Statuty prawa spadkowego w miastach polskich
2. Charakterystyka wilkierzy spadkowych
Do przełomu XVI i XVII w. zachowało się ponad trzydzieści statutów re-gulujących kwestie spadkowe w następujących miastach lokowanych na prawie magdeburskim: Biecz, Bydgoszcz, Ciężkowice, Inowrocław, Kalisz, Kazimierz koło Krakowa, Kleparz, Konin, Kraków, Lwów, Myślenice, Nowy Sącz, Ol-kusz, Poznań, Przemyśl, Skrzynno, Wieliczka24.
23 Ibidem.
24 Wykaz skrótów: AGAD — Archiwum Główne Akt Dawnych; AGZ — Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie w skutek fundacyi śp. Alexandra hr. Stadnickiego. T. 3: Lwów 1872, t. 5: Lwów 1875, t. 9: Lwów 1883; CDP II.2 — Codex diplomaticus Poloniae. T. II/2. Ed. L. R z yszczewski, A. Muczkowski. Varsaviae 1852; Prz.Lw. — Privìleï mìsta L’vova: (XIV—XVIII st.). Red.
Â. Daškevič, R. Šust. L’vìv 1998; KDM Mat. — materiały do kodeksu dyplomatycznego Małopolski, t. V, rękopis Biblioteki PAU i PAN w Krakowie; KDMK 1 — Kodeks dyploma-tyczny miasta Krakowa 1257—1506, cz. 1. W: Monumenta Medii Aevi Historica. T. V. Kraków 1879; KDW — Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski. T. 8., Warszawa—Poznań 1989; KWie. — Codex diplomaticus Vieliciensis. Kodeks dyplomatyczny wielicki. Lwów 1872; MBiecz — Ma-teryały do historyi miasta Biecza (1361—1632). Kraków 1914; MK — Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna; NOM — Najstarsze staropolskie tłumaczenie ortyli magdebur-skich. Cz. 1—3. Warszawa 1970; PPiSMK I.1 — Prawa, przywileje i statuta miasta Krakowa (1507—1795). T. I, z. 1—2 (1507—1586). Kraków 1885; Prz.Kal. — Przywileje Kalisza, wyd.
W. Maisel, „Rocznik Kaliski” 1973, t. 6, s. 263—362; Prz.Poz. — Przywileje miasta Poznania XIII—XVIII w. Poznań 1994; St.Kon. — Statuty miasta Konina z XVI—XVIII wieku. „Rocz-nik Wielkopolski Wschodniej” 1976, t. 4, s. 157—173; Wil.Poz. Wilkierze poznańskie. Część I
— administracja i sądownictwo. W: Pomniki prawa polskiego. Red. A. Vet ulani: Dział III:
Prawo miejskie. Red. Z. Kaczmarcz yk. T. III/1, Wrocław—Warszawa—Kraków 1966; ZDM 7 — Zbiór dokumentów małopolskich, cz. 7. Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1975.
