Działania pozorne, współpraca czy bunt? Postawy ruchów

Postawy ruchów miejskich

Kolejny podrozdział poświęcam postawom ruchów miejskich, rozpatrywanym zgodnie z założeniami przyjętymi w koncepcji miejskiej triady upodmiotowienia.

Postawy poszczególnych aktorów triady są od siebie współzależne i wpływają na relacje pomiędzy nimi. Ich analiza stanowi więc punkt wyjścia do rozpoznania wzajemnych stosunków pomiędzy mieszkańcami, władzami lokalnymi i ruchami miejskimi, co jest niezbędne dla określenia roli tych ostatnich w procesie party-cypacji społecznej. Już na wstępie przywołać należy całe spektrum postaw, roz-patrywanych w ramach przywoływanej koncepcji behawioralnego modelu współ-zarządzania miastem. Zostały one wyznaczone dla każdego z aktorów z osobna i obejmują swego rodzaju kontinuum uwzględniające zarówno postawy, które są sprzeczne z ideą partycypacji, jak i te, które w pełni urzeczywistniają dążenie do uspołecznienia procesów decyzyjnych. Na potrzeby budowy modelu przydatnego do empirycznego zastosowania dla każdego z aktorów wyznaczono trzy postawy o charakterze typów idealnych. W rzeczywistości nawet pojedyncze osoby mogą w różnych sytuacjach przejawiać odmienne postawy, a ich ogólne podejście do partycypacji będzie jedynie mniej lub bardziej zbliżone do któregoś z wyznaczo-nych typów. W przypadku władz lokalz wyznaczo-nych skala obejmuje następujące postawy:

dyrektywne, deliberatywno-dyrektywne i  deliberatywne. Dla mieszkańców wy-różniono postawy: wycofaną, współpracy i buntowniczą. Ruchy miejskie mogą zaś być oceniane jako: pozorne, współpracujące lub radykalne. W świetle celów i pytań stawianych w niniejszej pracy całość uwagi skupiłem na rozpoznaniu po-staw przedpo-stawicieli ruchów miejskich, uwzględniając jednak w badaniu nie tylko ich deklaracje, ale również opinie pozostałych aktorów. Celem takiego postępo-wania jest uniknięcie ocen przyjmujących wyłącznie jeden punkt widzenia oraz uzyskanie możliwie najpełniejszego obrazu rzeczywistości.

Pierwsza obserwacja, bazująca na wynikach przeprowadzonych rozmów, związana jest z całkowitym brakiem deklaracji odnośnie do przyjmowania postaw pozornych (por. ryc. 21). Jest to sytuacja spodziewana, gdyż pozorny charakter ruchów oznacza w praktyce brak jakiegokolwiek funkcjonowania lub powołanie wyłącznie w celu wspierania aktualnie sprawujących władzę elit. Z wypowiedzi zdecydowanej większości badanych można wywnioskować, że są oni nastawieni na szeroką współpracę z różnego rodzaju partnerami, a tym samym określają się jako współpracujący. Ponad jedna trzecia badanych przejawia również znamiona postawy radykalnej. U części osób postawa ta współwystępuje ze współpracującą i dotyczy sytuacji, w których ruchy sięgają po bardziej radykalne narzędzia jedy-nie w sytuacji wielokrotnego jedy-niepowodzenia metod opartych na próbach współ-pracy z władzą. Inni badani przejawiają wyłącznie postawy radykalne, co wiąże się albo z  przynależnością do frakcji neoanarchistycznej, albo z  brakiem wiary w możliwość współpracy z dyrektywnymi władzami.

Wyniki badania ujawniają występowanie postaw radykalnych szczególnie w Białymstoku i Gorzowie Wielkopolskim. Badani często tłumaczyli taką postawę dyrektywnym charakterem zarządzania prezentowanym przez władze miejskie,

Działania pozorne, współpraca czy bunt? Postawy ruchów miejskich 131

brakiem możliwości partnerskiej współpracy i  rozwoju mechanizmów partycy-pacyjnych. W  Poznaniu postawy radykalne zidentyfikowano zaledwie u  jednej osoby, co jest szczególnie interesujące w obliczu wysokiej aktywności wyborczej tamtejszych ruchów miejskich. Sytuację tę może tłumaczyć wypowiedź jednego z  liderów poznańskich ruchów, zdaniem którego celem gry wyborczej nie jest radykalna wymiana elit, a jedynie uzyskanie reprezentacji i pluralizacja władzy:

„Nasz udział w wyborach jest właśnie dobry, moim zdaniem, od tej strony, bo on pokazuje, że to nie musi być tak, że rządzi…no bo taki trójpodział władzy: pa-trycjat, partie i ruchy miejskie jako pospólstwo, tak? Patrycjat to głównie dewelo-perstwo i oligarchia miejska. Oni nie muszą być i oni nie będą radnymi, tylko oni mają narzędzia oddziaływania, mają prawników”. [RM04]

W Opolu wszyscy aktywiści objęci badaniem przejawiali postawę współpracu-jącą (por. ryc. 21). Sytuację tę po raz kolejny można wyjaśniać w odniesieniu do ocen wyrażanych przez członków ruchów w stosunku do opolskich władz, u któ-rych badani dostrzegali raczej postawy deliberatywne niż dyrektywne.

Przedstawiciele władz lokalnych, którzy zostali objęci badaniem, również naj-liczniej oceniają ruchy miejskie jako dążące do współpracy na rzecz społeczno-ści lokalnych (por. ryc. 22). Na tym jednak kończą się zasadnicze podobieństwa

RM01 RM02 RM03 RM04 RM05 RM06 RM07 RM08 RM09 RM10 RM11 RM12 RM13 RM14 RM15 RM16 RM17 RM18 RM19 RM20

Przedstawiciele ruchów miejskich

Pozorne

Radykalne Współpracujące

Postawy

ruchów miejskich

Poznań Białystok Gorzów Wielkopolski Opole

Ryc. 21. Postawy ruchów miejskich w wypowiedziach ich uczestników

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wywiadów pogłębionych z uczestnikami ruchów miejskich.

ST01 ST02 ST03 ST04 ST05 ST06 ST07 ST08 ST09 ST10 ST11 ST12 ST13 ST14 ST15 ST16 ST17 ST18 ST19

Postawy

ruchów miejskich

Przedstawiciele samorządu terytorialnego

Pozorne

Radykalne Współpracujące

Poznań Białystok Gorzów Wielkopolski Opole

Ryc. 22. Postawy ruchów miejskich w ocenie badanych przedstawicieli władz samorządo-Źródło: Opracowanie własne na podstawie wywiadów pogłębionych z przedstawicielami władz lo-wych kalnych.

132 Motywacje i postawy uczestników ruchów miejskich

pomiędzy oceną ze strony samorządowców a deklaracjami aktywistów. Pierwszą różnicą jest natomiast częstsze dostrzeganie postawy radykalnej, bazującej na proteście, dążącej do konfrontacji i  przejęcia władzy. W  wypowiedziach samo-rządowców ujawniły się również ruchy pozorne, powoływane zdaniem badanych wyłącznie w celu ukrycia rzeczywistej afiliacji politycznej lub też udzielenia po-parcia urzędującym władzom. Tego rodzaju postawę dostrzegło pięciu indagowa-nych przedstawicieli władz miejskich.

Podobnie jak w przypadku wcześniej analizowanych postaw, wyniki okazały się zróżnicowane w ujęciu przestrzennym. Najbardziej jednoznacznie władze po-strzegają ruchy miejskie w Opolu, zauważając przede wszystkim chęć współpracy.

Ocena ta pokrywa się zresztą z deklaracjami samych zainteresowanych. Zgodność pomiędzy wypowiedziami władz oraz społeczników ma miejsce również w Bia-łymstoku, gdzie ruchy jawią się jako współpracujące bądź radykalne. Najbardziej różnorodne są natomiast oceny odnośnie do Gorzowa Wielkopolskiego, gdzie postawa współpracująca, w  opinii samorządowców, współwystępuje z  pozorną oraz radykalną. Interesującym faktem jest postrzeganie poznańskich ruchów miejskich jako radykalnych w sytuacji, kiedy ich przedstawiciele identyfikują się zdecydowanie z postawą współpracującą. Przyczyną różnic może być w tym przy-padku odmienna interpretacja zaangażowania wyborczego społeczników, które przez władze tego miasta jest odbierane jako dążenie do obalenia czy też zastą-pienia dotychczasowych elit.

