Nastawienie do rozmówcy i wrażenie, jakie on wywołuje

W związku z tym, że rozróżnienie między nastawieniem względem drugiej osoby a wrażeniem, jakie ona wywołuje zwykle nie jest uwzględniane w interpretacji badań proksemicznych, oba te czynniki zostaną tu omówione razem.

42.1. Emocje interpersonalne

Referowane w części 25 badania Halla nad związkiem więzi społecznych z dystan-sem oraz badania nad terytorializmem ludzi (26) pokazują, że pozytywne emocje i postawy (sympatia, przyjazne nastawienie) interpersonalne będące wynikiem więzi społecznych zwykle skłaniają do pomniejszania dystansu, a negatywne (poczucie zagrożenia, wrogość) – do jego powiększania i do bardziej rygorystycznego wyzna-czania granic terytoriów. Por. Altman, Vinsel 1977: 213. Zaobserwowano też, że lu-dzie wyrażający pozytywne emocje mają skłonność do lekkiego skracania dystansu, a wyrażanie antypatii wiąże się zwykle z jego powiększaniem. Evans, Howard 1973:

337, 341. Zachowania przestrzenne mogą służyć do diagnozowania emocji, co jest wykorzystywane w poznawczych taktykach proksemicznych. Por. 32.2.

Wskazana tu zależność między emocjami a dystansem ma wyjątki związane z okolicznościami interakcji. Na przykład w sytuacjach zadaniowych połączonych ze stresem dystans może się powiększać, nawet jeśli strony interakcji się lubią. Por.

44.1. Także oczekiwania mogą zmieniać wskazaną tu zależność między emocjami a dystansem. Przykładowo, gdy ktoś oczekuje akceptacji lub wsparcia od nielubia-nej osoby, może pomniejszać dystans w interakcji z nią. Por. 42.6. Poza tym w nie-których sytuacjach pomniejszanie dystansu jest wymuszone rolami społecznymi lub wielkością pomieszczenia i nie ma związku z emocjami. Pozornym wyjątkiem od wskazanej tu zależności między emocjami a dystansem jest pomniejszanie dystansu w agresji związanej z fi zycznym atakiem. Tego rodzaju przypadki zostaną poddane analizie w części 64.4.7.

42.2. Atrakcyjność interpersonalna

Atrakcyjność interpersonalna polega na wartościowaniu cech przypisywanych roz-mówcy. Atrakcyjność rozumie się tu szeroko, jako wrażenie wartości. Wartości są korelatem emocji. Por. 64.4. W zależności od przyjętej typologii wartości wyróżnia się różne rodzaje atrakcyjności (np. estetyczną, etyczną, religijną, użytkową itp.).

Atrakcyjność jest cechą relacyjną – istnieje w relacji do aktów osoby. Atrakcyjnym jest się zawsze dla kogoś i pod pewnym względem.

W opracowaniu stosuje się rozróżnienie między atrakcyjnością: estetyczną, etyczną i ekonomiczną, odróżnia się też atrakcyjność osoby od atrakcyjności jej za-chowania, atrakcyjność fi zyczną (estetyczną) od psychicznej. Te odróżnienia można krzyżować z sobą, by uzyskać rozwinięte typy atrakcyjności. Poniżej zostaną omó-wione niektóre z nich – tylko te, które mają jakiś potwierdzony badaniami proksemi-ki związek z zachowaniami przestrzennymi.

Kryteria atrakcyjności są regulowane skryptami kulturowymi, więc mogą się bardzo różnić w zależności od kontekstu kulturowego, który określa kryteria ocen dotyczących atrakcyjności pod względem wieku, urody, ubioru, stygmatów. Za nie-atrakcyjne fi zycznie uważa się zwykle stygmaty, oznaki chorób, podeszły wiek, dys-proporcje fi zyczne. Za atrakcyjne uważa się zazwyczaj oznaki młodości, zdrowia, proporcje uznane za pociągające i tym podobne.

