2.1. Źródła danych przestrzennych i ocena ich przydatności Weryfikacja hipotezy głównej niniejszej pracy wymagała zastosowania materiałów o
2.1.1. Ewidencja Gruntów i Budynków (EGiB)
2. Źródła danych przestrzennych i metody badań
2.1. Źródła danych przestrzennych i ocena ich przydatności
Weryfikacja hipotezy głównej niniejszej pracy wymagała zastosowania materiałów o du-żej skali dokładności umożliwiające odtworzenie badanych elementów zagospodarowania w 2004 roku. Założono, że szczególnie cenne są źródła danych przestrzennych, opracowane w skali 1:10 000 i większej, bądź inne źródła informacji, umożliwiające lokalizację miejsca w oparciu o adres, numer działki lub fotointerpretację metodą wizualną. Za szczególnie przy-datne uznano zbiory danych, mapy, plany, rejestry, wykazy, spisy, raporty pozwalające nie tylko na opracowanie bieżącego zagospodarowania oraz ocenę wpływu budowy autostrady na jego przekształcenia, ale również odtworzenie metodą retrospekcji kartograficznej użytkowania ziemi oraz właściwości działek z 2004 roku. W badaniach uwzględniono wyłącznie dane, któ-rych pozyskanie nie wymagało ponoszenia wysokich kosztów. Były to zarówno materiały pier-wotne (dane z inwentaryzacji terenowej, Krajowy Rejestr Urzędowy Podmiotów Gospodarki Narodowej), jak i wtórne (ortofotomapy, Ewidencja Gruntów i Budynków, baza danych obiek-tów topograficznych, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, studia uwarunko-wań i kierunków zagospodarowania, Bank Danych o Lasach, dane statystyczne pobrane z Banku Danych Lokalnych, analogowe mapy geomorfologiczne, glebowe, mapa hydrograficzna Polski). Szczególną uwagę należy zwrócić na trzy zbiory danych wykorzystanych w pracy: Ewidencję Gruntów i Budynków (EGiB) oraz bazę danych obiektów topograficznych (BDOT10k) i bazę REGON.2.1.1. Ewidencja Gruntów i Budynków (EGiB)
Ewidencja Gruntów i Budynków, definiowana również jako kataster nieruchomości jest rejestrem przechowującym informacje o nieruchomościach (Izdebski 2017). Podstawą prawną do jej prowadzenia jest ustawa z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne (Ustawa 1989). Ustawa definiuje ewidencję gruntów i budynków jako "system informacyjny, zapewniający gromadzenie, aktualizację oraz udostępnianie, w sposób jednolity dla kraju, in-formacji o gruntach, budynkach i lokalach, ich właścicielach oraz o innych podmiotach włada-jących lub gospodaruwłada-jących tymi gruntami, budynkami lub lokalami" (Ustawa 1989, Art. 2 pkt 8). Jest również podstawowym elementem składowym infrastruktury informacji
30
przestrzennej (Izdebski 2017). Zgodnie z Ustawą (1989) EGiB przechowuje informację o grun-tach, budynkach, lokalach, właścicielach nieruchomości, miejscu stałego pobytu lub adresie siedziby właścicieli nieruchomości, wpisie do rejestru zabytków, formie ochrony przyrody, wartości katastralnej nieruchomości, umowie dzierżawy (Ustawa 1989, Art. 20). Za prowadze-nie Ewidencji Gruntów i Budynków odpowiedzialny jest starosta lub prezydent miasta na pra-wach powiatu (Ustawa 1989, Art. 7d pkt 1 lit. a).
Szczegółowy opis pojęciowy klas znajdujących się w modelu oraz sposób utrzymania, aktualizacji oraz udostępniania danych zawartych w EGiB regulują akty wykonawcze do ww. ustawy, przede wszystkim Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownic-twa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków (Rozporządzenie 2001a), oraz akty zmieniające to rozporządzenie:
a) Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z 29 listopada 2013 r. (Rozporzą-dzenie 2013),
b) Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 6 listopada 2015 r. (Rozpo-rządzenie 2013),
c) Rozporządzenie Ministra Infrastruktury i Budownictwa z dnia 27 września 2017 r. (Rozporządzenie 2017).
