Orientacja teoretyczno-metodologiczna i główne

Naukowe rozważania na temat procesów i zjawisk społecznych każdorazowo wią-żą się z przyjęciem określonej orientacji teoretyczno-metodologicznej. Zabieg ten do pewnego stopnia pozwala zidentyfikować sposób oglądu rzeczywistości autora pracy, ale na pewno prowadzi także do przyjęcia odpowiedniej ścieżki eksplana-cyjnej w dalszym postępowaniu badawczym. Prowadząc badania, których wyniki prezentuję w  niniejszej książce, łączyłem dwa podstawowe podejścia: funkcjo-nalno-systemowe oraz behawioralno-podmiotowe (por. ryc. 4). Pomimo że dwie opisane wyżej perspektywy oglądu rzeczywistości z pozoru wydają się wzajem-nie wykluczać, traktuję je w tym przypadku jako komplementarne. Triangulacja orientacji teoretyczno-metodologicznych ma na celu bardziej skrupulatne zrozu-mienie i wyjaśnienie podejmowanych w rozprawie kwestii.

Perspektywa funkcjonalno-systemowa wywodzi się z  nauk społecznych, a funkcjonalizm stanowił dominującą teorię socjologiczną w latach 50. i 60. XX wieku (Giddens 2012). Wprowadzenie pojęcia systemu społecznego wiązało się z założeniem, że może on być rozpatrywany w sposób analogiczny do rozumie-nia systemu w  naukach ścisłych czy przyrodniczych. Społeczeństwo było trak-towane jako system wzajemnie powiązanych elementów, z których każdy pełnił określoną funkcję na rzecz całości (Parsons 2005). Z tej perspektywy działania ludzkie są kierowane strukturalnie predefiniowanymi scenariuszami. Odgrywa-ne role społeczOdgrywa-ne stanowią zaś odpowiedź na wymogi funkcjonalOdgrywa-ne i prowadzą

Metodologia badań 37

do reprodukcji struktur (Górniak 2014). W skrajnej interpretacji takich założeń jednostka jest pozbawiona woli i podmiotowości, a jej działaniami kierują norma-tywne systemy kulturowe, społeczne i polityczne. Zachowania zbiorowe i ruchy społeczne były przez funkcjonalistów traktowane jako rezultat napięć wewnątrz systemu. Wystąpienie zachowania zbiorowego traktowano w tym przypadku jako nietypowe i gwałtowne, a wśród jego typów wymieniano właśnie ruchy społeczne (Smelser 1965). W  geografii społeczno-ekonomicznej stosowanie perspektywy funkcjonalno-systemowej wiązało się ze skupianiem uwagi na układach zbioro-wego zachowania, a  nie na zachowaniu jednostki. Rumley (1979) operuje po-jęciem strukturalnych efektów przestrzennych, których używa w  charakterze zmiennych niezależnych w wyjaśnianiu zjawisk społeczno-przestrzennych. Wy-wodzone z tego nurtu badań modele opierają się na założeniu, że w zachowaniu przestrzennym ludzi istnieją cechy wspólne, niezależnie od indywidualnych róż-nic pomiędzy poszczególnymi jednostkami (Walmsley, Lewis 1997). W ramach tej orientacji teoretyczno-metodologicznej w  geografii wymieniane są między innymi: modele interakcji przestrzennej, modele wywodzące się ze  struktural-nej analizy marksizmu i modele akcentujące organizację przestrzeni społeczstruktural-nej (Chojnicki 1971, 2000, 2010, 2011; Chojnicki, Czyż 1978; Walmsley, Lewis 1997; Parysek 2007).

Perspektywa behawioralno-podmiotowa odrzuca „determinizm struktural-ny” charakterystyczny dla funkcjonalizmu i koncepcji systemowych. Omawiana orientacja powstała w reakcji na pomijanie sprawczości jednostki w analizie pro-cesów społecznych (Giddens 2012). Uwaga badacza kierowana jest na jednostkę i jej indywidualne decyzje. Podmiotowość i sprawczość jednostek przejawia się

Ruchy miejskie

Struktura organizacja

funkcje

Bodźce zachowania

motywacja

Perspektywa funkcjonalno-systemowa

Perspektywa behawioralno-podmiotowa

Ryc. 4. Orientacje teoretyczne w badaniach ruchów miejskich Źródło: Opracowanie własne.

