1. Teoretyczno-metodologiczny kontekst badania ruchów miejskich
1.4. Metodologia badań
1.4.4. Metodyka badań
Dynamika działań oraz często nieostry i nieformalny charakter ruchów miej-skich stanowią o wyzwaniu, jakim okazuje się pozyskiwanie wiarygodnych i po-równywalnych danych na ich temat. W związku ze specyfiką badanego zjawiska w niniejszej pracy wykorzystałem metody i techniki z zakresu nauk społecznych.
W celu pozyskania możliwie kompletnego zestawu danych zastosowałem trian-gulację metodologiczną. Polega ona na równoległym wykorzystywaniu technik ja-kościowych i ilościowych, różnych perspektyw badawczych i prowadzeniu badań w różnych układach lokalnych (Flick 2009).
Metody zbierania danych wtórnych
Wstępne badania zostały przeprowadzone metodą gabinetową. Polegały one na zdalnym gromadzeniu ogólnodostępnych danych na temat lokalizacji, organizacji i aktywności podejmowanych przez ruchy miejskie w Polsce. Na tym etapie wy-korzystano źródła o różnorakim charakterze:
• strony internetowe ruchów miejskich;
• dokumenty sprawozdawcze stowarzyszeń;
• profile w mediach społecznościowych;
• doniesienia prasowe na temat działań i charakteru ruchów;
• dotychczasowe publikacje naukowe o zbliżonym zakresie przedmiotowym.
W ramach badań gabinetowych stworzyłem bazę danych zawierającą listę wszystkich aktywności podjętych przez wybrane stowarzyszenia lokalne w okre-sie objętym opracowaniem. Wybór stowarzyszeń był celowy, a kluczem okazała się porównywalność danych. Tylko część stowarzyszeń prowadzi szczegółowe rejestry swojej działalności lub dokładnie dokumentuje ją na stronach interne-towych czy też portalach społecznościowych. Do badania w sposób świadomy i celowy wybrałem wyłącznie tego rodzaju organizacje – tak aby zbiór danych był możliwie pełny i porównywalny. Analizie poddałem działalność 3 stowarzyszeń, które w badanym okresie podjęły łącznie 376 aktywności.
Metody wytwarzania danych pierwotnych
Dla pozyskania danych empirycznych skorzystałem z następujących technik:
1. Ankieta środowiskowa – w celu zgromadzenia danych ilościowych, na wstęp-nym etapie badań. Ankietę przeprowadziłem podczas IV Kongresu Ruchów Miejskich w Gorzowie Wielkopolskim. Kwestionariusz ankiety został rozdys-trybuowany do ponad 300 uczestników kongresu (brak dokładnych danych na temat liczby uczestników). Odpowiedzi udzieliło 76 osób. Ankieta dostarczyła danych na temat charakterystyki społecznej i demograficznej uczestników pol-skich ruchów miejpol-skich. Kwestionariusz obejmował również pytania
o posta-Metodologia badań 47
wy odnośnie do władz lokalnych i motywacje kierujące aktywnością badanych podejmowaną na rzecz miasta.
2. Wywiad kwestionariuszowy – w celu zgromadzenia danych ilościowych na etapie badań właściwych skorzystałem z technik kwestionariuszowych, uzna-wanych za niezastąpione narzędzie w przypadku konieczności pozyskania da-nych dotyczących zachowań, postaw i opinii ludzi na określony temat (Parfitt 2005). W omawianych badaniach zastosowałem standaryzowane kwestio-nariusze, umożliwiające pozyskanie jednolitych danych od względnie dużej liczby respondentów (Gruszczyński 2001). W ramach przygotowanych narzę-dzi zadałem pytania wstępne, pytania o zachowania, o motywy oraz o opinie (Gruszczyński 2001; Parfitt 2005). Wywiady przeprowadziłem w miastach objętych badaniami pogłębionymi: Poznaniu, Białymstoku, Gorzowie Wiel-kopolskim i Opolu. W każdym z miast w badaniu uczestniczyło 300 osób.