Warstwy Ewidencji Gruntów i Budynków (EGiB) były podstawowym źródłem informa-cji wykorzystanym w pracy. Posłużyły do badania kształtu, wielkości oraz własności działek. Wykorzystano je również do identyfikacji potencjalnych funkcji jakie pełnił dany teren. Pozy-skane ze starostwa powiatowego w Zgierzu pliki SWDE zawierały jedynie część zasobów EGIB i obejmowały dane geometryczne oraz atrybutowe działek, użytków gruntowych, budyn-ków, punktów granicznych. Dane pozyskane w 2015 r. nie były jeszcze dostosowane do zapi-sów rozporządzenia Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 29 listopada 2013 r. (Rozporzą-dzenie 2013) zmieniającego Rozporzą(Rozporzą-dzenie z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji grun-tów i budynków (Rozporządzenie 2001a), wynikającego z implementacji dyrektywy INSPIRE. W związku z tym budynki charakteryzowały się istotnymi różnicami w schemacie pojęciowym w porównaniu do wspomnianego wyżej rozporządzenia. Różnice te dotyczyły zarówno klasy-fikacji funkcji, jak i statusu budynków. Ponieważ budynki wprowadzano zgodnie z nowym schematem klasyfikacyjnym opartym na Polskiej Klasyfikacji Obiektów Budowlanych, wpro-wadzonych już w bazie danych obiektów topograficznych (BDOT10k), to właśnie tę bazę po-traktowano jako podstawową do identyfikacji terenów zabudowanych. Budynki z Ewidencji Gruntów i Budynków wykorzystano zaś wyłącznie jako dane pomocnicze, identyfikujące miej-sca tworzenia się najnowszej zabudowy, której nie obejmowała aktualność BDOT10k.
31
Istotnym walorem Ewidencji Gruntów i Budynków była potencjalna możliwość odtwo-rzenia wielkości, kształtu, własności działek na badanym terenie w ujęciu historycznym. Ewi-dencja prowadzona była bowiem w postaci cyfrowej na omawianym terenie jeszcze przed re-formą administracyjną z 1999 r. (Borys, Borys 2000). Zaletą jest również możliwość wykorzy-stania jednostek rejestrowych do poprawy klasyfikacji. W praktyce liczne braki archiwalnych danych, błędne powiązania części opisowej archiwalnych parcel z ich częścią graficzną, które wynikały z niewłaściwego utrzymywania archiwalnej wersji ewidencji, uniemożliwiły wyko-rzystanie danych z pierwszych lat istnienia powiatu. Ograniczyło to możliwości odnotowania podziałów działek oraz przekształceń własnościowych wynikających bezpośrednio z procesu wykupu bądź przejmowania gruntów na potrzeby budowy autostrad A1 i A2. Ostatecznie wy-generowano trzy wersje danych: na dzień 31.12.2004 r., 31.12.2009 r. oraz 31.12.2014 r. O ile zasób danych na rok 2014 był kompletny, uzupełnienia wymagała wciąż warstwa archiwalna z 2004 roku. Geometrię oraz numerację brakujących działek odtworzono w oparciu o informa-cje z punktów granicznych działek, kopie archiwalnych map ewidencyjnych, wpisy w reje-strach ksiąg wieczystych, rejestr zmian pliku SWDE. Ostateczna wersja warstwy działek ewi-dencyjnych z końca 2004 r. liczyła ok 81500 obiektów, zaś z końca 2014 r. W przybliżeniu 92000 obiektów. Dane z 2009 roku traktowano pomocniczo do identyfikacji etapów pośrednich parcelacji działek w latach 2004-2014.