Niezależnie od tego, czy atrakcyjność jest wynikiem wpływu stereotypów kul-turowych, czy indywidualnego smaku – jeśli wywołuje pozytywne emocje, to przez ich pośrednictwo może wpływać na dystans w sposób, który przedstawiono w części 42.1. Względem osób atrakcyjnych zwykle ustala się bliższy dystans niż względem osób uznanych za nieatrakcyjne. Por. Altman, Vinsel 1977: 223. Z uwagi na wskaza-ną tu zależność zachowaniami przestrzennymi można kodować wrażenie atrakcyjno-ści interpersonalnej. Por. 33.4.

42.2.1. Atrakcyjność fi zyczna

Fizyczna atrakcyjność to sposób wartościowania fi zycznej charakterystyki osób. Jest związana z proporcjami ciała, zapachem, ubiorem, dodatkami do ubioru itp. Percep-cja tej atrakcyjności jest w dużym stopniu uwarunkowana kulturowymi kanonami ocen. Na przykład w niektórych kulturach ideał atrakcyjności kojarzony jest z mło-dością, w innych – z wiekiem średnim, w niektórych społecznościach otyłość kobiet jest ceniona, a w innych – traktowana jako wstydliwy stygmat. Podobnie atrakcyj-ność ubioru, zapachu, dodatków jest kierowana modą. Atrakcyjatrakcyj-ność fi zyczna zwykle wywołuje pozytywne emocje i przez ich pośrednictwo wpływa na zachowania prze-strzenne, gdyż, jak to już stwierdzono, pozytywne emocje zazwyczaj prowokują do pomniejszania dystansu. Por. 42.1.

117

42.2.2. Atrakcyjność psychiczna osoby i jej ekspresji

Atrakcyjność psychiczna wiąże się z cechami charakteru. Bywa nazywana sympa-tycznością. Leathers 1997: 195; Sommer 2002: 4. Atrakcyjność psychiczna wiąże się z atrakcyjnością wyrażanych emocji i postaw. W reakcji na werbalne i pozawer-balne ekspresje pozytywnych uczuć (np. uśmiech, pochwała) zwykle ustalany jest mniejszy dystans niż w reakcji na wyraz negatywnych uczuć (na przykład na groźbę lub obelgę). Rückle 2001: 328; Knapp 1972: 44–45; O’Neal et al. 1980; Sommer 2002: 4.

Powyższą zależność można tłumaczyć tym, że dystans jest pomniejszany wzglę-dem osób dających poczucie bezpieczeństwa i powiększany wzglęwzglę-dem osób wywo-łujących poczucie zagrożenia. Sympatyczność i wyraz pozytywnych emocji zazwy-czaj wywołują poczucie bezpieczeństwa, a wyraz negatywnych emocji – poczucie zagrożenia. Por. 42.5. W niektórych przypadkach wyraz pozytywnych emocji może jednak budzić poczucie zagrożenia (42.2.5).

Dodatkowe wyjaśnienie powyższej zależności dają modele interakcyjne, opisane w części 48, które pokazują, że przez regułę wzajemności (por. 43.1) ekspresja po-zytywnych emocji może wywoływać podobne emocje w rozmówcy, a przynajmniej prowokować go do ich wyrażania zachowaniem. Pomniejszenie dystansu może być wyrazem pozytywnych emocji, dlatego może być sposobem odwzajemniania wyrazu tych emocji.

42.2.3. Atrakcyjność etyczna. Wyrażanie szacunku zachowaniami terytorialnymi

Atrakcyjność etyczna wiąże się z przypisywaniem komuś wysoko cenionych i bu-dzących szacunek cech charakteru i osobowości, takich jak na przykład mądrość, talent, geniusz, prawość, dobroć, świętość itp. Niektóre badania proksemiki dotyczą-ce dystansu i terytorializmu ujawniają tendencję do pomniejszania dystansu wzglę-dem osób darzonych szacunkiem. Poza tym badania nad terytorializmem pokazują możliwość okazywania szacunku przez respektowanie terytoriów osoby. Por. Aiello 1987; Altman, Vinsel 1977: 223; Birkenbihl 1998: 156; Jacko 2007; Knowles 1973;

Mehrabian 1981: 33–39; Rückle 2001: 328.