Edycje lub obszerne regesty analizowanych regulacji (daty mogą dotyczyć zatwierdzeń kró-lewskich): Biecz (ZDM 7, 1948 z 22 VIII 1423; MBiecz, 311 z 10 V 1574; MBiecz, 351 z 12 VI 1595; Biecz, R. 1595. Ustawa pospólstwa bieckiego o spadkach, przywiankach, oprawach, zapisach, testamentach, opiekunach. „Dodatek Tygodniowy do Gazety Lwowskiej” 1856, t. 6, nr 1, 2, 4, 5, 6); Bydgoszcz (MK 100, k. 148v-150 z 10 VI 1566); Ciężkowice (M. Mik uła:
O reformie prawa miejskiego w XVI wieku: ciężkowicka uchwała o prawie prywatnym i admi-nistracji. „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2013, t. 6, nr 3, s. 241—245 z 24 XII 1550); Inowrocław (MK 101, k. 255—256 z 5 II 1569); Kalisz (Prz.Kal., 90 z 28 II 1633);
Kazimierz (PPiSMK I.1, 178 z 10 VII 1559; PPiSMK I.1, 198 z 5 II 1565); Kleparz (MK 93, k. 98v z 26 XII 1558); Konin — (St.Kon., 1 z 11 V 1569); Kraków (KDMK 1, 21 z 9 IX 1336;
KDMK 1, 25 z 13 X 1342; KDMK 1, 32 z 7 XII 1358 (AGZ 3, 6); KDMK 1, 35 z 13 I 1363;
PPiSMK I.1, 17 z 18 X 1521; PPiSMK I.1, 43 z 11 VIII 1530); Lwów (AGZ 3, 10 z 28 XII 1360;
Rozbiór krytyczny tych regulacji pozwolił naszkicować dołączony na koń-cu artykułu schemat występujących między nimi zależności. Dominującą rolę w kształtowaniu dynamiki prawa prywatnego wiódł Kraków. Schemat poka-zuje, że silny wpływ regulacji krakowskich zaznaczył się dwukrotnie. Po raz pierwszy w I poł. XV w., kiedy Poznań, Nowy Sącz i — za pośrednictwem wilkierza sądeckiego — Biecz przejęły regulacje dotyczące zniesienia gerady i dziedziczenia małżonków. Drugi raz recepcja regulacji krakowskich miała miejsce w poł. XVI w., kiedy to liczne miasta (Kazimierz, Ciężkowice, Wie-liczka, Bydgoszcz, Olkusz, Inowrocław, Kleparz, Biecz) przejęły rozwiązania krakowskiego laudum z 1530 r.
Niejasne są powody tak żywego zainteresowania wilkierzem krakowskim w poł. XVI w. Zawierał on regulacje dotyczące wielu zagadnień (Franciszek Piekosiński wyszczególnił w ramach regulacji spadkowych aż 14 jednostek re-dakcyjnych), jednakże najczęściej recypowano z niego przepisy dotyczące ge-rady. Zniesienie niesprawiedliwego podziału majątku spadkowego na geradę i hergewet było postulowane przez Kirsteina i Tucholczyka25, nie sądzę jed-nak, by pisma obu prawników mogły mieć decydujący wpływ na poszukiwania nowych rozwiązań. Wpływ dzieł Groickiego z oczywistych powodów należy wykluczyć: pierwsze z nich powstało dziesięć lat po datowanej na rok 1548 (wilkierz kazimierski) akcji przejmowania rozwiązań krakowskich. Niewątpli-wie istniała ogólna potrzeba reformy prawa spadkowego, zwłaszcza w zakresie gerady i hergewetu, a precyzyjne opracowanie w laudum krakowskim z 1530 r.
podstawowych zagadnień prawa spadkowego stanowiło dogodny wzorzec dla kolejnych miast. Dlaczego jednak miasta tak odległe od Krakowa jak choćby Bydgoszcz przejmowały rozwiązania krakowskie, pozostaje niewiadomą. Moż-na, co najwyżej, domyślać się, że w tym konkretnym przypadku mieszczanie bydgoscy przy okazji podróży handlowych uzyskali informacje w Krakowie lub Kazimierzu o wilkierzu z 1530 r. i rada bydgoska zwróciła się o odpis interesu-jących regulacji26. Jest z kolei wiadome, że regulacje krakowskie za
pośrednic-AGZ 5, 104 z 16 VII 1444; Prz. Lw., s. 325 z 27 III 1553; Prz. Lw., s. 344 z 14 VI 1555); My-ślenice (J.W. Kut rzeba: MyMy-ślenice. Notatki do historyi miasta Myślenic. Kraków 1900, s. 112 z 1551); Nowy Sącz (AGZ 9, 11 z 9 III 1403); Olkusz (KDM Mat., teczka P, 170 z 11 XI 1483;
MK 89, k. 48-49v z 5 XI 1556); Poznań (KDW 8, 783 z 17 VII 1416; Wil.Poz. 41 z 1416/1424;
Wil.Poz. 4, 5, 59 sprzed 1462; Prz.Poz. 116 z 10 III 1540; Prz.Poz. 150 z 4 I 1559; Wil.Poz. 116 z 19 IX 1598; Prz.Poz. 179 z 7 XI 1611; Prz.Poz. 189 z 31 X 1628); Przemyśl (Przemyśl r. 1550 [3 XII]. Król dozwala radzie miejskiej stanowić o rzeczach spadkowych do plebiscytu lwow-skiego. „Dodatek Tygodniowy przy Gazecie Lwowskiej” 1853, t. 3, nr 4, 5); Wieliczka (KWiel.
s. 62—67 z 26 III 1552). Lokalne rozwiązania spadkowe obowiązywały także w innych mia-stach (choćby w Sandomierzu), o czym świadczy orzecznictwo sądu wyższego prawa niemiec-kiego w Krakowie, zob. M. Obladen: Magdeburger Recht, passim.
