Darowizny między małżonkami

W laudum krakowskim z 1530 r. ogólne zasady dziedziczenia ruchomości mogły być modyfikowane drogą umowy małżeńskiej, gwarantującej wdow-cowi/wdowie prawo dożywotniego posiadania majątku ruchomego współ-małżonka, niezależnie od tego, czy mieli dzieci. Zarówno darowizny, jak i zamiany między małżonkami nieposiadającymi dzieci, w świetle omawia-nej ordynacji pozostawały w mocy, jeśli miały słuszną przyczynę i nie były sprzeczne z prawem. Dozwolono także małżonkom nieposiadającym dzieci darować i zamieniać dobra ruchome i nieruchome zarówno dziedziczne (ex parentibus hereditaria), jak i uzyskane drogą spadkobrania od innych osób oraz dobra nabyte własną pracą. Umowy te mogły być zawierane wyłącznie przed urzędem radzieckim bądź przed sądem ławniczym. Analogiczna zasada w przypadku braku dzieci obowiązywała we Lwowie w XVI w. W wilkierzu przemyskim, przejmującym rozwiązania lwowskie, dozwolono na rezygna-cję przed sądem ławniczym z całości majątku na rzecz jednego ze współ-małżonków, jeśli nie byłoby potomstwa. Żona czyniła to za pośrednictwem pełnomocnika i tylko wtedy, gdy nie była przymuszona przez męża, co mieli kontrolować rajcy. Należy przypuszczać, że akt darowizny logicznie musiał być poprzedzony zniesieniem obowiązującego we Lwowie ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej.

Przepisy laudum krakowskiego z 1530 r. o darowiznach przejęte zostały przez Poznań w 1559 r. i zmodyfikowane w wilkierzu z 1598, jak to z resztą miało miejsce z regulacją gerady i hergewetu oraz dziedziczenia testamento-wego. W archetypie krakowskim nieograniczone darowizny były dozwolone, o ile małżonkowie nie mieli dzieci. W modyfikacji poznańskiej zastrzeżono, że są one dozwolone pod warunkiem braku wstępnych i zstępnych. W przypadku gdyby żyły dzieci albo rodzice, darowizny nie mogły naruszać zagwaranto-wanej dla nich części majątku. Jej wielkość zależała od liczby spadkobierców.

W przypadku zstępnych do czterech dzieci część obowiązkowa wynosiła 1/3 majątku, powyżej czwórki dzieci — połowę. W przypadku rodziców zawsze wynosiła ona trzecią część majątku.

5. Wnioski

Metoda lokacji miast na prawie niemieckim poległa na przejmowa-niu rozwiązań prawnych od miasta-matki, co miało dotyczyć nie tylko sa-mego momentu powstania gminy miejskiej, ale także późniejszych recep-

cji⁶². Z biegiem czasu decydującym dla poszukiwań wzorców prawnych okazy-wał się prestiż i pozycja miasta. To dlatego w obrębie miast stosujących pra-wo magdeburskie trzy miejscopra-wości wysunęły się na plan pierwszy: Kraków, Lwów i Poznań. Pouczające jest to, że reforma prawa prywatnego rodziła się w tych miastach, w których znany i stosowany był kompleks źródeł prawa sasko-magdeburskiego: Zwierciadło saskie, Weichbild magdeburski oraz orty-le magdeburskie, ponadto funkcjonowały tam sądy wyższe prawa niemieckie-go. Tam zatem proces adaptacji recypowanego prawa sasko-magdeburskiego przebiegał najszybciej, najwcześniej również zauważono niedostatki tego prawa i zwerbalizowano potrzebę jego reformy. Były to zmiany społecznie oczeki-wane, czym można tłumaczyć sukces regulacji krakowskiej przejętej w latach 1548—1595 przez Kazimierz, Ciężkowice, Kleparz, Wieliczkę, Olkusz, Byd-goszcz, Poznań, Inowrocław i Biecz.