38 Teoretyczno-metodologiczny kontekst badania ruchów miejskich i partycypacji społecznej

w ramach sprzężeń zwrotnych, w których to już nie tylko struktura społeczna kie-ruje poczynaniami jednostki, ale jednostka poprzez swoje wybory może kształto-wać strukturę. Podmiotowość oznacza, że ludzie mogą działać wbrew oczekiwa-niom czy przewidywaoczekiwa-niom wynikającym z istniejących reguł, wpływów i innych przejawów istnienia struktur społecznych (Giddens 1984, 2010; Archer 2004, 2007; Górniak 2014). Sprawczość stanowi jeden z centralnych elementów teorii strukturacji Giddensa. Rzuca ona inne światło na pojęcie struktury społecznej, nadaje mu dualny charakter, w którym jest ona zarówno środkiem czy ogranicze-niem, jak i wynikiem działania. W ten sposób sprawczość jednostek pozwala im decydować o  własnych działaniach, a  działania te wpływają na przekształcanie ciągle wytwarzanego systemu społecznego (Giddens 1984).

Zgodnie z pierwotnymi założeniami behawioryzmu proces decyzyjny to me-chanizm bodźca i reakcji. Reakcja na bodziec wynika z danych warunków, a zwią-zek między bodźcem i konkretną reakcją tworzony jest w procesie uczenia się.

Takie podejście stało się obiektem krytyki ze względu na zupełne pominięcie kon-tekstu kulturowego i społeczno-ekonomicznego (Walmsley, Lewis 1997). Luka ta uzupełniana jest przez teorię postaci, według której pomiędzy bodźcem i reakcją pośredniczy percepcja. Ta natomiast zależy od motywacji, preferencji i  tradycji powiązanych ze statusem społecznym i kulturowym (Walmsley, Lewis 1997). Po-dejście behawioralne w geografii oparte jest na zwrocie od analizy zbiorowych układów przestrzennych zachowań człowieka ku zachowaniu jednostki. Zgodnie z założeniami tej orientacji do zrozumienia przyczyn przestrzennego rozmiesz-czenia zjawisk społecznych nie wystarczy jego rozpoznanie i opis. Niezbędne jest zbadanie ludzkich zachowań, decyzji i ich motywów (Golledge i in. 1972).

Niniejsza książka zawiera analizę aktywności ruchów miejskich w  ujęciu przestrzennym. Analizie poddałem ich deklarowane cele, rzeczywiste działania oraz struktury organizacyjne. Wszystkie badania i  poruszone w  pracy aspekty przedmiotowego zagadnienia wiążą się z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie, czy ruchy miejskie mają rzeczywisty wpływ na to, czym było, jest i czym będzie polskie miasto. Jak wspomniałem na początku rozważań dotyczących przyjętej orientacji teoretyczno-metodologicznej, zaprezentowane powyżej perspektywy oglądu rzeczywistości wydają się wzajemnie sprzeczne i rozłączne. Wrażenie to okazuje się jednak złudne w świetle koncepcji wynikających z poszukiwań możli-wej syntezy podmiotowości i wpływu struktur społecznych. Uznają one w sposób jednoznaczny podmiotowość jednostek, jednocześnie uwzględniając kształtującą, warunkującą i ułatwiającą działanie rolę struktur (Giddens 1984; Archer 2007;

Górniak 2014). W ten właśnie, komplementarny, sposób obie perspektywy zo-stały przeze mnie wykorzystane w badaniach nad aktywnością ruchów miejskich (por. ryc. 4). Perspektywa funkcjonalno-systemowa, oferująca możliwość spoj-rzenia „z góry”, wspomaga badania takich aspektów ruchów miejskich, jak ich struktura, organizacja i pełnione funkcje. Perspektywa behawioralno-podmiotowa została wykorzystana w analizach związanych z działaniami uczestników ruchów miejskich. Służy ona identyfikacji określonych zachowań aktorów społecznych oraz kierujących nimi motywów sprawczych i bodźców. Innymi słowy, pozwala przyjrzeć się z bliska elementom i procesom tworzącym szersze struktury.

Metodologia badań 39

Przechodząc do głównego założenia badawczego, przyjąłem, że ruchy miejskie uzupełniają strukturę społeczeństwa obywatelskiego, a podmiotowe działania ich uczestników wpływają na jej kształt i rozwój. Aktywność ruchów miejskich wpro-wadza dodatkowe scenariusze zachowań pomiędzy heterogenicznymi mieszkań-cami oraz aktorami instytucjonalnymi. Scenariusze te mogą być pozytywne lub negatywne dla struktur miejskich. W  przypadku odpowiednich (z  punktu wi-dzenia struktury) postaw ruchów miejskich podmioty te mogą przyczynić się do stabilizacji sytuacji w zakresie planowania przestrzennego i zarządzania miastem.

1.4.2. Cele, pytania badawcze i zakres pracy