W celu dotarcia do badanych skorzystałem z doboru dogodnościowego, war-stwowego, z zachowaniem kwot uwzględniających strukturę wieku i płci ba-danych populacji. Kwestionariusz służył jako narzędzie do zbadania wiedzy, opinii i postaw mieszkańców na temat: działań władz miejskich, form party-cypacji społecznej, angażowania się w sprawy miejskie, aktywności ruchów miejskich.
3. Indywidualne wywiady pogłębione – w celu uzyskania danych jakościowych.
Tego rodzaju wywiad stanowi formę rozmowy, umożliwiając wymianę uczuć, obserwacji, idei i opinii. Jego struktura nie jest w pełni uporządkowana, opiera się na ogólnych dyspozycjach i tym samym sytuuje się pomiędzy wywiadem kwestionariuszowym a luźną rozmową (Kvale 2004). Wywiady przeprowa-dziłem w każdym z czterech wymienionych wcześniej miast. Rozmówcami byli przedstawiciele władz lokalnych oraz ruchów miejskich w łącznej liczbie czterdziestu osób. Dobór był celowy i miał zapewnić uwzględnienie repre-zentantów różnego rodzaju ruchów miejskich, a także osoby zajmujące różne stanowiska w strukturze samorządowej. Po stronie władz uwzględniłem za-równo przedstawicieli organów uchwałodawczych (rady miejskie), jak i wyko-nawczych (prezydenci, wiceprezydenci oraz wysocy rangą urzędnicy miejscy).
Stronę społeczną reprezentowali liderzy i członkowie ruchów działających w poszczególnych miastach. Scenariusz wywiadu z przedstawicielami ruchów miejskich, oprócz pytań wprowadzających, związanych z podstawowymi in-formacjami o rozmówcy, obejmował następujące zagadnienia: motywację ak-tywności społecznej, omówienie działań podejmowanych w ramach ruchu, jego organizacji, znaczenie Internetu dla miejskiego aktywizmu oraz relacje z władzami lokalnymi i pozostałymi mieszkańcami miast. Przedstawiciele władz byli natomiast pytani o: postawy odnośnie do partycypacji społecznej, ocenę działalności ruchów miejskich oraz relacje z ich uczestnikami.
Metody analizy danych
Pozyskane dane ilościowe poddałem analizie z wykorzystaniem podstawowych procedur statystycznych oraz metody wskaźnikowej. Wyniki badań bazujących na ankiecie środowiskowej i wywiadzie kwestionariuszowym nie zostały poddane
48 Teoretyczno-metodologiczny kontekst badania ruchów miejskich i partycypacji społecznej
Tabela 2. Obszary tematyczne działań podejmowanych przez ruchy miejskie
Kategoria Opis działań
Budżet Wszystkie działania odnoszące się do wydatkowania środ-ków finansowych przez miasto, przykładowo: propozycje poprawek do budżetów miejskich, projekty zgłaszane w bu-dżetach obywatelskich czy też działania na rzecz zwiększenia transparentności wydatkowania środków
Estetyka Działania związane z czystością miast, uporządkowaniem reklam czy szyldów, wdrażaniem uchwał krajobrazowych Integracja społeczności
lokalnej Wszystkie działania na rzecz rozwoju więzi społecznych:
imprezy adresowane do mieszkańców miasta lub konkretnej jego dzielnicy, festyny, kampanie medialne i inne
Kultura Wszelkie aktywności odnoszące się do funkcjonowania sfery kultury, zarówno instytucjonalnej, jak i pozainstytucjonalnej Mieszkalnictwo Wszelkie przypadki akcji podejmowanych na rzecz rozwoju
budownictwa mieszkaniowego, mieszkań komunalnych, a także ochrony praw lokatorów
Nauka i oświata Przedsięwzięcia związane z systemem oświaty i szkolnictwa na każdym poziomie nauczania oraz funkcjonowania uczelni wyższych w miastach
Ochrona środowiska Działania ukierunkowane na zachowanie równowagi ekolo-gicznej, czystości wód, powietrza, ochrony siedlisk itp.
