Tożsamość ruchów miejskich: studium empiryczne

Analiza empiryczna, mająca na celu określenie i klasyfikację tożsamości polskich ruchów miejskich, dokonana zostanie z wykorzystaniem następujących źródeł:

• oficjalnych dokumentów, określających m.in. cele ruchów i sposoby ich reali-zacji;

• wypowiedzi uzyskanych w ramach wywiadów pogłębionych z przedstawicie-lami ruchów i władz lokalnych, a odnoszących się do autodefinicji ruchów oraz tego, jak są postrzegane przez otoczenie.

Elementy konstytuujące tożsamość zbiorową ruchów miejskich

W pierwszej kolejności analizie poddałem statuty trzydziestu dwóch wybranych organizacji, które utożsamiają się z  działającymi w  Polsce ruchami miejskimi.

W  dokumentach poszukiwałem bezpośrednich odniesień do elementów tożsa-mości konsolidujących ruchy miejskie:

1. Kryteria wskazane przez Castellsa (1983):

– „miejskość”, relacja z miastem i obywatelskość;

– zakorzenienie lokalne i określenie terytorialne;

– mobilizacja wokół trzech celów: konsumpcji zbiorowej, tożsamości kultu-rowej i zaangażowania politycznego.

2. Odniesienie do idei „prawa do miasta”.

3. Przynależność do Związku Stowarzyszeń Kongres Ruchów Miejskich.

Zdecydowana większość, obejmująca dwadzieścia dziewięć z trzydziestu dwóch badanych organizacji, spełniała kryterium „miejskości”, formułowane przez Ca-stellsa (por. ryc. 7). W swoich statutach deklarowały one działania skierowane na sprawy miejskie, prowadzące do zmiany i wpływające na poprawę warunków życia mieszkańców właśnie w miastach. Warto zauważyć, że wszystkie trzy orga-nizacje, które w dokumentach nie deklarują czysto miejskiego charakteru działań,

Org 01

Badane organizacje społeczne

Org 02 Org 03 Org 04 Org 05 Org 06 Org 07 Org 08 Org 09 Org 10 Org 11 Org 12 Org 13 Org 14 Org 15 Org 16 Org 17 Org 18 Org 19 Org 20 Org 21 Org 22 Org 23 Org 24 Org 25 Org 26 Org 27 Org 28 Org 29 Org 30 Org 31 Org 32

Relacja z miastem Cele Idea prawa do miasta Członkostwo w KRM Lokalne zakorzenienie

Elementy tożsamości

ruchów miejskic

h

Bezpośrednie występowanie Występowanie wyrażone nie wprost

Ryc. 7. Elementy tożsamości konstytuujące ruchy miejskie – analiza dokumentów wybra-nych organizacji społeczwybra-nych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie analiz dokumentów statutowych badanych organizacji.

60 Profil instytucjonalno-strukturalny polskich ruchów miejskich

należą do Kongresu Ruchów Miejskich. Wyjaśnieniem tej sytuacji jest zgodność ogólnego profilu ich działalności z KRM, przy jednoczesnym braku deklarowa-nych ograniczeń odnośnie zasięgu oddziaływania. Są to organizacje, których cele wiążą się z  demokracją, zwalczaniem nierówności i  wykluczenia społecznego, rozwojem dialogu publicznego, a które w ramach realizowanych projektów nie skupiają się wyłącznie na obszarach miejskich.

Dwadzieścia dwie organizacje odnoszą się w swoich dokumentach do korzeni lokalnych i określają terytorialnie. Każde stowarzyszenie lub fundacja, ze wzglę-dów na wymogi formalne, wskazuje swoją siedzibę i obszar działania. Ten drugi, również z przyczyn administracyjnych, najczęściej wskazywany jest jako całe tery-torium Rzeczypospolitej Polskiej. Organizacje, bazujące na mocnych więziach lo-kalnych i skupiające swoje działania w granicach miasta-siedziby, doprecyzowują jednak ową informację w ramach formułowanych celów i sposobów ich realizacji.