42.2.4. Atrakcyjność utylitarna

Atrakcyjne utylitarnie są osoby, od których oczekuje się korzyści⁴⁵. Oczekiwanie ko-rzyści będzie prawdopodobnie wywoływać podobne zachowania przestrzenne jak atrakcyjność etyczna. Nieatrakcyjne utylitarnie są osoby wywołujące poczucie za-grożenia. Por. 42.5.

45 Wartości utylitarne to na przykład spodziewane korzyści ekonomiczne, społeczne (władza, karie-ra), poznawcze (wiedza, umiejętności), hedonistyczne (przyjemność) itp.

42.2.5. Wyjątki

Atrakcyjność interpersonalna nie determinuje dystansu, określa tylko tendencję, któ-ra może, ale nie musi, się ujawnić. Dlatego obserwacje nie zawsze potwierdzają ten-dencję do skracania dystansu względem osób atrakcyjnych. Por. Sikorski 2005: 230.

Związek między atrakcyjnością a zachowaniem przestrzennym jest pośredni-czony czynnikami, które decydują o tym, czy wskazana tu tendencja dochodzi do głosu. Po pierwsze, o wpływie atrakcyjności na zachowanie człowieka decyduje za-angażowanie uwagi. Niezauważona atrakcyjność nie „przyciąga”. Dlatego atrakcyj-ność może mieć znikomy wpływ (lub nie mieć go w ogóle) na emocje i zachowania przestrzenne w sytuacjach, w których odgrywana właśnie rola społeczna albo ich nietypowość wymagają skupienia uwagi na czymś innym niż atrakcyjność rozmów-cy. Po drugie, atrakcyjność jest poniekąd sprawą gustu, a ten zależy od indywidual-nych preferencji. Może się zdarzyć, że cechy, zwykle postrzegane jako atrakcyjne, w badanym przypadku atrakcyjne nie są. Po trzecie, o zachowaniach przestrzennych współdecydują stereotypy proksemiczne mające źródło w kulturze. Z tego powodu w niektórych sytuacjach o dystansie decyduje etykieta i etyka, a nie atrakcyjność interpersonalna. Na przykład jeśli w myśl panującej etykiety okazywanie szacunku wymaga utrzymywania odpowiedniego dystansu, pomniejszanie dystansu pod wpły-wem pozytywnych emocji może być tłumione ze względu na reguły tej etykiety. Na-leży też pamiętać i o tym, że – po czwarte – gdy podmiot uzależnia swoje zachowanie od tego, jakie wywoła ono reakcje w drugiej osobie, może wyhamowywać swoje re-akcje na jej atrakcyjność, na przykład gdy obawia się negatywnej reakcji na to zacho-wanie. Po piąte – atrakcyjność nie zawsze budzi pozytywne emocje. Gdy ktoś sobie jej nie życzy, może budzić negatywne emocje. Przykładowo, gdy czyjaś atrakcyjność budzi zazdrość, wtedy może wywoływać negatywne emocje i prowadzić do powięk-szania dystansu w myśl tendencji omówionej w części 42.1. Podobne wyjątki mogą zaistnieć w przypadku atrakcyjności psychicznej związanej z wyrażaniem pozytyw-nych emocji. Emocjonalna i przestrzenna reakcja na wyraz pozytywpozytyw-nych emocji jest uzależniona od tego, czy te emocje są oczekiwane. Gdy na przykład obawiamy się molestowania seksualnego ze strony rozmówcy, wtedy wyrażane przez niego pozy-tywne emocje mogą wywoływać negapozy-tywne reakcje (wstręt, strach) i prowadzić do powiększania dystansu. O wpływie oczekiwań na zachowania przestrzenne i funkcje dystansu będzie mowa w częściach 46.2 i 52.3.

42.3. Wrażenie więzi społecznych (relacje proksemiczne)

Przedstawione już w części 25 badania proksemiki pokazują, że więzi społeczne wpływają na dystans interakcyjny – zwykle w relacjach intymnych dystans jest naj-mniejszy, nieco większy w relacjach osobistych, większy w relacjach społecznych, a największy w publicznych. Dlatego reakcja na pomniejszanie dystansu może być symptomem relacji społecznych, które łączą ludzi, lub żywionego przez nich wraże-nia, że są powiązani takimi a nie innymi więziami. Por. 25.