Zieleń miejska Przedsięwzięcia związane z budową, urządzeniem lub utrzy-maniem miejskich parków, skwerów czy zieleńców
Planowanie przestrzenne Działania związane bezpośrednio z procedurą przyjmowania dokumentów planistycznych, takich jak: studium kierunków i uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego, miej-scowy plan zagospodarowania przestrzennego czy warunki zabudowy
Rewitalizacja Te aktywności ruchów miejskich, których celem jest przy-wrócenie dawnego blasku miejskim obszarom zdegradowa-nym
Ruch drogowy Działalność ukierunkowana bezpośrednio na wprowadze-nie zmian w transporcie indywidualnym. Obejmuje między innymi propozycje usprawnień czy ułatwień dla funkcjono-wania poszczególnych grup uczestników ruchu drogowego:
pieszych, rowerzystów i kierowców
Transport zbiorowy Propozycje usprawnień w funkcjonowaniu komunikacji miej-skiej i wszelkie inne działania z nią związane. Do kategorii zaliczano też działania odnośnie do transportu zbiorowego w większej skali: międzymiastowej i międzynarodowej (np.
dotyczące funkcjonowania dworców czy lotnisk) Samorząd Starania ruchów o zmiany w ogólnie pojmowanym
funk-cjonowaniu samorządów, ich transparentności, zmiany w statutach miast, zmiany ogólnokrajowych uwarunkowań prawnych funkcjonowania
Metodologia badań 49
Kategoria Opis działań
Upodmiotowienie
miesz-kańców Wszystkie aktywności, których celem jest zwiększenie udziału mieszkańców w zarządzaniu miastem, wykształcenie przekonania o posiadaniu wpływu, rozwój lokalnej demokra-cji i promowanie konsultademokra-cji społecznych
Wizja miasta Dążenia ruchów do wpływu na strategiczne kierunki rozwo-ju miast, promowanie określonych idei zarządzania miastem czy też wcielenie w życie odmiennych od dotychczasowych
„pomysłów na miasto”
Ochrona zabytków Aktywności związane z wszelkimi formami zachowania materialnego dziedzictwa historycznego miast
Inne Tematy, które nie mieszczą się w ramach wyżej opisanej klasyfikacji, a ich epizodyczne występowanie nie uzasadnia wydzielania nowych kategorii
Źródło: Opracowanie własne.
Tabela 3. Formy aktywności ruchów miejskich
Kategoria Opis działań
Akcje bezpośrednie Obejmuje wszystkie formy zorganizowanego protestu w przestrzeni miejskiej
Budżet obywatelski Projekty składane przez przedstawicieli ruchów miej-skich w budżetach obywatelmiej-skich (lub partycypacyj-nych)
Działania prawne Udział ruchów miejskich w różnego rodzaju postępo-waniach administracyjnych lub sądowych oraz pomoc prawna udzielana mieszkańcom i organizacjom Akcje edukacyjne Wszelkiego rodzaju działalność edukacyjna
i szkole-niowa, organizacja warsztatów rozwijających różnego rodzaju kompetencje i umiejętności mieszkańców czy też zajęć prowadzonych we współpracy z placówkami oświatowymi
Happening, festyn Wydarzenia organizowane w przestrzeni miejskiej, któ-re nie przybierają jednak formy protestu, a raczej impktó-rez dla mieszkańców
Wydarzenia Organizacja i udział w imprezach o charakterze bran-żowym, eksperckim i tym podobnych, na przykład:
konferencje, targi, sympozja, kongresy
Sprawowanie władzy Wykorzystanie możliwości związanych z włączeniem przedstawicieli ruchów miejskich w struktury władz lokalnych, przykładami takich działań mogą być np.
interpelacje składane przez radnych wywodzących się z ruchów miejskich
50 Teoretyczno-metodologiczny kontekst badania ruchów miejskich i partycypacji społecznej
testom parametrycznym ze względu na nielosowy charakter próby badawczej.