25 P. Suski: Spory…, s. 170 i n.
26 Badania Z. Guldona i R. Kabacińskiego wykazały, że w najstarszej księdze ławniczej Bydgoszczy wzmiankowano: Statuty Kazimierza Wielkiego, Zwierciadło saskie i Weichbild
twem Bydgoszczy przejął Inowrocław. W wilkierzu inowrocławskim czytamy wprawdzie, że został on opracowany iuxta plebisicitum civitatis nostrae Craco-viensis aliarumque Regni nostri civitatum oraz articulos ex unamini consensu proconsulis, consulum, advocati, scabinorum totiusque communinatis civitatis nostrae Juniwladislaviensis ex plebiscito civitatis nostrae Cracoviensis occa-sione gieradae exceptos articulos praefatae civitatis Juniwladislaviensis conce-dendum duximus27, jednak porównanie tekstu wilkierza bydgoskiego i inowro-cławskiego wskazuje niewątpliwie na zaczerpnięcie regulacji z Bydgoszczy:
Tabela 1 Porównanie artykułu o dziedziczeniu gerady w wilkierzach krakowskim, bydgoskim
i inowrocławskim
Kraków 1530 Bydgoszcz 1566 Inowrocław 1569
[4] quandocunque vxor ali-cuius civis ab hac luce de-cesserit relictis pueris, filijs vel filiabus vno vel pluribus, extunc paraferna omnis, quae Gerada vulgo dicitur, plu-ribus liberis moritur, extunc omnis gierada sive paraphar-nalia quibuscunque nuncupa-ta nominibus in nullum alium nisi in maritum et liberos il-lius cuiuscunque sint status sexus etc. devolventur, remo-vendo seu alienando ab illis defunctae sorores et omnes alios ipsius proximiores. Et post mortem eorundem uiensis relicto filio filiaque vel pluribus liberis moritur, extunc devoluen-tur, removendo seu alienando ab illis defunctae sorores et omnes alios ipsius proximio-res. Et post mortem eorundem liberorum ea omnia iuxta ius commune in patris potestate permanebunt.
Pominięcie Bydgoszczy w wilkierzu inowrocławskim najprawdopodobniej należy tłumaczyć względami prestiżowymi. Przecież w przywileju na prawo magdeburskie Kazimierz Wielki nakazał mieszczanom bydgoskim odwoływać się od orzeczeń sądów miejskich do sądu wyższego w Inowrocławiu, a zatem to mieszczanie bydgoscy powinni czerpać rozwiązania prawne z Inowrocławia a nie odwrotnie28.
magdeburski, a także Practica rerum criminalium Jodoka Damhoudera. W bibliotece ratuszo-wej przechowywano także dzieła komentatorów prawa rzymskiego: Bartolusa de Saxoferrato, Ulrycha Zasiusa, Baldusa de Ubaldis (Z. Guldon, R. Kabaciński: Szkice z dziejów dawnej Bydgoszczy. Bydgoszcz 1975, s. 127—127). W księgozbiorach mieszczan bydgoskich znajdo-wały się także dzieła prawnicze Jana Cervusa Tucholczyka (u bakałarza Tomasza z Krobi, na-uczyciela bydgoskiego).
