Charakterystyka obszaru badań

Badania zostały przeprowadzone na trzech poziomach (por. ryc. 5). W  pierw-szej kolejności w toku badań gabinetowych analizie poddałem dokumenty sta-tutowe i regulaminy 32 organizacji społecznych z całego kraju, powiązanych ze środowiskami ruchów miejskich. Ogólnokrajowy zasięg miała również ankie-ta środowiskowa, którą przeprowadziłem podczas IV Kongresu Ruchów

Miej-42 Teoretyczno-metodologiczny kontekst badania ruchów miejskich i partycypacji społecznej

skich w  Gorzowie Wielkopolskim, gromadzącego uczestników z  wielu miast.

Kolejnym poziomem były badania pogłębione (wywiady pogłębione z  przed-stawicielami władz lokalnych oraz uczestnikami ruchów miejskich i  wywiady kwestionariuszowe z mieszkańcami). Realizowałem je w czterech miastach, któ-rych charakterystykę przedstawiam w  dalszej części niniejszego podrozdziału.

Szczegółową analizę działań podejmowanych przez ruchy miejskie oraz ich ak-tywności w Internecie przeprowadziłem w formie studiów przypadków konkret-nych organizacji:

• Prawo do Miasta (Poznań);

• Inwestycje dla Poznania (Poznań);

• Ludzie dla Miasta (Gorzów Wielkopolski).

Jak już wspomniałem, badania pogłębione przeprowadziłem wśród mieszkań-ców, przedstawicieli władz lokalnych oraz uczestników ruchów miejskich z czte-rech miast:

• Poznania;

• Białegostoku;

• Opola;

• Gorzowa Wielkopolskiego.

Jednostki te zostały wybrane do badań w sposób celowy, z uwzględnieniem różnic w liczbie mieszkańców oraz uwarunkowań historycznych i społecznych.

W bieżącym podrozdziale przedstawiam krótką charakterystykę każdej z bada-nych jednostek miejskich.

Poziom ogólnokrajowy

Białystok

Gorzów Wielkopolski Opole Poznań

Prawo do Miasta

Ludzie dla Miasta Inwestycje

dla Poznania Badania

gabinetowe Ankieta środowiskowa

Wywiady pogłębione Wywiady kwestionariuszowe

Badania gabinetowe Wywiady pogłębione

Ryc. 5. Struktura badań empirycznych Źródło: Opracowanie własne.

Metodologia badań 43

Poznań

Poznań jest największym pod względem liczby ludności miastem z wybranych do badań pogłębionych. W 2017 roku zamieszkiwało w nim powyżej 540 tys. osób (dane według Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego¹⁰), co daje piątą lokatę w kraju według kryterium liczby ludności. Miasto to położo-ne jest w zachodniej części Polski, nad Wartą. Pod względem komunikacyjnym istotna jest lokalizacja przy głównej osi transportowej wschód–zachód, w porów-nywalnej odległości od Warszawy i Berlina. Funkcją administracyjną miasta jest stolica województwa wielkopolskiego.

Historia działalności społecznikowskiej mieszkańców Poznania wywodzi się jeszcze z  okresu zaborów, kiedy to miasto było częścią Prus, prowadzących na dawnych ziemiach polskich politykę germanizacji. Formą oporu ze strony miesz-kańców były początkowo zrywy zbrojne, których przykładem może być powstanie wielkopolskie z roku 1848. Z punktu widzenia niniejszego opracowania, bardziej istotną formą oporu była tak zwana praca organiczna, ściśle powiązana z oddolną samoorganizacją na rzecz kultywowania polskości, rozwoju nauki czy gospodarki polskiej. To wtedy powstały różnego rodzaju instytucje, wśród których wymie-nić można między innymi działające do dziś Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

Poznań jest jednym z głównych ośrodków działalności miejskich aktywistów oraz miejscem organizacji pierwszego Kongresu Ruchów Miejskich w roku 2011.