Ich działania skierowane są na rozwiązanie konkretnych problemów występują-cych w danym mieście. Wiąże się to z chęcią poprawy jakości życia w najbliższym środowisku miejsca zamieszkania. Lokalny charakter działań podkreślają niektó-re wypowiedzi uzyskane w toku wywiadów pogłębionych. Jeden z rozmówców wypowiedział się na ten temat w następujący sposób:

„[…]nam rozchodzi się o  dobro miasta i  okolicy miasta. Więc nie idziemy w Polskę […]. Jest to stowarzyszenie stricte tylko i wyłącznie jakby sfiksowane na dobro miasta”. [RM19]

Aż dziesięć organizacji nie odnosi się w  swych statutach lub regulaminach do lokalizmu i  nie zawęża działalności do terytorium miasta. Pełna dziesiątka stowarzyszeń i fundacji, które nie wykazały lokalnego charakteru, wiąże swoje działania z  dążeniem do osiągnięcia szerszej zmiany społecznej obserwowanej we wszystkich polskich miastach. Ich cele są zróżnicowane i  obejmują przede wszystkim: rozwój demokracji bezpośredniej, upodmiotowienie mieszkańców, ochronę środowiska, zwalczanie nierówności i wykluczenia społecznego. Prowa-dzą one oddzielnie działalność lobbingową na wszystkich szczeblach władzy, ak-cje edukacyjne i informacyjne. W szczególnych okolicznościach podejmują inter-wencje ad-hoc w odniesieniu do kwestii lokalnych, wspierając oddolne inicjatywy z różnych miast całej Polski lub wybranych regionów. Dla omawianych organi-zacji problemy dotykające miast są uniwersalne i dają możliwość współdziałania w szerszej skali przestrzennej. Taki pogląd pojawia się również w wypowiedziach uczestników wywiadów. Przedstawiciel jednego z ruchów, zapytany o tę kwestię, zauważał:

„Jak w każdym mieście, wszędzie problemy miasta są takie same. I to się na-prawdę nie różni. I to jest na przykład coś, na czym ruchy miejskie mogą budować swoją spójność”. [RM08]

Niemal każda z  badanych organizacji odnosi się przynajmniej do jednego z  trzech, wymienionych przez Castellsa, celów. Zaledwie jedna nie wykazuje

Tożsamość zbiorowa ruchów miejskich 61

zainteresowania na polu konsumpcji zbiorowej, tożsamości kulturowej i  zaan-gażowania politycznego. Jej celem jest wyłącznie ochrona drzew w środowisku miejskim, pojmowanym w  skali ogólnokrajowej. Warto w  tym miejscu dodać, że badaniem objęto też inne organizacje o ściśle określonym profilu tematycz-nym, na przykład związane z walką o prawa rowerzystów lub lokatorów. Jednak poza opisywanym wyjątkiem, wszystkie deklarowały także działania w kwestiach bardziej ogólnych, dających się rozpatrywać w kontekście założeń poczynionych przez Castellsa.

Zaledwie pięć organizacji odwołuje się wprost do idei „prawa do miasta”, wpi-sując ją w swój statut. Należy jednak dodać, że prawie wszystkie badane pod-mioty odnoszą się do owej idei w sposób pośredni, poprzez swoje cele i sposoby ich realizacji. Tylko jedna, o profilu czysto środowiskowym, ukierunkowanym na ochronę drzew, nie wykazuje przywiązania do szeroko definiowanego prawa do miasta. Pomimo przynależności do kongresu i koncentracji działań na obszarze miast, jest to organizacja mocno wyróżniająca się na tle ogółu ruchów miejskich.

Pod pewnymi względami wręcz trudno ją do nich zaliczyć, a kluczowa pozostaje w tym momencie autodefinicja jej członków i akceptacja ze strony środowiska.