27 MK 101, k. 255v—257 z 5 II 1569.
28 Caeterum volumus, quod si contingerit, ut per aliquem querulantem aut respondetem sententia aliqua inuenta per scabinos argueretur, non alias extunc, quam per Consules dicti
Podobna sytuacja (ukrycie źródła, z którego bezpośrednio przejmowane były regulacje) miała miejsce w 1595 r. w Bieczu. Rada biecka przejęła częścio-wo regulacje spadkowe i administracyjne z wilkierza ciężkowickiego z 1550 r., podczas gdy zatarg o uprawnienia handlowe między obu miastami ciągnął się przez niemal cały wiek XVI i zakończył się porażką znaczniejszego Bie-cza29. W kancelarii Władysława Jagiełły nie ukryto natomiast, że zatwierdzone w 1423 r. dla Biecza przepisy spadkowe o dziedziczeniu gerady stosowane były w Krakowie (od 1363 r.) i w Nowym Sączu (od 1423 r.): […] volentes ipsos spe-cialis gratiae nostrae praerogativa praevenire et eos in iuribus et libertatibus ac privilegiis, quibus cives nostri Cracouienses ac Sandecenses a nostra ma-iestate sunt fulciti30. Przejęcie rozwiązań z miasta stołecznego nie było zatem dla Nowego Sącza i Biecza ujmą. Inaczej dla rajców Poznania, którzy skrzętnie ukryli pochodzenie przepisów z wilkierza z roku 1559. W suplice do króla, za-wierającej prośbę o jego zatwierdzenie, rajcy wspomnieli o dawnych zwyczajach poznańskich, wymagających sankcji monarszej. W rzeczywistości jednak prze-pisy wilkierza z 1559 r. zostały zaczerpnięte z laudum krakowskiego z 1530 r.
W czterech przypadkach z laudum krakowskiego z 1530 r. przejęte zostały wszystkie przepisy prawa spadkowego (Kazimierz, Wieliczka, Kleparz i Biecz).
W innych najczęściej sięgano po przepisy o dziedziczeniu gerady. Znamienne jest, że w Ciężkowicach, Bydgoszczy, Olkuszu i Inowrocławiu rady miejskie nie zdecydowały się na przejęcie zasady reprezentacji spadkowej wnuków (po-wrócę do tego wątku w dalszej części artykułu). Zakres recepcji prezentuje ta-bela 2 (numery fragmentów w nawiasach wskazują na ich położenie w obrębie danej regulacji).
Archetyp krakowskiego plebiscitum z 1530 r. nie był za każdym razem przejmowany dosłownie. Tego typu recepcję można zaobserwować zwłaszcza w przepisach wilkierza kleparskiego i wielickiego. Naturalnie nie mają tutaj większego znaczenia różnice językowe, nie zmieniające sensu przepisów. Przy-kładowo: pisarz bydgoski przeredagował wilkierz krakowski, nie gubiąc pier-wotnego znaczenia, co można zaobserwować w tabeli 1. W niektórych wilkie- rzach można jednak wskazać istotne różnice merytoryczne (tabele 3 i 4).
Badania Zygfryda Rymaszewskiego nad łacińskimi wersjami Landrechtu Zwierciadła saskiego wykazały, że pomiędzy zachowanymi rękopisami występu-ją różnice merytoryczne, pociągawystępu-jące zmianę rozumienia instytucji prawnych31. Podobnych wniosków dostarczyło sondażowe badanie rękopisów Weichbildu
oppidj ipsa sententia debet declararj, et nisi sufficerent tunc ad Consules Wladislavienses pro sentenciae huiusmodi declaratione recurretur (CDP II.2, 496 z 19 IV 1346). Zob. Historia Byd-goszczy. Tom I do roku 1920. Red. M. Bisk up. Warszawa—Poznań 1991, s. 98.
29 M. Mik uła: O reformie prawa miejskiego, s. 230—232.
30 ZDM 7, 1948 z 22 VIII 1423.
31 Z. Ry maszewski: Łacińskie teksty Landrechtu Zwierciadła Saskiego w Polsce. Versio Wratislaviensis — versio Sandomiriensis — Łaski. Warszawa 1985, s. 210—215.
