Charakterystyka geologiczna i geomorfologiczna

Przez teren badanych gmin powiatu zgierskiego przebiega granica dwóch jednostek plat-formy paleozoicznej: pasa niecek oraz wału środkowopolskiego. Podstawę podłoża obu wy-dzieleń stanowią utwory cechsztyńskie, przykryte grubą warstwą formacji mezozoicznych (Ryc. 4.1).

Ryc. 4.1 Budowa geologiczna badanych gmin powiatu zgierskiego bez formacji kenozoiku Źródło: opracowanie własne na podstawie Dadlez i in. (2000)

Utwory paleogeńskie i neogeńskie znajdują się przede wszystkim w centralnej oraz pół-nocnej części analizowanego obszaru (Ryc. 4.2). Na szczególną uwagę zasługują formacje

172

mioceńskie, występujące wyspowo na obszarach lokalnych obniżeń podłoża, na przykład w zagłębieniach krasu solnego zlokalizowanego w okolicy Rogóźna (Turkowska 2001).

Ryc. 4.2 Powierzchniowa budowa geologiczna badanych gmin powiatu zgierskiego [stan na 31.12.2014. r.] Źródło: opracowanie własne na podstawie Marks i in. (2006) i Turkowska (2001)

Gminy sąsiadujące z autostradą szczelnie pokrywają utwory czwartorzędowe. W zdecy-dowanej większości są to pozostałości zlodowaceń środkowopolskich. Największą powierzch-nię obszaru badań zajmują formy fluwioglacjalne (na przykład piaski i żwiry sandrowe zajmu-jące przede wszystkim południową część gmin Parzęczew, Zgierz, Stryków oraz zachodnią część gminy wiejskiej Głowno) oraz formy glacjalne, takie jak gliny zwałowe, dominujące w północnej części gminy Parzęczew oraz Ozorków, w centralnej części gminy Stryków oraz w centralnej i wschodniej części gminy Głowno (Tab. 4.1). Utwory peryglacjalne zachowały się w największym stopniu w dolinach rzecznych jako piaski, żwiry i mułki rzeczne oraz na po-graniczu gminy wiejskiej Zgierz, gminy Stryków i gminy wiejskiej Głowno, jak również w centralnej części gminy wiejskiej Ozorków jako piaski i żwiry stożków napływowych. Osady najnowsze, takie jak piaski, żwiry, mady, torfy czy namuły widoczne są wyłącznie w dolinach największych rzek badanego obszaru: Bzury oraz Mrogi (Ryc. 4.2).

173

Tab. 4.1 Struktura osadów czwartorzędowych obszaru badań

Litologia Udział procentowy

Piaski i żwiry sandrowe 43.6

Gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwir 24.9

Piaski i żwiry stożków napływowych 13.0

Piaski, żwiry i mułki rzeczne 10.6

Piaski i mułki jeziorne 2.8

Piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły 1.6

Piaski eoliczne, lokalnie w wydmach 1.4

Piaski i mułki kemów 1.1

Żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych 1.1

Źródło: opracowanie własne na podstawie Marks i in. (2006)

W omówionych starszych formach geologicznych (paleozoicznych, mezozoicznych, pa-leogenu i neogenu) najwięcej minerałów oraz surowców znajduje się w okolicy Rogoźna, po-łożonego w północnej części gminy Zgierz. Oprócz wysadu cechsztyńskiej soli kamiennej, na obszarze tym udokumentowano bogate zasoby wód solankowych i termalnych oraz mioceń-skich złóż węgla brunatnego (Ryc. 4.3) (Turkowska 2001).

