Właściwości podmiotu (podm iotowe)

Podmiotowymi nazywać się tu będzie cechy osoby, która interpretuje dystans i rea-guje na niego. Poniższa charakterystyka dotyczy zarówno fi zycznych, jak i psychicz-nych podmiotowych cech, które wpływają na funkcje dystansu. Wiedza o nich jest przesłanką tworzenia taktyk impresyjnych i perswazyjnych, gdyż funkcje dystansu zależą między innymi od cech podmiotu.

53.1. Wychowanie i wpływ kultury. Kod

Ludzie znajdują się pod wpływem kultury głównie przez kompetencję kulturową.

Por. 28, 41.1. Kompetencja kulturowa jest określana między innymi przez normy etykietalne, moralne i prawne uznawane przez podmiot za obowiązujące w danej sytuacji.

Kod kulturowy określa sens i funkcje zachowań przestrzennych. Dzieje się to na dwa sposoby. Po pierwsze, kultura zawiera wzorce zachowań przestrzennych, po drugie, określa ich funkcje, dając wzorce interpretowania i przeżywania tych wań. W pierwszym przypadku kultura określa etyczne i etykietalne normy zacho-wania, których respektowanie lub łamanie wpływa na funkcje dystansu. W drugim przypadku dostarcza ona wzorców reagowania na zachowania przestrzenne, które nie determinują co prawda podmiotu, ale które mają wpływ na to, jak podmiot będzie rozumiał i przeżywał te zachowania. Do pewnego stopnia kultura wpływa na wszyst-kie funkcje dystansu i na wszystwszyst-kie jego interpretatory, określając lub dookreślając ich wpływ na funkcje dystansu.

53.1.1. Normy etykietalne a rytuały proksemiczne

Etykieta wpływa na funkcje dystansu, gdyż reguluje wygląd i sens zachowań prze-strzennych, wyznaczając etykietalne normy i kryteria ocen zachowania⁵⁸. Określa

58 Etykieta, nazywana także regułami dobrego wychowania, określana francuskim wyrażeniem savoir-vivre, to uznany w danym społeczeństwie system norm i wzorców (stereotypów, prototypów, pa-radygmatów) zachowania, mówienia i ubierania się, przyjętych przez daną społeczność i obowiązujących w określonych sytuacjach. Kod etykietalny (etykieta) to mniej lub bardziej uporządkowany system norm, które mówią o tym, jakie zachowanie jest oczekiwane, taktowne, eleganckie, grzeczne w danych sytua-cjach. Mają one zwykle postać wzorców zachowania, ubierania się, mówienia itd. Normy te obowiązują w jakiejś grupie społecznej (w innych grupach mogą nie obowiązywać) i są kryterium ocen etykietalnych.

Etykietalne reguły zależą od konwencji kulturowych i mogą się zmieniać. Leary 1999; Perenal 2000.

155 ona dolną granicę dopuszczalnej inwazji w danej sytuacji, a także wygląd i funkcje rytuałów proksemicznych, w których tę granicę można przekraczać. Należące do kodu kulturowego reguły etykiety określają wzorcowy kształt znaków i ich wzorco-we funkcje, dzięki czemu zachowania, które poza kontekstem kodu byłyby wielo-znaczne, pełnią precyzyjnie wyznaczone tym kodem funkcje w komunikacji między-ludzkiej. Jacko 2008c.

Etykieta jest źródłem złożonych znaków zwanych rytuałami. Rytuały mają usche-matyzowany sens, dzięki któremu ich stosowanie ma przewidywalne funkcje, o ile oczywiście rytuał jest wykonany zgodnie z wzorcem. Na przykład uścisk dłoni wy-raża zaufanie i ewentualnie daje możliwość wyrażenia dodatkowych emocji i postaw przez modyfi kację rytuału w ramach przezeń określonych.

Kod kulturowy określa granice dopuszczalnej modyfi kacji rytuału i jej możliwe znaczenia. Na przykład w powitalnym uścisku dłoni można modyfi kować jego siłę i czas, kąt podawania dłoni, kontakt wzrokowy, dystans itd., i tym samym nadawać dodatkowy sens rytuałowi. Gdy towarzyszy mu przyjazny uśmiech, mamy do czy-nienia z przyjaznym powitaniem, gdy mimika wyraża agresję – z wrogim powita-niem, a gdy nic nie wyraża – z chłodnym powitaniem. Wydłużanie uścisku dłoni może wyrażać serdeczność, a jego siła – zdecydowanie. Wygląd rytuału musi się jednak mieścić w schemacie określonym kulturowym wzorcem, gdyż w przeciwnym razie nie będzie pełnić funkcji swoistych dla danego rytuału.

Funkcja rytuałów może się zmieniać w zależności od kultury, dlatego w takty-kach negocjacyjnych wykorzystujących rytuały bardzo ważne jest uwzględnienie kodu kulturowego, który ma wpływ na rozmówców. W kulturach nieceremonialnych rytuały nie odgrywają tak ważnej roli jak w kulturach ceremonialnych. W kulturach kontaktowych rytuały proksemiczne dokonują się zwykle w krótszym dystansie i an-gażują większą ilość substytutów pomniejszających ten dystans (uśmiech, kontakt wzrokowy, dotyk) niż w kulturach niekontaktowych. Werbalnym substytutem dy-stansu jest forma zwracania się do drugiej osoby. Dlatego w kulturach kontaktowych nieznajomi szybciej „przechodzą na ty”, a kontekście kultury ceremonialnej takie zachowanie, podobnie jak zbytnie pomniejszanie dystansu, może kojarzyć się z lek-ceważeniem i zbytnią poufałością.