Omawiane powyżej działki ewidencyjne były kluczowym źródłem danych niniejszej pracy, podobnie jak są one podstawą samej Ewidencji Gruntów i Budynków. W pracy wyko-rzystane zostały zarówno geometrie działek jak również ich cechy opisowe, np. numer identy-fikacyjny, data powstania, data aktualizacji. Z działką powiązane były informacje o jednostce rejestrowej oraz grupie rejestrowej, do której dana działka przynależała. Informacje te zastoso-wano do identyfikacji formy własności gruntu. Dodatkowo, grupa rejestrowa została użyta do wstępnej automatycznej klasyfikacji form użytkowania ziemi oraz ich korekty w oparciu o fo-tointerpretację zdjęć lotniczych metodą wizualną (patrz rozdz. 2.2.4).
Istotnym elementem opisu gruntów w EGiB jest warstwa użytków gruntowych oraz po-wiązana z nią informacja o klasie bonitacyjnej gruntu. Klasyfikacja użytków gruntowych uwzględniona w Rozporządzeniu Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków ma strukturę hierarchiczną (Rozpo-rządzenie 2001a) (Tab. 2.1). Do wejścia w życie zmiany rozporządzenia w 2013 r. pierwszy poziom klasyfikacji składał się z siedmiu grup użytków: użytków rolnych, gruntów leśnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych, gruntów zabudowanych i zurbanizowanych, użytków ekologicznych, nieużytków, gruntów pod wodami oraz terenów różnych. Użytki te
32
reprezentowały funkcje pełnione przez dany grunt. Rozporządzenie zmieniające z 2013 r. do-konało reorganizacji grup i podgrup użytków gruntowych (Rozporządzenie 2013). Obecnie pierwszy poziom składa się z sześciu grup użytków i poza użytkami ekologicznymi, wskazuje bardziej na przeznaczenie, gotowość gruntu do pełnienia określonych funkcji, niż ich rzeczy-wiste użytkowanie. Zgodnie z nowymi podziałami użytki rolne połączono z nieużytkami two-rząc klasę gruntów rolnych, zaś pojęcie gruntów leśnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych zastąpiono terminem grunty leśne wskazując bardziej na możliwości wykorzystania gruntu, niż obecnie pełnioną przez niego funkcję. Pozostałe poziomy klasyfikacji nie uległy większym zmianom po wprowadzeniu ww. rozporządzenia. Zgodnie z nowymi wytycznymi cztery grupy użytków posiadają drugi poziom klasyfikacji. Wydzielone podgrupy definiują ogólne funkcje pełnione przez dany teren. Łącznie, na poziomie drugim klasyfikacji wyróżnionych jest czter-naście typów użytków, przy czym połowa z nich wchodzi w skład gruntów zabudowanych i zurbanizowanych. Użytki rolne oraz tereny komunikacyjne dzielą się dodatkowo na funkcje szczegółowe.
Definicje poszczególnych użytków gruntowych opisuje załącznik 6 do Rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków (Rozporządzenie 2001a). Co do zasady dane o użytkach powinny zacho-wywać aktualność. Zgodnie z ustawą Prawo geodezyjne i kartograficzne właściciel lub osoba władająca gruntami ma obowiązek zgłosić staroście zmiany w sposobie użytkowania gruntów w terminie 30 dni od powstania zmian (Ustawa 1989). Dodatkowo ustawodawca nakłada na starostę powiatu obowiązek weryfikacji i aktualizacji danych w każdym z obrębów w oparciu o dokumenty źródłowe raz na 10 lat, zaś w oparciu o dane terenowe raz na 15 lat (Rozporzą-dzenie 2001a, § 54 pkt 2 i 4). W rzeczywistości zaobserwować można znaczące rozbieżności pomiędzy zadeklarowanym w ewidencji a realnym sposobem wykorzystania gruntów. Problem ten był szeroko podejmowany w literaturze przedmiotu . Dodatkowo część form użytkowania ziemi zawiera klasy niejednorodne pod względem funkcjonalnym. Przykładem tego są grunty orne, w skład których wchodzą również odłogi oraz możliwe do uprawy grunty, zajęte przez rodzinne ogrody działkowe (Rozporządzenia 2013, Załącznik 6). Dlatego też dane te nie mogły być jedyną podstawą do identyfikacji form użytkowania ziemi zaproponowanej na potrzeby niniejszych badań klasyfikacji i tam, gdzie było to tylko możliwe, były porównywane z infor-macjami zawartymi w bazie danych obiektów topograficznych (BDOT10k).