W sąsiedztwie autostrady występuje również wiele złóż surowców mineralnych wyko-rzystywanych jako surowce budowlane oraz ceramiczne. Udokumentowane miejsca ich zale-gania wyraźnie skupiają się wokół autostrady A2 (MIDAS 2018). Na obszarze sandrów oraz na terenach pokrytych gliną zwałową zarejestrowano pojedyncze złoża piasków kwarcowych oraz surowców ilastych. Wydobywane w pobliżu Bibianowa (gmina Parzęczew) piaski kwar-cowe wykorzystywane są do produkcji cegieł wapienno-piaskowych. Z kolei materiały ilaste, odkryte w bezpośrednim sąsiedztwie autostrady w gminie Stryków oraz gminie wiejskiej Zgierz, nie są obecnie eksploatowane. Są one jednak potencjalnym materiałem do produkcji ceramiki budowlanej (złoża Kalinów, Dąbrówka Strumiany III, Stryków) bądź jako komponent przy wytwarzania kruszywa lekkiego (złoża Sierpów, Piaskowice, Kruszów) (MIDAS 2018). W najbliższym sąsiedztwie autostrady występują również liczne złoża kruszyw naturalnych. Ich dokumentacja oraz eksploatacja, podobnie jak części pozostałych surowców skalnych, jest bezpośrednio związana z projektowaniem i budową lokalnych odcinków autostrad A1 oraz A2. Rozpoznanie zasobów surowcowych oraz ich wykorzystanie miało służyć obniżeniu kosztów transportu materiałów niezbędnych przy realizacji inwestycji.

174

Ryc. 4.3 Formy geomorfologiczne oraz surowce naturalne badanych gmin powiatu zgierskiego [stan na 31.12.2014 r.] Źródło: opracowanie własne na podstawie MIDAS (2018) oraz Turkowska (2001)

Biorąc pod uwagę klasyfikację geomorfologiczną badany obszar leży na pograniczu dwóch mezoregionów: Wysoczyzny Łaskiej oraz Wysoczyzny Łódzkiej (Gilewska 1991). Pod względem fizycznogeograficznym znajduje się zaś na pograniczu czterech mezoregionów: Równiny Łowicko-Błońskiej, Wzniesień Łódzkich, Wysoczyzny Łaskiej oraz Kotliny Kolskiej (Ryc. 4.4) (Kondracki 2002).

Badany obszar charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą terenu i widocznie zarysowuje się w nim strefa krawędziowa Wyżyny Łódzkiej. W południowej części gminy wiejskiej Zgierz oraz gminy miejsko-wiejskiej Stryków, na obszarze Wzniesień Łódzkich i Wysoczyzny Ła-skiej, występują pozostałości moren czołowych, spiętrzeń glacjalnych oraz kemów. Część cen-tralna i północna analizowanych gmin położona w obrębie Kotliny Kolskiej i Równiny Ło-wicko-Błońskiej pokryta jest głównie równinami morenowymi poprzecinanymi dolinami więk-szych rzek, takich jak Bzura, Malina, Moszczenica, Gnida, Mroga oraz Mrożyca (Turkowska 2001) (Ryc. 4.3, Ryc. 4.4).

175

Ryc. 4.4 Mapa hipsometryczna badanych gmin powiatu zgierskiego oraz przebieg mezoregionów fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002).

Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane NMT LPIS oraz Kondracki (2002)

Badany teren w południowej części obszaru ma charakter falisty, w północnej płaski i stopniowo opada w kierunku północnym i północno-zachodnim. Różnica wysokości względnej obliczona w oparciu o dane NMT LPIS, jak na warunki środkowopolskie, jest znaczna i wynosi około 136 metrów. Analiza spadków terenu uśredniona do obszaru miejscowości statystycz-nych dowodzi, że miejscowości położone na południe od autostrady A2 cechują się znacznie większym urozmaiceniem ukształtowania powierzchni. Największe różnice zaobserwowano w południowej części gminy wiejskiej Zgierz, w południowej części gminy Stryków oraz na po-łudnie od miasta Ozorków. Spadki te z reguły nie są duże i jedynie w ośmiu miejscowościach przekraczają 2 stopnie (Ryc. 4.5).

176

Ryc. 4.5 Uśrednione spadki terenu w miejscowościach statystycznych badanych gmin powiatu zgierskiego [stan na 31.12.2014] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NMT LPIS oraz granic miejscowości statystycznych SIMC.