53.1.2. Normy etyczne i prawne

Dolna granica dystansu osobistego i intymnego jest zwykle obwarowana normami moralnymi i prawnymi. Złamanie tych norm jest narażone na negatywną ocenę mo-ralną, która wywołuje silne negatywne emocje i oceny. Dlatego naruszenie norm etycznych lub prawnych, prócz innych negatywnych konsekwencji, jakie z sobą nie-sie, jest też zagrożeniem dla wizerunku negocjatora. Jacko 2007: 453–454.

53.1.3. Społeczne uznanie hierarchii

W sytuacji gdy jasno jest określona hierarchia społeczna, zwykle jest większe spo-łeczne przyzwolenie na inwazję dokonywaną przez osoby uważane za ważniejsze

w tej hierarchii. Birkenbihl 1998: 153, 155. Ten sposób kodowania terytoriów ma wpływ na sposób interpretowania zachowań przestrzennych: inwazja ze strony zwierzchnika zazwyczaj jest rozumiana przez jej obserwatorów jako wyraz jego wła-dzy, a inwazja ze strony podwładnego względem zwierzchnika z reguły jest kojarzo-na ze spoufalaniem się. Por. Aiello 1987; Knowles 1973; Mehrabian 1981: 33– 39.

53.2. Wrażliwość zmysłów

Wrażliwość zmysłów jest interpretatorem dystansu przez to, że wpływa na intensyw-ność i jakość kontaktu zmysłowego będącego źródłem niektórych niesemiotycznych funkcji dystansu (50). Dlatego na przykład osoby niedosłyszące lub niedowidzące zwykle lepiej znoszą inwazję i mają większą łatwość w jej dokonywaniu niż osoby obdarzone dobrym wzrokiem i słuchem. Por. Domachowski 1993; Evans, Eichelman 1976; Patterson, Mullens, Romano 1971; Sikorski 2005: 268–271.

53.3. Wiek

Wiek podmiotu jest interpretatorem dystansu ze względu na stereotypy kulturowe oraz charakterystykę ciała, która zmienia się z biegiem czasu. W pierwszym przypad-ku kod przypad-kulturowy tworzy stereotypy kojarzące inną atrakcyjność, władzę i pozycję społeczną z różnymi przedziałami wieku. Osoby, które w danym przedziale wieko-wym się znajdują, mogą ze względu na te stereotypy inaczej przeżywać poczucie bezpieczeństwa, własnej atrakcyjności, władzy, siły i pozycji społecznej. Por. 53.5, 54.1, 54.2, 54.3.1. Stereotypy owe mają wpływ na funkcje dystansu w sposób oma-wiany w częściach 41.1, 41.4, 43.4.

W drugim przypadku swoista dla wieku charakterystyka ciała może wpływać na poczucie siły, a przez jego pośrednictwo oddziaływać na funkcje dystansu według zależności omówionej w części 54.3.2. Gdy z wiekiem pogarsza się wzrok i słuch, może to wpływać na funkcje dystansu, jak ukazano to w części 55.1. Należy pamię-tać o tym, że powyższe tendencje mają wyjątki, gdyż zdarzają się osoby starsze, które są silniejsze oraz obdarzone lepszym wzrokiem i słuchem od osób młodszych.

53.4. Płeć

Badania proksemiki pokazują, że kobiety lepiej niż mężczyźni znoszą inwazję ze strony osób tej samej płci. Gorzej natomiast przyjmują tę inwazję ze strony nieznajo-mych mężczyzn niż mężczyźni ze strony nieznajonieznajo-mych kobiet. Altman, Vinsel 1977;

Baxter 1970: 451; Evans, Howard 1973: 335–336; Kurcz 2000: 194. Kobietom zwy-kle łatwiej niż mężczyznom przychodzi wyrażanie pozytywnych emocji w stosunku do ludzi, w których bliskości są zmuszone siedzieć. Mężczyźni zaś wyrażają za-zwyczaj pozytywne emocje w dalszym dystansie niż kobiety. Altman, Vinsel 1977;

157 Baxter 1970: 451; Evans, Howard 1973: 335; Tenis, Dabbis 1975. Przedstawiony tu wpływ płci na funkcje dystansu jest w dużym stopniu zależny od wychowania i kom-petencji kulturowej, co wykazano już w częściach 41.3 i 43.2.

53.5. Poczucie władzy, siły, pozycji społecznej

Poczucie władzy, siły i pozycji społecznej zwiększa poczucie bezpieczeństwa i osła-bia reakcje lękowe w sytuacjach inwazji. Niska ocena własnej władzy, siły i pozy-cji społecznej osłabia natomiast poczucie bezpieczeństwa, a w sytuacjach inwazji wzmacnia reakcje lękowe i odruch ucieczki. Por. 27, 41.6, 43.5, 43.6, 45.6.