Dwadzieścia dwie organizacje uwzględnione w  badaniu były w  momencie jego zakończenia członkami Związku Stowarzyszeń Kongres Ruchów Miejskich.

Oddziaływanie kongresu jest szczególnie szerokie, jeśli weźmie się pod uwagę wczesną fazę jego funkcjonowania. Zgodnie z  wypowiedzią jednego z  liderów i koordynatorów działań ruchów w skali krajowej na wpisanie w poczet członków czekają kolejne organizacje z różnych części Polski:

„[…] w tej chwili mamy trzydziestu pięciu członków w federacji, no ale cały czas ktoś się zgłasza […], pewnie tak do pięćdziesięciu dojdziemy. To jest około dwudziestu miast”. [RM04]

Deklarowane obszary tematyczne i formy działań ruchów miejskich

Tożsamość ruchów miejskich wiąże się z  ich celami oraz sposobami osiągania owych celów, które poddałem analizie w ramach przeprowadzonych badań. Za źródło posłużyły statuty i regulaminy trzydziestu dwóch organizacji, których cele i formy aktywności stanowią swego rodzaju deklaracje programowe. W toku prac badawczych zidentyfikowałem, ile organizacji deklaruje działalność w  ramach każdej z  wyszczególnionych kategorii tematycznych oraz wyodrębnionych na podstawie form aktywności¹¹. Przyczyny takiego postępowania były dwojakie. Po pierwsze, dążyłem do określenia celów i form działania dominujących w sferze deklaratywnej funkcjonowania ruchów miejskich. Po drugie zaś, do identyfikacji profili badanych organizacji i zweryfikowania, na ile świadczą one o kształtowa-niu wspólnej tożsamości zbiorowej, a na ile o zróżnicowao kształtowa-niu i funkcjonowao kształtowa-niu różnych frakcji wewnątrz ruchu. Zgromadzone dane stanowią również punkt

11 Kategorie analityczne wykorzystane do badania obszarów tematycznych i form działalności ruchów miejskich omówiono szczegółowo w rozdziale 1.4.4.

62 Profil instytucjonalno-strukturalny polskich ruchów miejskich

wyjścia do porównań z rzeczywistymi działaniami ruchów i oczekiwaniami spo-łecznymi w tym zakresie, które omawiam w kolejnych rozdziałach.

Kwestia deklaracji dotyczących działalności ruchów miejskich wymaga szer-szego komentarza ze względu na sposób, w jaki były one wyrażane. Większość statutów ma osobne rozdziały poświęcone celom i formom ich realizacji. Te pierw-sze odnoszą się zazwyczaj do deklarowanych obszarów tematycznych działalno-ści. Problem pojawia się jednak przy rozdziałach poświęconych formom realizacji celów. Często nie wskazują ich w sposób umożliwiający kategoryzację w ramach badań prowadzonych na potrzeby niniejszej pracy. Rozdziały te są w wielu przy-padkach nieprecyzyjne albo wyliczają tak naprawdę kolejne zakresy tematyczne.

Obie sytuacje ilustrują przykładowe zapisy:

„Realizacja nieodpłatnych i odpłatnych zadań publicznych” [Org 29]

„działania na rzecz rozwoju zasobów ludzkich” [Org 28]

„działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych” [Org 09]

„rewitalizacja Chwaliszewa ze szczególnym uwzględnieniem zabytkowych za-budowań, ciągów komunikacyjnych, parków i zieleni miejskiej”. [Org 10]

Takie zapisy i różne podejście do pojęć „celu” i „formy”, stosowane w statu-tach, zmusiły mnie do zmian w procedurze badawczej. Analizie poddane zosta-ły łącznie rozdziazosta-ły dotyczące celów i form działalności wybranych organizacji, a  faktyczne przyporządkowanie odpowiednich zapisów do kategorii tematycz-nych lub związatematycz-nych z formą zależało od mojej decyzji.