Ostateczną racją przeobrażeń i rozbudowy regulacji prawnych ujawnia-ną w badanych źródłach była zawsze potrzeba uzasadniana aksjologicznie.

W arengach i narracjach królewskich ordynacji i zatwierdzeń, a także w nar-racjach wilkierzy miejskich, przedstawiane były względy słuszności, skłania-jące do podjęcia reformy: 1) w dokumentach królewskich zamieszczano znane wyrażenie formularzowe spotykane w aktach dla miast mówiące o dążeniu do polepszenia sytuacji mieszczan, bez doprecyzowania o kogo dokładnie cho-dzi: condicionem ipsius facere meliorem, np. akty z Poznania (1416) i Lwowa (1444); 2) jako cel wskazywano usunięcie złych i szkodliwych zwyczajów (za-sada reprezentacji spadkowej w Krakowie w 1530 r. wydana w interesie wnu-ków: Abolendo consuetudinem antehac in praeiudicium et gravamen nepotum sub praetextu cuiusdam laudi, quod nusquam habebatur in cuiuitate, serva-tam, tollendoque omnem super hac re dubietatem); 3) prawo uchwalano, aby zażegnać liczne i uciążliwe spory (w szczególności na gruncie dziedziczenia gerady; wilkierz krakowski z 1530 r. i zależne od niego wilkierze: multas sa-epenumero in oppido exortas esse lites perplexas controversias observes [s] et ambiguitatos inextaciabiles); 4) w narracji wilkierza bieckiego z 1574 r. spoty-ka się nawet stwierdzenie o sprzeczności dotychczas obowiązujących rozwią-zań z prawem natury (a iure naturalis successionis abhorentes); 5) w wilkierzu poznańskim z 1598 r. rozrządzenie w testamencie całością majątku z pokrzyw-dzeniem wstępnych i zstępnych określano jako naruszenie prawa boskiego, na-turalnego i ludzkiego, a także zasady słuszności.

Wprowadzenie nowych regulacji zawsze więc uzasadniano tym, że były one słuszne i konieczne. Warto zatem podsumować dotychczasowe ustalenia i wskazać, kto był beneficjentem tych aksjologicznie umotywowanych

regula-62 Zob. F. Ebel: Rechtsentstehung und Rechtstransfer im Spiegel der Überlieferung (Mag-deburger und Lübecker Recht). W: Grundlagen für ein neues Europa. Das Mag(Mag-deburger und Lübecker Recht in Spätmittelalter und Früher Neuzeit, Hg. H. Lück, M. Puhle, A. Ranf t.

Köln—Weimar—Wien 2009, s. 38 i n.

cji. Potwierdzenie, wzorem Krakowa, znanej w prawie sasko-magdeburskim zasady reprezentacji spadkowej można uznać jako pozytywny krok naprzód, przyjmując jako punkt odniesienia troskę o sytuację materialną potomków, niezależnie od ich odległości generacyjnej od spadkodawcy. Niejasny jest powód pominięcia tego rozwiązania w Ciężkowicach, Olkuszu, Bydgoszczy i Inowrocławiu. Można tylko domyślać się, że prawdopodobnie wynikało to z niechęci stryjów i wujów do dzielenia się majątkiem z osieroconymi sio-strzeńcami i siostrzenicami oraz bratankami i bratanicami. Kwestia ta wyma-ga dalszych badań, opartych na analizie praktyki prawnej. Równouprawnienie dzieci płci męskiej i żeńskiej do dziedziczenia gerady w równych częściach uznawano za rozwiązanie trafne; tak również możemy je ocenić z perspek-tywy obecnie obowiązujących standardów, zwłaszcza gdy analogicznie po-stępowano z hergewetem. Doprecyzowanie zawartości gerady i maksymalne poszerzanie uprawnień wdowca kosztem rodziny żony należy określić jako adekwatne do warunków gospodarczych panujących w miastach w ich zło-tym okresie (XIV—XVI w.) — w miejsce starszych rozwiązań mających na celu utrzymanie majątku kognatycznej rodziny (należało do nich również pra-wo bliższości) gwarantowano wdowcowi nieposiadającemu dzieci zachowanie maksymalnie dużego majątku, który miał mu dalej służyć w prowadzeniu działalności gospodarczej. W interesie miasta było także pozostawienie mająt-ku nieruchomego w rękach mieszczan, czym można tłumaczyć ograniczenia w zakresie zdolności biernej testowania instytucji kościelnych i osób duchow-nych. Niewątpliwie, rozpropagowany w innych miastach wilkierz krakowski z 1530 r. najpełniej wprowadzał te zasady. Owe nowości pewnego osłabienia doznawały w wilkierzu poznańskim z 1598 r.