Tabela 2 Regulacje przejmowane z krakowskiego laudum z roku 1530 Kraków 1530Ciężkowice 1550Olkusz 1556Poznań 1559Bydgoszcz 1566Inowrocław 1569Biecz 1574Biecz 1595Poznań 1598 [1] reprezentacja spadkowa——————[1] +— [2] reprezentacja spadkowa——————[2] +— [3] reprezentacja spadkowa——————[3] +— [4] gerada——[5a] +[1] +[1] +[1] +[4] +[5a] + [5] gerada—[1] +[5b] +[2] +[2] +[2] +[5] +[5b] + [6] gerada—[2] +[5c] +[3] +[3] +[3] +[6] +[5c] + [7] gerada——[5d] +[4] +[4] +[4] +[7] +[5d] + M [1] gerada [8] darowizny małżeńskie[2] +—[6a] +———[8] + [9] darowizny małżeńskie[3] +—[6b] +———[9] + [10] testament[4] +—[1, 2] +———[10] +[1] + [11] testament[5] +—[3a] +———[11] +[2a] + [12] testament[6] + M—[3b] +———[12] +[2b, 3b, 4a] + M [3a] testament [4b] testament [13] testament[7] +—[4] +———[13] +[5] + [14] długi spadkowe[8] +—————[14] + [12] egzekutor testamentu[15] egzekutor testamentu ‘+’ oznacza przejęcie regulacji, ‘M’ modyfikacje
magdeburskiego32. Jak się okazuje, istotne różnice wykazują także wilkierze wzorowane na plebiscitum krakowskim. Wymagają one krótkiego komentarza.
Tabela 3 Różnice merytoryczne między wilkierzem krakowskim z 1530 r.,
wilkierzem ciężkowickim z 1550 r. i poznańskim z 1598
Kraków 1530 Ciężkowice 1550 Poznań 1598
[12] Haereditates tamen et bona immobilia testamentis in lecto aegritudinis confec-tis etiam occlusis et obsigna-tis, ad officiumque imposiobsigna-tis, alienari a propinquis non po-terunt; id enim contra iura et aequitatem fieri videretur.
Summae vero pecuniariae bona mobilia testamentis in lecto aegritudinis confectis etiam occlusis et obsignatis, ad officiumque impositis, alienari a propinquis non po-terunt. Id enim contra iura et aequitatem fieri videretur.
[3b] Haereditates tamen et bona immobilia testamentis in lecto aegritudinis confectis, etiam oc-clusis et obsignatis, ad officiu-mque impositis, a suis legitimis in eiusmodi bonis haereditariis testamentaliter pro arbitro testa-torum poterint inscribi et legari.
Ita tamen, ne heredes praedic-ti legipraedic-tima sua, upraedic-ti praemittur [chodzi o wstępnych i zstęp-nych], priventur per eiusmodi inscriptiones et legata […]
Tabela 4 Różnice merytoryczne między wilkierzem krakowskim z 1530 r.
i wilkierzem poznańskim z 1598 r.
Kraków 1530 Poznań 1598
[7] Si vero maritum prius quam vxorem mori contigerit, sive extrabunt pueri sive non, pa-raferna omnis ac suppellectilis tota, quam se-cum vxor importavit, tum et illa, quae maritus ante et post nuptias sibi dedit, coemit, compa-ravit in auro, argento, clenodijs, vestimentis et id genus rebus, apud relictam viduam remane-re debebunt et pro libitu ipsius converti.
[7] Si vero maritum prius quam uxorem mori contigerit, non extantibus liberis cuiuscu-nque sexus, parapherna omnis ac suppellecti-lis tota, quam secum uxor importaverit, tum et allia, quae maritus sibi ante et post nuptias dedit, coemit et comparavit, ac in communi et quotidiano usu habuerunt, ut in auro, argento, clenodiis, vestimentis et id genus rebus, apud relictam viduam remanere debebunt et pro libitu ipsius converti. Non tamen illae res, quibus pro solemnitatem aliqua utebantur, nam eiusmodi ad haereditatem spectare et pertinere debebunt.
32 M. Mik uła: Modyfikacje łacińskich tekstów Weichbildu magdeburskiego a ewolucja prawa w średniowiecznych miastach polskich. Uwagi wstępne (w druku).