Najczęściej wskazywanymi obszarami działalności okazały się: kultura, ochrona środowiska przyrodniczego, upodmiotowienie mieszkańców oraz inne.

Do każdej z tych kategorii odniosło się w swoich dokumentach 26 spośród 32 organizacji objętych badaniem (por. ryc. 8). O dwie organizacje mniej zadekla-rowały działalność na rzecz integracji społeczności lokalnych. Do podstawowych tematów deklarowanej działalności ruchów miejskich należałoby dodać również:

naukę i oświatę (17 wskazań), planowanie przestrzenne (16) i wizję miasta (15).

Pozostałe obszary tematyczne zostały wskazane przez maksymalnie 10 organi-zacji (por. ryc. 8). Szerszego komentarza wymaga duża liczba wskazań katego-rii „inne”. Badane organizacje obok dziedzin kojarzonych z działalnością stricte miejską, często wskazywały również na szersze zainteresowanie kwestiami ogól-nospołecznymi. Znalazły się wśród nich między innymi: walka o równość kobiet i mężczyzn; działalność na rzecz ograniczenia dyskryminacji mniejszości etnicz-nych, religijnych czy seksualnych; działalność charytatywna; opieka zdrowotna;

promocja kultury fizycznej i sportu i tym podobne. Częściowo wskazuje to na przecinanie się pól zainteresowań ruchów miejskich i  innych nowych ruchów społecznych, takich jak ruch LGBT czy ruch na rzecz praw kobiet. Sprawy te, jak się okazało, mają duże znaczenie ideologiczne dla ruchów miejskich i znalazły odbicie w ich deklaracjach składanych na poziomie dokumentów statutowych.

W  dalszej części pracy prezentuję dane, które pozwalają jednak zauważyć, że mają one mniejsze znaczenie w odniesieniu do codziennych praktyk działania ruchów.

Tożsamość zbiorowa ruchów miejskich 63

Bardziej szczegółowa analiza pozwala zidentyfikować kilka profili organiza-cji, utożsamiających się z ruchami miejskimi i akceptowanych przez większość środowiska:

• organizacje ogólnomiejskie;

• organizacje środowiskowe lub ekologiczne;

• organizacje rowerowe;

• organizacje obywatelskie;

• organizacje lokatorskie

Organizacje ogólnomiejskie skupiają się na szeroko pojmowanym funkcjono-waniu miasta, uwzględniając w swej działalności różne aspekty życia społeczne-go. W sferze deklaracji mogą one odnosić się do niemal wszystkich wyszczegól-nionych obszarów tematycznych. W  niektórych sytuacjach liczba wskazań jest mniejsza, ale zapewnia duże zróżnicowanie tematyczne, co można zaobserwować w przypadku organizacji nr 9.

Działalność organizacji środowiskowych czy też ekologicznych skupia się przede wszystkim na ochronie środowiska przyrodniczego w miastach. Wskazują one również dodatkowe obszary zainteresowań, które są jednak związane z dzia-łalnością podstawową. Przykładem profilu ekologicznego jest organizacja nr 32.

Organizacje rowerowe skupiają się na kwestiach związanych z  ruchem dro-gowym, promowaniem roweru jako środka transportu, rozwojem infrastruktury rowerowej czy edukacją w zakresie bezpiecznego i zgodnego z przepisami prze-mieszczania się za pomocą tego właśnie środka transportu. Podobnie jak w przy-padku organizacji ekologicznych, wskazywane są dodatkowe obszary tematycz-ne, stanowiące jednak przede wszystkim uzupełnienie dla dominującego wątku.

Przykładem takiej sytuacji może być odwołanie do tematyki ochrony środowiska, planowania przestrzennego i transportu zbiorowego, jak w organizacji nr 04.