W  wywiadach kwestionariuszowych mieszkańcy wypowiadali się na temat tego, w jaki sposób ruchy miejskie koegzystują z władzą, co można odnieść do omawianych w bieżącym rozdziale postaw. W ujęciu ogólnym badani mieszkań-cy najczęściej zauważają postawę zbliżoną do współpracującej (por. ryc. 23).

Uważają oni, że ruchy komunikują się z władzami i w jednych przypadkach są

17% 17% 17% 14% 16%

64% 67% 71% 74% 69%

19% 16% 12% 13% 15%

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Białystok Gorzów Wielkopolski Opole Poznań Ogółem

Ruchy miejskie i stowarzyszenia w moim mieście zawsze zdecydowanie krytykują władze.

Ruchy miejskie i stowarzyszenia w moim mieście rozmawiają z władzami raz się z nimi zgadzając, a raz sprzeciwiając.

Ruchy miejskie i stowarzyszenia w moim mieście zawsze popierają aktualne władze.

%

Ryc. 23. Postawy ruchów miejskich w ocenie badanych mieszkańców, N=1200 Źródło: Opracowanie własne na podstawie wywiadów kwestionariuszowych.

Działania pozorne, współpraca czy bunt? Postawy ruchów miejskich 133

z nimi zgodne, a w innych przeciwne. Zachowania zbliżone do pozornych oraz radykalnych dostrzegane są przez porównywalną liczbę indagowanych członków społeczności lokalnych (odpowiednio 16% i 15% badanych). Niewielkie zróżni-cowanie wyników obserwowane jest w  ujęciu przestrzennym. Ogólna tenden-cja jest stała, a postawa współpracująca zauważana jest w każdym z miast przez największy odsetek badanych (od 64% w Białymstoku, przez 67% w Gorzowie Wielkopolskim i 71% w Opolu, aż po 74% w Poznaniu). W Opolu dostrzeżono natomiast bardziej wyraźną różnicę pomiędzy liczbą osób oceniających ruchy jako pozorne i radykalne z przewagą tych pierwszych.

Biorąc pod uwagę całokształt przeprowadzonych badań, można uznać, że przedstawicieli ruchów miejskich najczęściej charakteryzuje postawa współpra-cująca. W nieco mniejszym stopniu można ich opisywać jako radykalnych, choć postawa ta jest stosunkowo często zauważana przez przedstawicieli władz. Rów-nież w opinii samorządowców niektóre ruchy czy organizacje społeczne mają cha-rakter pozorny, służący ukrywaniu rzeczywistych afiliacji politycznych lub wspie-raniu aktualnych elit.

Ruchy pozorne

Ruchy pozorne w praktyce albo pozostają nieaktywne, albo też są powołane wy-łącznie w celu wspierania władzy jako organizacje quasi-społeczne. Już ze wzglę-du na taki właśnie charakter są one trudne do zidentyfikowania na poziomie deklaracji uczestników. W ramach przeprowadzonych badań, zostały jednak za-uważone przez przedstawicieli władz samorządowych. W większości przypadków dotyczyło to sytuacji bezpośredniego wspierania osób pozostających u władzy lub ukrywania rzeczywistej afiliacji politycznej i tworzenia pozorów bezpartyjności przez osoby od lat znane na lokalnej scenie politycznej.

O przykładzie postawy pozornej i powiązaniach pewnej organizacji społecz-nej z polityką partyjną w następujący sposób wypowiedziała się jedna z radnych miejskich:

„Nie wiem jak… bo z jednej strony w Opolu na przykład jest stowarzyszenie, które jest reprezentowane w radzie miasta Opola, więc siłą rzeczy taka styczność.

Pytanie czy to jest jeszcze stowarzyszenie? Bo to jest niby stowarzyszenie miejskie, ale też powiązane politycznie z partią polityczną. Dla mnie to już nie jest stowarzy-szenie, tylko się tak nazywa”. [ST17]

Ruchy pozorne nie prowadzą do rzeczywistego upodmiotowienia mieszkań-ców i rozwoju partycypacji społecznej w miastach. Są powoływane raczej w celu zachowania status quo i zwiększenia legitymizacji decyzji podejmowanych przez władzę w drodze udzielenia „oddolnego” poparcia.