Uwaga pierwsza dotyczy wilkierza z Ciężkowic. W uchwale krakowskiej za sprzeczne z prawem i słusznością było uznane rozrządzenie nieruchomościami (Haereditates tamen et bona immobilia) na niekorzyść najbliższych (propinqio-res). Dozwolono jednak na zapisy sum na nieruchomościach (wyderkafy). Nie ma wątpliwości, co do poprawności tej lekcji, ponieważ w wilkierzu kleparskim z 1558 r. znajduje się dokładnie taka sama regulacja. W konsekwencji trzeba stwierdzić, że także rozrządzanie ruchomościami było dozwolone. W Ciężko-wicach zupełnie zmieniono sens tej regulacji. Nie można było testować na nie-korzyść najbliższych ani dziedzictwa (hereditates), ani ruchomości. Brak także wzmianki o możliwości zapisu sum na dobrach nieruchomych. W kontekście pozostałych przepisów wilkierza należy przyjąć, że chodzi o całkowity zakaz rozrządzania majątkiem na rzecz osób obcych, spoza rodziny (propinqiores).
Pisarz z Ciężkowic wykazał tutaj znajomość Weichbildu magdeburskiego. Już w rękopisach versio Sandomiriensis Weichbildu oraz w wersji Łaskiego znaj-dował się przepis ograniczający obłożnie chorego w dysponowaniu dobrami:
[19] De legationibus seu donis in lecto egritudinis. Nemo masculus nec ulla mulier poterint in loco [!] egritudinis de bonis suis alicui ultra tres solidos dare absque heredum consensu seu voluntate, nec mulier sine consensu mari-ti33. Naturalnie, w laudach z 1530 i 1550 r. wspomniano nie tylko o testamencie sporządzanym przez chorego „na łożu boleści”; jednak w tym właśnie zakre-sie regulacja krakowska była niezgodna z rękopisami versio Sandomiriensis i układem Łaskiego, z kolei w Ciężkowicach respektowano Weichbild. W wil-kierzu poznańskim z 1598 r. wyjaśniono, że dziedziczenie nieruchomości było możliwe, ale tylko za zgodą spadkobierców zstępnych i wstępnych. Także zapi-sy na nieruchomościach nie mogły naruszać uprawnień zstępnych i wstępnych (o czym niżej w punktach 3 i 4)34.
W przepisie poświęconym uprawnieniom wdowy do przedmiotów zalicza-nych do suppellectilia (na gruncie laudum krakowskiego z 1530 r. i aktów od nie-go zależnych było to pojęcie szersze od gerady) w regulacji poznańskiej z 1598 r.
dokonano dwóch istotnych modyfikacji. Po pierwsze, suppellectilia miały należeć do wdowy tylko wtedy, gdyby mąż umarł nie pozostawiając dzieci. W archety-pie krakowskim wdowa zawsze była uprawniona do tych przedmiotów. Ponadto w wilkierzu poznańskim do dziedzictwa zaliczono przedmioty noszone jako ozdoby, co jeszcze bardziej ograniczało prawa wdowy na rzecz spadkobierców.
33 Commune incliti Poloniae Regni Privilegium Constitutionum et indultuum publicitus de-cretorum approbatorumque. Ed. J. Łaski. Cracoviae MDVI, k. 179. W wersjach rękopiśmiennych nie występował końcowy fragment przepisu. Liber legum (Archiwum Państwowe w Przemyślu, rkps 428, k. 15): De dono in infirmitate donato. c XXI. Nemo masculus nec ulla mulier possunt in lecto egritudinis de suis bonis alicui ultra tres solidos dare absque heredum consensu seu volun-tate etc. Podobnie rękopis Biblioteki Jagiellońskiej nr 4405 (tzw. rękopis Paulego, [17], k. 91v).
34 Krystyna Bukowska podkreślała, że przepisy gwarantujące uprawnienia dziedziców ko-niecznych w swej istocie miały charakter zachowku (Orzecznictwo…, s. 104).
Kończąc tą cześć badań pozostaje stwierdzić, że wilkierz krakowski z 1530 r.
oddziaływał zapewne także na regulacje w miastach innych niż wskazano w wykresie, jednakże brak podobieństw językowych nie pozwala na wyciąga-nie pewnych wniosków.