Spośród danych zawartych w EGiB w pracy wykorzystano również punkty graniczne działek. Stanowiły one istotną informację o przebiegu granic archiwalnych działek, które w wy-niku przetwarzania danych zostały usunięte z Ewidencji. Powiązane z nimi informacje o
33
dokumentach źródłowych, w tym data wprowadzenia do zasobów operatów ewidencyjnych po-zwoliły określić moment zmiany.
Tab. 2.1 Klasyfikacja użytków według Ewidencji Gruntów i Budynków
Poziom 1 Poziom 2 Poziom 3
Grunty rolne Użytki rolne
Grunty orne (R) Sady (S) Łąki trwałe (Ł) Pastwiska trwałe (Ps) Grunty rolne zabudowane (Br)
Grunty pod stawami (Wsr) Grunty pod rowami (W) Grunty zadrzewione i zakrzewione
na użytkach rolnych (Lzr) Nieużytki (N)
Grunty leśne Grunty zadrzewione Lasy (Ls) i zakrzewione (Lz)
Grunty zabudowane i zurbanizowane
Tereny mieszkaniowe (B) Tereny przemysłowe (Ba) Inne tereny zabudowane (Bi) Zurbanizowane tereny
niedowane lub w trakcie zabu-dowy (Bp) Tereny rekreacyjno-wypoczyn-kowe (Bz) Użytki kopalne (K) Tereny komunikacyjne Drogi (dr) Tereny kolejowe (Tk) Inne tereny komunikacyjne (Ti) Grunty przeznaczone pod budowę
dróg publicznych lub linii kolejowych (Tp) Użytki ekologiczne (np. Ws,
E-Wp, E-Ls, E-Lz, E-N, E-Ps, E-R)
Grunty pod wodami
Grunty pod morskimi wodami wewnętrznymi (Wm)
Grunty pod wodami powierzchniowymi płynącymi
(Wp) Grunty pod wodami powierzchniowymi stojącymi
(Ws) Tereny różne (Tr)
Źródło: opracowanie własne na podstawie Rozporządzenia Ministra Rozwoju i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków (Rozporządzenie 2001a)
Jak każdy materiał źródłowy wykorzystanie danych z ewidencji gruntów i budynków po-siada pewne ograniczenia, które należy wziąć pod uwagę w trakcie analizy. Klasyczne zdjęcia użytkowania ziemi stosowane w pracach geograficznych, opracowywane w skali 1:10000 i większej zakładają przypisywanie funkcji działkom ewidencyjnym (np. Liszewski 1977). Do-puszczają rozdzielenie funkcji na działce, wyłącznie, jeśli granica ta jest wyraźnie zaznaczona, jak to ma miejsce w przypadku rozłogów i siedlisk. Musi to być również odpowiednio duża
34
zmiana funkcji. Podejście to wydaje się być racjonalne z punktu widzenia prowadzenia gospo-darki przestrzennej na badanym terenie. Tymczasem Ewidencja Gruntów i Budynków czasami nie zachowywała współliniowości granic działek oraz konturów użytków w miejscach, i biegła równolegle wzdłuż działki w niewielkiej od niej odległości. Dodatkowo przy prowadzeniu Ewidencji nie jest wymagane utrzymanie powiązań topologicznych między granicami działek a konturami użytków gruntowych. W rezultacie niewielka zmiana przebiegu granicy działek wynikająca ze wznowienia granicy nieruchomości lub innych prac geodezyjnych nie rodzi ko-nieczności przesunięcia w tym samym czasie przebiegu użytku gruntowego. Brak współlinio-wości granic generowało liczne trudności w automatyzacji procesu przypisywania funkcji działkom, zwłaszcza rozdzielania działek w miejscu podziału funkcji (patrz rozdz. 2.2.4).