4.1.2. Hydrologia

Analizowany obszar badań poprzecinany jest licznymi strugami, potokami i strumieniami biegnącymi południkowo lub skośnie, z południowego wschodu na północny-zachód (Ryc. 4.6). Część z nich bezpośrednio przecina położoną równoleżnikowo autostradę A2. Zdecydo-wana większość wspomnianych mniejszych strug, potoków i strumieni rozpoczyna się w cen-tralnej części badanego terenu, na północ od przebiegu autostrady A2. Są to cieki niewielkie, niewpływające istotnie na zagospodarowanie terenu.

Najważniejszą rzeką znajdującą w badanych gminach powiatu zgierskiego jest Bzura sta-nowiący lewy dopływ Wisły. Jej zlewnia, poza zachodnią częścią gminy Parzęczew, zajmuje pozostały omawiany obszar badań. Jest to również jedyna rzeka na tym terenie, dla której przy-gotowywane zostały mapy zagrożenia oraz ryzyka powodziowego. Wśród największych do-pływów znajdujących się w obszarze badań należy wymienić Moszczenicę, Malinę oraz Mrogę.

Wody z zachodniej oraz północnej części gminy Parzęczew poprzez Gnidę, a następnie Ner i Wartę uchodzą do Odry. Tym samym przez gminę Parzęczew przechodzi dział wodny I rzędu oddzielający dorzecze Wisły i Odry.

177

Ryc. 4.6 Mapa sieci hydrograficznej badanego obszaru [stan na 31.12.2014 r.]

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Bazy Danych Obiektów Topograficznych Mapy Hydrograficznego Podziału Polski 2010.

Zlokalizowane na badanym obszarze rzeki cechują się znacznymi sezonowymi różnicami poziomu wody. Najwyższe stany wód występują na przełomie zimy i wiosny (luty-kwiecień), nieco niższe odpływy mają miejsce latem w lipcu. W wyniku silnej antropopresji wszystkie rzeki na omawianym obszarze zaklasyfikowano do III lub IV grupy czystości wód (Ocena JCWP 2015). Położenie badanych gmin w strefie krawędziowej Wzniesień Łódzkich sprawia, że odcinki rzek charakteryzują się spadkami przekraczającymi nawet 3‰ (np. Moniewski 2007). Znajdujące się na terenie gminy sztuczne zbiorniki wodne pełnią przede wszystkim funkcje retencyjne, hodowlane i rekreacyjne. Część z nich powstała bądź została zmodernizo-wana w ramach Wojewódzkiego Programu Małej Retencji (np. zbiornik Rudniczek), niewielkie zbiorniki retencyjne utworzono również ze względów ekologicznych w ramach projektu bu-dowy autostrad.

Wody podziemne występują na badanym obszarze zarówno w utworach jurajskich, jak i kredowych. W okolicy Rogóźna w wodach jurajskich zarejestrowano podwyższone stężenie soli mineralnych. Woda ta została zaklasyfikowana do wód termalnych (35o) chlorkowo-wo-dorowęglanowo-sodowo-wapniowo-fluorkowych możliwych do wykorzystania do celów lecz-niczych (Maksymiuk 2001).

178

4.1.3. Gleby

Elementem przyrodniczym, istotnym z punktu widzenia oceny oddziaływania autostrad na zagospodarowanie przestrzenne, są gleby. Ich typ oraz gatunek w dużej mierze zależy od budowy geologicznej ich podłoża (Laskowski 2001). Najbliższe otoczenie autostrady kształtują przede wszystkim gleby rdzawe i bielicowe. Rozwijają się one na piaskach luźnych bądź na piaskach z domieszką gliny (słabo gliniastych lub gliniastych) w środowisku kwaśnym. Naj-częściej świadczą o występowaniu na tym terenie lasów iglastych. Są to gleby niesprzyjające rozwojowi rolnictwa (Laskowski 2001). W okolicach węzła łączącego autostradę A1 oraz A2 oraz wschodnią część gminy Stryków i gminy wiejskiej Głowno dominują gleby płowe nad glebami brunatnym wyługowanymi i kwaśnymi (Portal glebowo-rolniczy 2018) (Ryc. 4.7). Składają się głównie z utworów pylastych oraz piasków gliniastych. W północnej części po-wiatu zgierskiego częściej dominują gleby brunatne, drugie zaś w kolejności są gleby płowe. Utwory te wykształciły się przede wszystkim na glinach lekkich oraz średnich lub na piaskach pokrywających te gliny (Ryc. 4.7).