Władzę wykonawczą w  Poznaniu sprawuje od 2014 roku prezydent Jacek Jaś-kowiak, kandydat Platformy Obywatelskiej, wspierany w drugiej turze wyborów przez lokalne ruchy miejskie. Jednym z jego zastępców, odpowiedzialnych mię-dzy innymi za kwestie związane z planowaniem przestrzennym, infrastrukturą drogową czy ochroną środowiska, był w  kadencji 2014–2018 Maciej Wudarski – przedstawiciel Stowarzyszenia Prawa do Miasta. To samo stowarzyszenie wpro-wadziło w wyborach samorządowych jednego ze swoich członków do rady mia-sta (https://www.tvn24.pl/, dostęp: 8.01.2018). Po wyborach samorządowych w roku 2018 przedstawiciel ruchów miejskich stracił swoje stanowisko, jednak Społeczna Koalicja Prawo do Miasta wprowadziła dwóch przedstawicieli do rady miasta (http://www.poznan.pl/, dostęp: 28.10.2018). Na terenie Poznania dzia-łają poza tym inne grupy nieformalne, stowarzyszenia czy fundacje udzielające się na rzecz miasta. W związku z powyższym badania przeprowadzone na terenie tego właśnie ośrodka zostały uznane za szczególnie ważne dla zidentyfikowania podstawowych charakterystyk ruchów miejskich.

Białystok

Zamieszkiwany przez ponad 296,5 tys. mieszkańców Białystok był pod tym względem jedenastym miastem w Polsce w roku 2017 (dane wg BDL GUS). Jest to ośrodek położony w północno-wschodniej części kraju, nad rzeką Białą,

w nie-10 W dalszej części pracy używam skrótu BDL GUS.

44 Teoretyczno-metodologiczny kontekst badania ruchów miejskich i partycypacji społecznej

wielkiej odległości od granicy z Białorusią, a także Rosją i Litwą. Miasto pełni funkcję stolicy administracyjnej województwa podlaskiego.

Biorąc pod uwagę uwarunkowania historyczne w długiej perspektywie, posta-wy społeczne białostoczan kształtowały się pod wpływem władz rosyjskich, co dotyczy zarówno okresu zaborów, jak i po kilkudziesięcioletniej przerwie – konty-nuacji podobnego stylu rządzenia władz komunistycznych, zależnych od Moskwy.

Istotne są również uwarunkowania kulturowe, związane z  położeniem miasta.

Z powodu bliskości granic, jego ludność przez stulecia była niejednorodna pod względem narodowości czy wyznania. W Białymstoku do dziś funkcjonują mniej-szości: białoruska, rosyjska i tatarska, a także różne grupy wyznaniowe chrześci-jan oraz wspólnota muzułmańska.

Urząd prezydenta Białegostoku od 2006 roku piastuje Tadeusz Truskolaski, który w pierwszych dwóch kadencjach był kandydatem bezpartyjnym, popiera-nym przez Platformę Obywatelską. W trzeciej startował z listy wyborczej wła-snego komitetu, również przy poparciu lokalnych struktur PO, w czwartej zaś był już oficjalnym kandydatem Koalicji Obywatelskiej. W Białymstoku funkcjonują organizacje powiązane ze środowiskami ruchów miejskich, a samo miasto było w 2013 roku miejscem organizacji III KRM. Pierwszym przejawem aktywności politycznej lokalnych ruchów miejskich był start komitetu Inicjatywa dla Białe-gostoku w wyborach samorządowych w roku 2018. Stosunkowo korzystny wynik (ponad 8% głosów w wyborach do rady miasta) nie pozwolił jednak wprowadzić przedstawicieli Inicjatywy w szeregi władz miejskich.

Wybór Białegostoku jako jednego z miast objętych badaniami pogłębionymi miał na celu poszukiwanie podobieństw i różnic pomiędzy przebiegiem omawia-nej aktywności społeczomawia-nej w dużych miastach z różnych części kraju (wschodniej i zachodniej).

Opole

W 2017 roku Opole liczyło nieco ponad 128 tys. mieszkańców, co dawało dwu-dziestą ósmą pozycję wśród największych miast w kraju (dane wg DBL GUS).

Stolica województwa opolskiego położona jest w południowo-zachodniej części Polski, nad rzeką Odrą.

Zaszłości historyczne wpływające na postawy mieszkańców Opola są odmien-ne od tych obserwowanych w przypadku Poznania i Białegostoku. Opole zostało przyłączone do Polski dopiero po II wojnie światowej, po ponadsześciusetletnim okresie przynależności do państw, których spadkobiercami są dzisiejsze Niemcy.