Ruchy współpracujące

Ruchy współpracujące podejmują szeroką kooperację z różnymi podmiotami, ze szczególnym uwzględnieniem władz lokalnych. Są to ruchy, które dążą do wdra-żania korzystnych rozwiązań i wprowadzenia konkretnych zmian w zarządzaniu

134 Motywacje i postawy uczestników ruchów miejskich

miastem, bez chęci obalenia i zastąpienia grup aktualnie sprawujących władzę.

Tego rodzaju szeroką i ciągłą gotowość do współpracy ilustruje poniższa wypo-wiedź jednego z przedstawicieli samorządu:

„Te organizacje […] są członkami takich organów jak rada pożytku społecznego, uczestniczą w pracach komisji rady miasta, w spotkaniach organizowanych przez urzędników na osiedlach. Tak, że to uczestnictwo jest stałe, również na sesjach rady miasta i można powiedzieć, że jest pewna symbioza, kontakt właśnie między radnymi i urzędnikami, a tymi organizacjami. Nie zawsze wszystko udaje się zrobić po myśli jednych czy drugich, ale jest dialog i na pewno cele są definiowane wspól-nie”. [ST05]

Uczestnicy badania w swoich wypowiedziach przywołują różne aspekty wpły-wu, wywieranego przez współpracujące ruchy miejskie na miasto. Można wśród nich wymienić między innymi:

• definiowanie potrzeb rozwojowych;

• dostarczanie nowych pomysłów lub gotowych do wdrożenia rozwiązań;

• lobbowanie na rzecz realizacji określonych zamierzeń i inwestycji;

• wspólną z innymi podmiotami realizację projektów społecznych i edukacyj-nych oraz organizację wydarzeń skierowai edukacyj-nych do mieszkańców;

• pozostawanie w stałym kontakcie z przedstawicielami władz lokalnych;

• nacisk na prowadzenie transparentnej polityki informacyjnej.

Omawiana postawa uczestników ruchów miejskich spotyka się z pozytywny-mi opiniaz pozytywny-mi badanych przedstawicieli władz lokalnych. Doceniają oni zaanga-żowanie strony społecznej i płynącą z jej strony konstruktywną krytykę. Jedna z  urzędniczek odpowiedzialnych za organizację konsultacji społecznych wypo-wiedziała się na ten temat następująco:

„Dziś też, odpalam pocztę, pierwsze co to już jedna z liderek, już tutaj mam na swojej poczcie jakieś rekomendacje, pomysły, uwagi do naszej pracy. To jest taka nasza codzienność, ale no cieszę się, tak? Że tak jest. Wolę, żeby wpływały do nas jakieś kreatywne uwagi, żeby to była taka rzeczywiście krytyka, z której coś wynika i możemy coś zrobić. Bo najgorsze, co może się na tym styku wydarzyć i władzom samorządowym, i samym ruchom, to takie bezsensowne krytykanctwo, gdzie każda strona okopuje się gdzieś tam na swoich pozycjach i to do niczego nie prowadzi, a to wszystko obserwują mieszkańcy, którzy już wtedy na pewno się w żaden sen-sowny proces nie zaangażują”. [ST09]

Obecność ruchów współpracujących na miejskiej scenie potencjalnie ożywia dyskusję publiczną, dostarcza pomysłów na nowe rozwiązania i  wpływa pozy-tywnie, aktywizująco na postawy pozostałych mieszkańców. Warto pamiętać, że postawa ta może utrzymywać się przede wszystkim w sytuacji, kiedy otwarte na dialog są również władze lokalne. Dyrektywne postawy elit mogą bowiem dopro-wadzić do radykalizacji nastrojów ze strony ruchów miejskich.

Podsumowanie 135

Ruchy radykalne

Ruchy radykalne dążą do zmiany obowiązującego porządku w drodze zastąpienia obecnych elit. Postawa ta każdorazowo związana jest z silnym sprzeciwem wobec władzy, wyrażanym w drodze licznych protestów, również wykraczających poza formy akceptowalne w świetle obowiązujących przepisów prawa.