Ryc. 4.7 Jednostki taksonomiczne gleb w badanych gminach powiatu zgierskiego wg Truszkowskiej (1974) Źródło: opracowanie własne za Laskowskim (2001)

Gleby w powiecie zgierskim cechują się znacznym zakwaszeniem. Łącznie 72% gleb zaklasyfikowano do gleb kwaśnych lub bardzo kwaśnych (Raport o stanie środowiska …. 2009). W związku z tym, wykorzystanie ich na cele rolnicze wymaga dodatkowych zabiegów,

179

takich jak wapniowanie (Laskowski 2001). Jakość i przydatność gleb do produkcji w analizo-wanych gminach powiatu zgierskiego jest wyraźnie zróżnicowana przestrzennie. W północnej części gminy wiejskiej Parzęczew, w gminie wiejskiej Ozorków oraz gminie wiejskiej Głowno gleby klasy żytniej bardzo-dobrej przemieszane są z glebami klasy żytniej słabej. Są to obszary najbardziej sprzyjające rozwojowi produkcji rolnej. W południowej i wschodniej części gminy Stryków oraz w południowo-wschodniej części gminy Zgierz przeważają gleby słabe oraz śred-nie, zaś na pozostałym obszarze dominują gleby słabe i bardzo słabe (Laskowski 2001). Przy-datność gruntów przylegających do autostrady A2 jest zatem znacznie niższa niż gleb zlokali-zowanych w otoczeniu północnej części autostrady A1.

Biorąc pod uwagę możliwości zagospodarowania terenu wokół autostrad, niezwykle istotna jest klasa bonitacyjna terenów rolnych. Możliwości swobodnej zmiany funkcji (odrol-nienia) najbardziej urodzajnych użytków oznaczonych klasami od I -III na obszarach wiejskich w analizowanym okresie bezwzględnie wymagała zgody ministra odpowiadającego za sprawy związane z rozwojem wsi (Ustawa 1995a). W granicach badanych miejscowości statystycz-nych największe skupiska tego typu gleb rzadko występowały w najbliższym sąsiedztwie ba-danych autostrad. Większe ich koncentracje można było zaobserwować w pobliżu miejscowo-ści Osse w gminie Stryków. W dalszej odległomiejscowo-ści od badanych inwestycji grunty zaliczone do klas I-III znajdowały się przede wszystkim w północno-zachodniej części gminy wiejskiej Ozorków, w północnej części gminy wiejskiej Parzęczew oraz w północnej i wschodniej części gminy wiejskiej Głowno. Na uwagę zasługuje praktycznie brak tego typu gleb po południowej stronie autostrady A2 (Ryc. 4.8).

Możliwości przeznaczania gleb pod funkcje rolnicze zależy od ich jakości. Analizowane gminy powiatu zgierskiego charakteryzują się średnią i niską jakością gleb. Większość miej-scowości statystycznych znajdujących się na badanym obszarze pokrywają gleby IV-V lub tylko V klasy bonitacyjnej. Szczególnie niekorzystne pod tym względem są grunty w miejsco-wościach bezpośrednio przylegających do autostrady w gminie wiejskiej Zgierz oraz w połu-dniowej części gminy Parzęczew. Północna i wschodnia część gminy wiejskiej Ozorków, wschodnia część gminy Głowno oraz południowa część gminy miejsko-wiejskiej Stryków cha-rakteryzują się znacznie lepszymi warunkami do prowadzenia gospodarki rolnej (Ryc. 4.8). Uwarunkowania te zostały uwzględnione w dokumentach planistycznych badanych gmin.

180

Ryc. 4.8 Rozmieszczenie przestrzenne gleb klas I-III oraz dominujących klas bonitacyjnych gleb w miejscowościach statystycz-nych położostatystycz-nych w badastatystycz-nych gminach powiatu zgierskiego [stan na 31.12.2014 roku]

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EGiB powiatu zgierskiego