Tym samym miasto leży na terenach określanych mianem Ziem Odzyskanych, dla których charakterystyczne były przesiedlenia ludności niemieckiej i zasiedla-nie przez osadników napływowych, szczególi zasiedla-nie Kresowian. Tak więc tożsamość terytorialna i przywiązanie do miejsca zamieszkania wśród mieszkańców nie były kształtowane przez procesy długiego trwania, była to ludność wykorzeniona, przymusowo przesiedlona na nowe miejsce. W nim też poszukiwała nowej toż-samości, na którą wpływały zarówno własne korzenie, jak i specyfika obecnego miejsca życia.

Metodologia badań 45

Od 2014 roku prezydentem Opola jest Arkadiusz Wiśniewski, były polityk lokalnych struktur Platformy Obywatelskiej. Wydalony z matczynej partii powo-łał do życia Stowarzyszenie Opole na Tak, w ostatnich wyborach prezydenckich zwyciężył jako kandydat niezależny. Działalność inicjatyw zbliżonych do ruchów miejskich jest w Opolu w fazie rozwoju, a ich uczestnicy nie angażowali się dotąd w życie polityczne i nie podejmowali rywalizacji o charakterze wyborczym. Nale-ży przy tym zaznaczyć, że w mieście działają stowarzyszenia, z których wywodzą się przedstawiciele struktur władzy, które jednak zostały założone przez polity-ków głównego nurtu.

Ośrodek ten został włączony do badań pogłębionych ze względu na możli-wość dokonania porównań z miastami większymi, o innych uwarunkowaniach hi-storycznych (Poznań i Białystok) oraz zbliżonego pod względem wielkości, a wy-różniającego się większą aktywnością ruchów miejskich (Gorzów Wielkopolski).

Gorzów Wielkopolski

Gorzów Wielkopolski w roku 2017 zamieszkiwały niecałe 124 tys. osób, co ozna-cza, że pod względem liczby ludności miasto to plasuje się na dwudziestej dzie-wiątej pozycji w kraju, bezpośrednio za Opolem (dane wg BDL GUS). Ośrodek ten leży w zachodniej Polsce, kilkadziesiąt kilometrów od przejścia granicznego z Niemcami. Gorzów Wielkopolski jest siedzibą wojewody lubuskiego oraz ze-spolonej administracji rządowej na terenie województwa.

Podobnie jak Opole, Gorzów Wielkopolski położony jest na Ziemiach Odzy-skanych, stanowiących przed zakończeniem II wojny światowej część terenów należących do państwa niemieckiego. Również w tym mieście przesiedlono lud-ność niemiecką i sprowadzono polskich osadników, w tym przymusowych prze-siedleńców z Kresów Wschodnich.

Tym, co już na pierwszy rzut oka odróżnia Gorzów Wielkopolski od Opola, jest poziom aktywności ruchów miejskich. Prezydentem miasta od roku 2014 jest Jacek Wójcicki, kandydat bezpartyjny, były wójt gminy Deszczno. Wójcicki w  roku 2014 startował z  Komitetu Wyborczego Wyborców Porozumienie Ru-chów Miejskich, a  jednoznacznego poparcia udzieliło mu aktywne politycznie, lokalne Stowarzyszenie Ludzie dla Miasta (Bendyk 2014). Samo stowarzyszenie, którego członkowie również startowali z list Porozumienia Ruchów Miejskich, wprowadziło do rady miasta siedmiu swoich przedstawicieli, co było najlepszym wynikiem ex-aequo z Platformą Obywatelską. Wynik ten był największym sukce-sem wyborczym komitetów wywodzących się z  ruchów miejskich w  wyborach samorządowych z 2014 roku. Relacje pomiędzy prezydentem a członkami sto-warzyszenia uległy jednak pogorszeniu i w roku 2018 startował już z ramienia własnego komitetu, bez poparcia społeczników. Osoby związane ze Stowarzysze-niem Ludzie dla Miasta utworzyły komitet Kocham Gorzów, którego kandydatka na prezydenta uzyskała trzeci wynik w mieście, zyskując poparcie przekraczające 10% głosów. W wyborach do rady miasta komitet Kocham Gorzów uzyskał ponad 14% głosów i tym samym wprowadził trójkę swoich przedstawicieli w szeregi radnych miejskich.

46 Teoretyczno-metodologiczny kontekst badania ruchów miejskich i partycypacji społecznej

To właśnie duża aktywność lokalnych ruchów miejskich oraz ich sukces na arenie politycznej przesądziły o włączeniu Gorzowa Wielkopolskiego do jedno-stek objętych badaniami pogłębionymi.