Odrębny problem stanowi aktualizacja danych o użytkach gruntowych oraz błędy klasy-fikacji użytków. Pomimo obowiązku zgłaszania przekwalifikowania funkcji w terminie do 30 dni od jej fizycznej zmiany, w 2014 r. nawet grunty pod węzłem Łódź Północ oraz częścią autostrady A2 pomiędzy węzłem Stryków i Łódź należące do Skarbu Państwa nie zostały przy-pisane do kategorii dróg. Oba elementy infrastruktury drogowej oddano do użytku w 2012 roku. Znaczące różnice zaobserwowano również wśród poszczególnych funkcji w obrębie użytków rolnych. W praktyce przekształcenia funkcjonalne pomiędzy gruntami ornymi, łąkami, pastwi-skami czy sadami rzadko ewidencjonowano na badanym obszarze w czasie rzeczywistym, po-zostawiając przekwalifikowania prawdopodobni obowiązkowym kontrolom terenowym. Duży odstęp pomiędzy kontrolami wynikającymi z rozporządzenia (15 lat) bez wątpienia nie sprzyja utrzymaniu aktualności przechowywanych w EGiB użytków gruntowych.
Innym problemem jest przypisywanie klasy użytków gruntowych, nie zawsze zgodne z rzeczywistym ich użytkowaniem. Zagadnienie to można zobrazować na przykładzie terenów rekreacyjnych położonych w Sokolnikach-Lesie, miejscowości stworzonej na założeniach ho-wardowskich miast ogrodów, w której funkcje letniskowe, wraz z drugimi domami przeplatają się z zabudową mieszkaniową jednorodzinną. W Ewidencji Gruntów i Budynków wszystkie działki zabudowane, znajdujące się na obszarze miejscowości zaklasyfikowane zostały do za-budowy mieszkaniowej jednorodzinnej lub terenów zurbanizowanych niezabudowanych. Funkcja ta jest co prawda zgodna z przeznaczeniem tych terenów w miejscowym planie zago-spodarowania przestrzennego (Uchwała 2003) ale nie oddaje jego obecnego sposobu użytko-wania.
Klasyfikacja użytków gruntowych może także nie oddawać do końca rzeczywistej funkcji w przypadku terenów wielofunkcyjnych. Bazując na studium przypadków z pozyskanej bazy danych, można byłoby zastanowić się, czy Zalew Mrożyczka, położony w mieście Głowno na
35
rzece Mrodze zajmujący znaczącą powierzchnię miasta powinien pozostać zaklasyfikowany jako teren rekreacyjno-sportowy, czy jednak należałoby oddzielić zbiornik od lasu, przystani, plaży, położonych wzdłuż wybrzeża terenów rekreacyjnych i przeklasyfikować go na grunty pod wodami powierzchniowymi stojącymi (Ws).