Org 01

Ryc. 8. Deklarowane obszary tematyczne działalności badanych organizacji Źródło: Opracowanie własne.

64 Profil instytucjonalno-strukturalny polskich ruchów miejskich

Dla organizacji obywatelskich podstawową osią działalności jest upodmio-towienie mieszkańców, zazwyczaj wiązane z  kwestiami integracji społeczności lokalnych, oświaty i kultury. Cechy tego profilu zauważyć można między innymi w przypadku organizacji nr 26 i 27.

Organizacje lokatorskie skupiają się przede wszystkim na walce o prawa lo-katorów, dlatego główny obszar ich zainteresowań stanowi mieszkalnictwo. Ich działalność obejmuje również inne aspekty funkcjonowania miast, najczęściej związane z upodmiotowieniem mieszkańców (w statutach wyraźnie zaznacza się odniesienie do grup wykluczonych, szczególnie pod względem ekonomicznym), kulturą czy integracją społeczności lokalnych (ponownie w kontekście włączenia grup wykluczonych społecznie). Profil ten jest reprezentowany w badaniu między innymi przez organizacje nr 1 oraz 11.

Zidentyfikowane profile są w  pewnym stopniu powiązane z  opisywanymi wcześniej frakcjami, funkcjonującymi w  ramach ruchów miejskich, a  mianowi-cie: skrzydłem mieszczańskim i  neoanarchistycznym. Do tego pierwszego zali-czyć można organizacje ogólnomiejskie, rowerowe oraz obywatelskie. Charakter bardziej radykalny i powiązania z grupami anarchistycznymi wykazują natomiast przede wszystkim organizacje lokatorskie. Niejednorodne wewnętrznie są badane organizacje ekologiczne, które w zależności od mniej lub bardziej radykalnego cha-rakteru wyrażanych celów plasują się w jednej z dwóch przywoływanych frakcji.

W odniesieniu do formy działania aż trzydzieści jeden organizacji odwołało się do kategorii „inne” (por. ryc. 9). Wiązało się to częściowo ze wskazywaniem form, które nie dotyczyły działalności zewnętrznej ruchów, a  skierowanej do wewnątrz: gromadzenia środków na dalszą działalność czy wspomagania człon-ków organizacji. Ponadto większość organizacji zamykała katalog form działania wpisem informującym o możliwości wykorzystania „wszelkich innych środków umożliwiających realizację celów statutowych”. Kolejnych pięć kategorii znala-zło się w zestawie deklarowanych form działania ponad dwudziestu organizacji:

Org 01

Ryc. 9. Deklarowane formy działań badanych organizacji Źródło: Opracowanie własne.

Tożsamość zbiorowa ruchów miejskich 65

kampanie medialne (27), wydarzenia (25), akcje edukacyjne (24), działalność wydawnicza (23), udział w konsultacjach (22). Znaczna liczba wskazań dotyczy-ła również wywierania presji na wdotyczy-ładzę (18), dziadotyczy-łań prawnych (17) i wdotyczy-łasnych projektów (15).

Dominujące w  deklaracjach formy działalności pozwalają na wyciągnięcie pewnych ogólnych wniosków. Po pierwsze, organizacje skupione wokół ruchów miejskich zwracają szczególną uwagę na komunikowanie i  promowanie swo-jej działalności. Niezależnie od profilu tematycznego deklarują chęć organizacji kampanii medialnych, utrzymywania stałych kontaktów, komunikacji, wydawa-nia publikacji i uczestnictwa w wydarzewydawa-niach o charakterze branżowym. Istot-ny okazuje się również wpływ na postawy mieszkańców poprzez organizowanie różnego rodzaju akcji edukacyjnych (w statutach proponuje się między innymi:

otwarte szkolenia, zajęcia dedykowane uczniom szkół, redagowanie materiałów edukacyjnych, prowadzenie odpłatnych szkoleń dla instytucji). O tożsamości ru-chów wnioskować można zwłaszcza na podstawie deklarowanych form wpływu na procesy decyzyjne w miastach. Obejmują one przede wszystkim udział w od-górnie organizowanych konsultacjach, wywieranie oddolnych nacisków (które jednak nie wykraczają poza legalne ramy i  są zakorzenione w  systemie demo-kracji przedstawicielskiej), działania prawne oraz przygotowywanie własnych opracowań projektowych. Taki układ dominujących form wpływu świadczy o re-formatorskim charakterze ruchów, kojarzonym z frakcją mieszczańską. Znacznie rzadziej wskazywane są między innymi akcje bezpośrednie, charakterystyczne dla organizacji wiązanych z bardziej radykalną frakcją neoanarchistyczną.

Tożsamość ruchów miejskich w świetle rezultatów badań pogłębionych Tożsamość ruchów była również jednym z tematów poruszanych przez rozmów-ców w  wywiadach pogłębionych. Na podstawie uzyskanych wypowiedzi miej-skich aktywistów oraz komentarzy ze strony przedstawicieli władz lokalnych zidentyfikowałem pewne elementy tożsamości ruchów, które nie ujawniają się w dokumentach badanych organizacji. Są one związane z tym, w jaki sposób roz-mówcy rozumieją lub odczuwają przynależność do szerszej całości oraz jak defi-niują ruch, w którym uczestniczą.

Zagadnieniem, które budziło najwięcej kontrowersji, okazała się kwestia litycznego charakteru ruchów miejskich. Pierwsza linia podziału przebiegała po-między osobami określającymi ruchy miejskie jako polityczne oraz zwolennikami ich apolityczności. W tym kontekście przeważały jednak wypowiedzi aktywistów świadomych politycznego charakteru własnej działalności. Jednocześnie postawa ta wiąże się z jednoznacznym odcięciem się od tradycyjnie pojmowanej polityki jako działalności partyjnej, o podłożu ideologicznym. Takie podejście, w opinii badanych, ma umożliwić współpracę osób przywiązanych do różnych opcji po-litycznych, posiadających odmienne poglądy. Przedstawiciele ruchów miejskich odnoszą się tym samym do przywoływanych wcześniej „narracji konkretnych”, w których poglądy polityczne i ideologie ustępują miejsca wspólnej pracy na rzecz poprawy sytuacji w mieście:

66 Profil instytucjonalno-strukturalny polskich ruchów miejskich

„[…] my mamy tutaj jakąś wizję polityczną, którą chcemy realizować. Ja podej-muję decyzje, które mają być dobre dla idei lepszego życia mieszkańców. Wiadomo, że to się będzie wiązało z polityką, bo to się wiąże z wizją, szczególnie w sprawach już takich społeczno-socjalnych, edukacyjnych i tym podobnych”. [RM01]

Druga linia podziału przebiega pomiędzy przedstawicielami ruchów miejskich a reprezentantami władz lokalnych. Ci pierwsi, jak już wspomniano, starają się odcinać od tradycyjnie pojmowanej polityki oraz unikać porównań z partiami. Bu-dują oni swoją tożsamość w nawiązaniu do narracji konkretnych, pragmatyczno-ści, merytoryki i poprawy jakości życia. Działalność polityczna i wejście w struk-tury władzy ma stanowić jedynie środek do osiągnięcia celu, który nie prowadzi do przekształcenia ruchu w  partię. Warto mieć jednak na uwadze komentarze lokalnych polityków, którzy w  rozmowach zajmują stanowisko dokładnie od-wrotne. W ich opinii ruchy miejskie, poprzez wystawienie własnych kandydatów w wyborach samorządowych, stały się niczym innym jak lokalnymi partiami po-litycznymi, które dążą do przejęcia władzy w celu realizacji swoich celów. Prowa-dzenie takich działań, w obliczu deklarowanej bezpartyjności, jest wręcz uważane za nieuczciwe lub przynajmniej pozbawione transparentności:

„Oni stosują te same metody co partia polityczna, tylko robią to bardziej hała-śliwie […] Czyli tak samo muszą pozyskać wyborców, robią to pod szyldem tego, że są bezpartyjni, że są dobrzy dla miasta. To tak brzmi, jakbyśmy my, czy ktoś z innych partii, chcieli źle dla miasta. Czyli stawiają się w opozycji do partii poli-tycznych, które mają swoje programy i moim zdaniem są w jakiś sposób bardziej uczciwe”. [ST10]

Niejednoznaczna i dwojako postrzegana pozycja ruchów miejskich na scenie politycznej z  pewnością rzutuje na ich dalsze funkcjonowanie. Brak jasnej de-klaracji dotyczącej zaangażowania w politykę osłabia możliwości wprowadzania rzeczywistej zmiany społecznej. Bez względu na to czy ruchy miejskie mają cha-rakter polityczny, czy też (zgodnie z poglądem Kubickiego 2016) są to raczej ru-chy kulturowe, posiadanie przedstawicieli w szeregach władz lokalnych pozwala zaistnieć w  świadomości społecznej oraz zwiększa szanse skutecznej realizacji własnych postulatów. Z drugiej strony, wejście na scenę polityczną może mieć wpływ na relacje z władzami lokalnymi i pozostałymi mieszkańcami miast. Jak pokazały wyniki badań, dla części osób ruchy startujące w wyborach nie są już inicjatywą społeczną ukierunkowaną na zmianę miejskiej rzeczywistości, a kolej-nym uczestnikiem gry wyborczej, konkurencją polityczną o charakterze zbliżo-nym do partyjnego.

Jednym z elementów tożsamości, który nie został zidentyfikowany w drodze analizy statutów poszczególnych organizacji, była rola konfliktu w  budowaniu ruchu. Uwaga ta dotyczy nie tylko przedstawicieli ruchów, nazywanych w litera-turze „kontestacyjnymi” czy też „ruchami NIMBY”, ale też tak zwanych „forów rozwoju” – wspierających, proponujących i konsultujących miejskie inwestycje.

Przytaczane przez rozmówców konkretne konflikty dotyczyły różnych zagadnień:

Tożsamość zbiorowa ruchów miejskich 67

zapisów w  dokumentach planistycznych, nieakceptowanej przez mieszkańców lokalizacji obiektów usługowych, wycinki drzew, traktowania lokatorów, zanie-dbań inwestycyjnych. Każdorazowo były to kwestie umożliwiające mobilizację znacznej liczby osób, z których przynajmniej część podjęła dłuższą i bardziej zor-ganizowaną działalność na rzecz miasta. Podobne okoliczności narodzin ruchów wskazują zarówno ich przedstawiciele, jak i samorządowcy. Konkretne wypowie-dzi rozmówców w  dość jasny sposób wskazywały na protest czy konflikt jako przyczynę podjęcia działań zbiorowych. Warto również odnotować, że konflikty potrafiły połączyć i zmobilizować do wspólnego działania osoby o różnych

zapisów w  dokumentach planistycznych, nieakceptowanej przez mieszkańców lokalizacji obiektów usługowych, wycinki drzew, traktowania lokatorów, zanie-dbań inwestycyjnych. Każdorazowo były to kwestie umożliwiające mobilizację znacznej liczby osób, z których przynajmniej część podjęła dłuższą i bardziej zor-ganizowaną działalność na rzecz miasta. Podobne okoliczności narodzin ruchów wskazują zarówno ich przedstawiciele, jak i samorządowcy. Konkretne wypowie-dzi rozmówców w  dość jasny sposób wskazywały na protest czy konflikt jako przyczynę podjęcia działań zbiorowych. Warto również odnotować, że konflikty potrafiły połączyć i zmobilizować do wspólnego działania osoby o różnych