach może pełnić taką funkcję, podobnie jak inne zamykające znaczniki terytorialne. Por. 26. Podobnie, po piąte, znaczniki te-rytorialne, gdy wykorzystują symbolikę otwarcia, mogą w pewnych okolicznościach zachęcać do wejścia na czyjeś terytorium i do pomniejszenia dystansu względem jego właściciela, o ile ów na tym terytorium się znajduje.

45.6. Atrybuty władzy i pozycji w aranżacji przestrzeni

Wielkość terytoriów, symbolika środka, symbolika wertykalna mogą być symptoma-mi władzy i pozycji społecznej, co zostało omówione w części 36.1. Władzę i posia-danie terytorium można też kodować werbalnie, na przykład przez tablice informa-cyjne, plakietki, wizytówki. Status można kodować przez atrybuty władzy i statusu w aranżacji przestrzeni – przez odznaczenia, dyplomy, puchary, kosztowne meble, obrazy i inne. Gdy uda się tymi środkami stworzyć wrażenie władzy lub statusu,

to dystans będzie dostosowywany do tego wrażenia w sposób, który już omówiono w częściach 41.6 i 43.6.

45.7. Kod miejsca a rytuały przestrzenne

Zachowania przestrzenne mogą być regulowane kodem miejsca określonym przez kulturę i zwyczaje. W miejscach rytuałów, takich jak na przykład świątynie lub urzę-dy, zwykle ściślej obowiązują reguły etykiety przypisane tym miejscom. Należą do nich też reguły określające wielkość dystansu interakcyjnego.