Stanowiły one punkt wyjścia do pogłębionych badań, wskazywały kierunek dal-szego postępowania i są prezentowane każdorazowo w zestawieniu z wynikami badań jakościowych.
Zebrane w ramach badań gabinetowych dane dotyczące działalności wybra-nych stowarzyszeń lokalwybra-nych otrzymały formę bazy dawybra-nych. Na ich podstawie do-konałem kategoryzacji pod względem dwóch kryteriów: formy działania i podej-mowanej tematyki (por. tab. 2 i 3). Czynności te posłużyły do zidentyfikowania dominujących problemów, branych pod uwagę w działalności ruchów miejskich, oraz sposobów, w jakie próbują one dokonać zmiany w zakresie zarządzania miastem i planowania przestrzennego. Kategorie analityczne związane z analizą
Kategoria Opis działań
Kampanie medialne Wszelkie formy aktywności medialnej, zarówno w me-diach tradycyjnych, jak i społecznościowych, o zasię-gu lokalnym, regionalnym i krajowym. Kategoria ta obejmuje między innymi zabieranie głosu w kwestiach ważnych dla ruchów, a podejmowanych przez media różnego typu, oraz utrzymywanie własnych kanałów informacyjnych, w tym internetowych
Stanowiska, oświadczenia Publikowanie różnego rodzaju oficjalnych stanowisk i oświadczeń na tematy istotne dla życia publicznego (szczególnie miejskiego)
Konkursy Wszystkie przykłady działań, polegających na orga-nizacji przez ruchy miejskie konkursów związanych z tematem swojej działalności, czego przykładem mogą być plebiscyty na najlepszą lub najgorszą architekturę, nagradzanie innowacyjnych inicjatyw miejskich i tym podobne
Udział w konsultacjach
spo-łecznych Wszelkie formy współuczestnictwa ruchów miejskich w zarządzaniu miastem, podejmowane na zaproszenie władz samorządowych
Wywieranie presji na władzę Wszystkie oddolne próby wpływu na działalność samo-rządu terytorialnego i podejmowane w mieście decyzje, niemieszczące się w ramach innych kategorii. W porów-naniu z poprzednią kategorią zasadniczym wyróżnikiem jest tutaj brak „zaproszenia” ze strony władz
Własne projekty Opracowywanie przez ruchy miejskie własnych pro-jektów lub gotowych rozwiązań, które ich zdaniem powinny być wdrożone w mieście, i przekazywanie ich władzom lokalnym
Działalność wydawnicza Wydawanie różnego rodzaju publikacji związanych z ak-tywnością ruchów miejskich
Inne Działania, które nie zostały zakwalifikowane do żadnej innej kategorii, a ich epizodyczny charakter nie uzasad-nia rozbudowywauzasad-nia klasyfikacji
Źródło: Opracowanie własne.
Metodologia badań 51
aktywności ruchów miejskich wyznaczyłem na podstawie ich rzeczywistej dzia-łalności. W książce są one stosowane również w odniesieniu do deklaracji zwią-zanych z tematyką i formą działań, zapisanych w dokumentach przyjętych przez badane organizacje. Założyłem przy tym, że musi istnieć możliwość przypisania jednej kategorii tematycznej i jednej bazującej na formie działania do każdej poje-dynczej aktywności. Tabele 2 i 3 zawierają opisy wszystkich przyjętych kategorii.
Wywiady pogłębione przeprowadziłem z wykorzystaniem opracowanego wcześniej scenariusza, za wcześniejszą zgodą badanych, którzy zostali poinfor-mowani o celu badań, sposobie przechowywania i przetwarzania danych oraz pu-blikowania wyników. Rozmowy rejestrowałem w formie plików audio, które na-stępnie zostały poddane transkrypcji. Otrzymany materiał poddałem kodowaniu i analizie przy wsparciu oprogramowania CAQDAS, stosując kodowanie a priori uzupełnione kodowaniem bazującym na danych. Jedyną ingerencją w treść cy-towanych wypowiedzi było usuwanie fragmentów zawierających dane wrażliwe w celu anonimizacji wypowiedzi.