Na podstawie danych uzyskanych w toku przeprowadzonych wywiadów po-głębionych można odtworzyć katalog narzędzi, którymi posługują się ruchy rady-kalne. Obejmuje on:

• organizację demonstracji w przestrzeni publicznej;

• blokowanie realizacji planowanych przez miasto inwestycji;

• próby przejęcia władzy w mieście;

• nielegalne zajmowanie miejskich nieruchomości.

Przykład działań wykraczających poza granice prawa, polegających na zajmo-waniu miejskiego pustostanu, przytoczył jeden z badanych aktywistów:

„Tam, gdzie teraz działamy, w zasadzie już od września jesteśmy tam nielegal-nie. No to już wiem, że ja trochę sobie teraz nie wyobrażam, że tam mogłoby być coś innego niż działania kulturalne. I to niezależnie od tego, czy my tam będziemy czy nie. Ale coraz częściej słyszę od ludzi, którzy gdzieś tam gadają sobie z właśnie prezydentami, bo nam to się rzadko udaje [śmiech], że są plany, żeby zrobić prze-targ dla organizacji pozarządowych na to miejsce”. [RM11]

Ruchy radykalne, poprzez swoją obecność i aktywność, destabilizują sytuację w mieście, doprowadzając do niemal ciągłego konfliktu z władzami i zachęcając do buntu mieszkańców. Należy jednak pamiętać, że ich pojawienie się związane jest najczęściej z niesprzyjającymi partycypacji społecznej postawami władz lo-kalnych. Sytuacja ta została potwierdzona w ramach przeprowadzonych badań, w których wszyscy aktywiści deklarujący postawę radykalną postrzegali władze swoich miast jako dyrektywne.

3.4. Podsumowanie

Badania pozwalają na wyciągnięcie kilku wniosków na temat postaw przedstawi-cieli ruchów miejskich. Ogólna obserwacja związana jest z pewnymi rozbieżno-ściami pomiędzy deklaracjami ze strony uczestników ruchów a ocenami ze strony pozostałych aktorów. Dodatkowo postawy ruchów miejskich (a zapewne także pozostałych aktorów) są płynne i współzależne. W świetle otrzymanych wyni-ków można raczej opisać pewne spektrum identyfikowanych postaw niż poddać je jednoznacznej ocenie.

Ruchy miejskie w  świetle przeprowadzonych badań przyjmują najczęściej postawę współpracującą, oznaczającą skłonność do kooperacji, osiągania kom-promisów i wspólnego z władzami oraz mieszkańcami wypracowywania korzyst-nych dla miasta rozwiązań. Takie nastawienie jest najczęściej deklarowane przez

136 Motywacje i postawy uczestników ruchów miejskich

samych aktywistów i dostrzegane przez przedstawicieli władz oraz mieszkańców.

W  wypowiedziach uczestników ruchów miejskich spotkać się można z  ogólną krytyką partycypacji zarówno w ujęciu top-down, jak i konkretnych jej form. Z uzy-skanych danych wynika też, że strona społeczna często domaga się wpływu na te sfery funkcjonowania miasta, których władze zwyczajnie nie chcą konsultować z mieszkańcami. Wskazane przedmioty krytyki niekiedy wpływają na przyjęcie postaw bardziej radykalnych, rzadziej identyfikowanych w wypowiedziach inda-gowanych przedstawicieli ruchów. Jest ona budowana na zdecydowanym sprzeci-wie w stosunku do władz miejskich i wiązana z gwałtownymi formami protestu.

Deklaracje stanowiska radykalnego wiążą się u badanych społeczników z odczu-ciem dyrektywnych postaw władz miejskich. Sytuacja ta jest jednym z przykła-dów na współzależność postaw różnych aktorów i wrażliwość strony społecznej na zachowania władz. W pojedynczych przypadkach ze strony władz pojawiały się oskarżenia, według których część organizacji społecznych działających w ramach ruchów miejskich ma mieć jedynie charakter pozorny i  być inspirowana przez środowiska polityczne. Sytuacja ta jest wiązana z próbami zakamuflowania fak-tycznych afiliacji polifak-tycznych oraz zapewnienia rzekomego oddolnego poparcia dla decyzji władz.