119

42.4. Stopień znajomości

Zazwyczaj mniejszy dystans mają interakcje między ludźmi, którzy się dobrze znają (przy założeniu, że nie żywią względem siebie negatywnych emocji), niż interakcje między nieznajomymi. Evans, Howard 1973: 336–337. Wcześniejsze doświadczenia mają wpływ na dystans. Ustalamy zwykle mniejszy dystans względem znajomych osób, z którymi wiążą się pozytywne doświadczenia, niż względem osób, które koja-rzą się z nieprzyjemnymi doświadczeniami z przeszłości. Altman, Vinsel 1977: 213.

42.5. Zaufanie, poczucie zagrożenia

Osoby darzące się zaufaniem zwykle ustalają mniejszy dystans interakcyjny niż oso-by, które sobie nie ufają. Tedesco, Fromme 1974. Poczucie zagrożenia i strach pro-wokują do powiększania dystansu względem osoby, która je wywołuje. Poczucie własnej siły może osłabiać wskazaną tu tendencję. Altman, Vinsel 1977: 223.

Tendencja do powiększania dystansu pod wpływem braku zaufania lub strachu może być tłumiona w relacjach hierarchicznych, gdzie podwładny boi się okazać niechęć zwierzchnikowi i nie powiększa dystansu względem niego, mimo że wolałby to zrobić. Także tendencja do pomniejszania dystansu może być tłumiona ze wzglę-dów etykietalnych, gdy skrypty zachowania nie pozwalają na zbytnie zbliżanie się do drugiej osoby.

42.6. Oczekiwanie akceptacji oraz opieki

Zmniejszanie dystansu może być symptomem potrzeby akceptacji lub opieki, gdy ludzie pomniejszają dystans w stosunku do osób, na których akceptacji im zależy lub od których oczekują opieki. Goffman 1961; Knapp 1972: 46. Takie zachowania za-uważamy u dzieci, które w sytuacji zagrożenia zbliżają się do rodziców. Także osoby starsze i pozostające w depresji często oczekują mniejszego dystansu w stosunku do osób, do których mają zaufanie. Tendencja jest zauważalna również w relacji pacjent – opiekun (lekarz, pielęgniarz). Pomniejszenie dystansu może być też wyrazem spra-wowania opieki. Dlatego przy aranżacji spotkań siedzących czasem osoby oczekują-ce od siebie wsparcia siadają bliżej siebie. Por. Eagly 1987; Goffman 1961; Preston 2005; Schnittker 2005.

42.7. Kooperacja a konkurencja

Osoby nastawione kooperatywnie, czyli na współpracę i obopólną korzyść (po-stawa zwana „wygrany – wygrany”), ustalają zwykle mniejszy dystans niż strony nastawione kompetytywnie, które chcą coś zyskać kosztem rozmówcy (postawa zwana „wygrany – przegrany”). Por. Lewicki, Litterer 1985; Lim 2000; Mehrabian

1981; Tedesco, Fromme 1974; Sommer 2002: 4. Pomniejszanie dystansu może być symptomem postawy kooperacyjnej, a powiększanie – symptomem postawy kon-kurencyjnej. Powyższa zależność jest egzemplifi kacją związku emocji z dystansem:

W postawie konkurencyjnej jest mniejsze zaufanie i częściej pojawia się stres niż w postawie kooperacyjnej, stąd też negatywne emocje związane z postawą konkuren-cyjną prowokują do powiększania dystansu. Zależność ta może mieć wyjątki doty-czące sytuacyjnych uwarunkowań interakcji. Na przykład trudne sytuacje zadaniowe lub stresogenne, poczucie zagrożenia, nieatrakcyjność drugiej strony i tym podobne mogą prowokować do powiększania dystansu nawet wtedy, gdy osoby mają postawę kooperacyjną, a atrakcyjność rozmówcy, oczekiwanie opieki z jego strony, nastrój, aranżacja przestrzeni i inne okoliczności mogą prowokować do pomniejszania dy-stansu pomimo kompetytywnej postawy. Por. m.in. 42.2, 42.6, 44.1, 45.