Pewne ograniczenia warstw ewidencji zastosowanych w pracy wynikały ze sposobu prze-chowywania informacji czasowych w bazie danych. Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regio-nalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 roku w sprawie ewidencji gruntów i budynków nakłada na starostę obowiązek archiwizacji danych ewidencyjnych (Rozporządzenie 2001a, § 44 pkt 3). Rozporządzenie nie wymienia, jednakże, jak ta archiwizacja ma przebiegać. W re-zultacie, w badanym powiecie wyraźnie przywiązywano uwagę do utrzymania rejestru zmian i możliwości ich odtworzenia dla aktualnych działek, w mniejszym stopniu odnosząc się do odtwarzania historii oraz atrybutów opisowych dla działek archiwalnych. W wyniku czynności administracyjnych, wykonywanych na bazach danych do 2014 r., np. migracji baz danych, bie-żąca Ewidencja Gruntów i Budynków udostępniona przez Instytucję pozbawiona była części działek nie istniejących w aktualnej wersji ewidencji. Wraz z działkami utracono powiązane z nimi informacje o jednostce i grupie rejestrowej przez co w oparciu o otrzymane dane niemoż-liwe było odtworzenie struktury własnościowej działek z 2004 r. O ile kształty oraz identyfika-tory działek z 2004 r. odtworzono ostatecznie w bazując na informacjach z punktów granicz-nych działek, kopiach archiwalgranicz-nych map ewidencyjgranicz-nych, sporadycznie wpisach w rejestrach ksiąg wieczystych, rejestrze zmian pliku SWDE, znacznie trudniejsze okazało się odtworzenie ich własności. Wymagałoby to bowiem identyfikacji każdej utraconej działki w oparciu o ma-teriały pierwotne w archiwum starostwa. Ze względu na i tak obszerny już zakres przyjętej pracy zadecydowano ostatecznie o odstąpieniu ustalenia stosunków własnościowych dla war-stwy z 2004 r. i ograniczenia się do charakterystyki struktury własnościowej gruntów wyłącznie dla 2014 r.
Analizując przekształcenia wielkości, kształtu działek ewidencyjnych w niniejszej pracy bazowano na dacie wprowadzenia działki do ewidencji. Należy mieć świadomość, że data ta nie jest tożsama z terminem wprowadzenia operatu ewidencyjnego przez geodetę oraz z datą jego przyjęcia do zasobów. Bazując na własnych obserwacjach stwierdzono, że różnica czasu pomiędzy terminem oddania operatu do zasobu a wyrysowaniem działki zwykle nie przekra-czała kilku tygodni, w nielicznych przypadkach trwało to nieco dłużej.
W pierwszych miesiącach danego roku mogły być zatem przyjmowane działki z roku poprzedniego, zaś zmiany wprowadzone pod koniec roku mogły nie być zewidencjonowane. Ponieważ badania obejmowały lata 2004-2014 fakt ten nie wpłynął istotnie na wyniki analizy.
36
Jak zauważono powyżej, wykorzystanie katastru nieruchomości ma swoje ograniczenia i w przypadku pozyskanych ze starostwa powiatowego w Zgierzu danych wymagało rozwiąza-nia szeregu problemów. Niemniej jednak jest to cenne źródło informacji, jednolite dla obszaru Polski, możliwe do wykorzystania w analizie zmian zagospodarowania, w tym również oddzia-ływania autostrad na te zmiany. Problemy wynikające z utrzymania baz danych w omawianym przypadku dotyczyły jednostkowego przypadku. Ograniczenia wynikające ze sposobu klasyfi-kacji użytków gruntowych, ich aktualizacji, w tym również wspomniana wcześniej wieloznacz-ność poszczególnych funkcji nie wykluczają całkowicie możliwości zastosowania warstwy użytków gruntowych. W przypadku terenów zachowujących większą trwałość zagospodarowa-nia, tzn. zabudowanych i zurbanizowanych, zajętych przez infrastrukturę, taką jak drogi, rowy melioracyjne, (z wyjątkiem części autostrad) użytki gruntowe dość dobrze oddawały rzeczywi-stą funkcję terenu. Dodatkowo ich harmonizacja z pozostałymi źródłami danych przestrzen-nych, w tym z bazą danych obiektów topograficznych (BODT10k) i rejestrem REGON, po-zwoliła zmaksymalizować prawdopodobieństwo określenia prawidłowego użytkowania ziemi bez konieczności przeprowadzenia kosztownej, pełnej inwentaryzacji terenowej.