Nowe regulacje spadkowe gwarantowały jednak przede wszystkim interes przedsiębiorcy-mężczyzny. Na rzecz wdowy wprowadzono możliwość trwałej darowizny małżeńskiej; także regulacja lwowska z 1360 r. sprzyjała owdowia-łym kobietom, lecz przed 1550 r. została ona zastąpiona rozwiązaniem dla nich niekorzystnym. W miastach polskich gwarantowano wprawdzie wdowie możli-wość prowadzenia interesu zmarłego męża (co sankcjonowały także statuty ce-chowe, nie przewidując takiej możliwości dla synów, jeśli nie ukończyli pełne-go szkolenia w zakresie rzemiosła), nie zmieniało to jednak generalnej sytuacji kobiety jako podmiotu o ograniczonych możliwościach działania⁶³.

63 Por. także pesymistyczne konkluzje M. Obladen: Magdeburger Recht…, s. 185—190.

Biecz Kleparz 1423 1558 Olkusz 1556 Inowrocław Bydgoszcz 1569 Nowy Sącz 1566 1403 Olkusz Wieliczka 1483 1551 Ciężkowice 1550 Biecz Kazimierz 1595 Kraków 1548 (1565) 1521 Kraków Kraków Kraków Biecz 1336, 1342, 1358 1363 1530 1574 Poznań Poznań 1559 1598 (1611) Poznań Lwów 1553 1416 Poznań Lwów 1555 Poznań Poznań Lwów 1540 XIV/XV w. 1416/1424 1444 Lwów Myślenice ? 1551 Kazimierz Konin Lwów 1559 1569 1360 Poznań Bydgoszcz przed 1462 1534 Przemyśl 1550 Schemat. Zależności między wilkierzami prawa spadkowego w miastach na prawie magdeburskim XIV—XVI w. Odcinki przerywane oznaczają wpływy prawdopodobne.

Maciej Mikuła

Die Statuten des Erbrechtes in den nach Magdeburger Recht lokalisierten polnischen Städten (bis Ende des 16.Jhs)

Zusam menfassung Die Geschichte des Erbrechtes im Magdeburger Recht ist ein sehr komplexes Problem. Die Hauptursache dafür ist ein sehr zerstreutes Quellenmaterial und fehlende einheitliche Kodifika-tion für polnische Städte des Magdeburger Rechts. In seinem Artikel analysiert der Verfasser die Stadtratsbeschlüsse und die von Stadteigentümern ausgestellten und das Erbrecht betreffenden Urkunden und berücksichtigte dabei solche nach Magdeburger Recht lokalisierten Städte: Biecz, Bydgoszcz, Ciężkowice, Inowrocław, Kalisz, Kazimierz bei Kraków, Kleparz, Konin, Kraków, Lemberg, Myślenice, Nowy Sącz, Olkusz, Poznań, Przemyśl, Skrzynno, Wieliczka. Er behandelt folgende Fragen: testamentarische Erbfolge, Intestaterbfolge (ab intestato), Prinzip der testamen-tarischen Vertretung, Nachlassschulden, Enterbung und Heimfall.

Maciej Mikuła

Statutes of the Inheritance Law in Polish Cities Settled with the Magdeburg Law (Until the End of the 16th Century)

Sum mar y When it comes to the Magdeburg Law, the history of the inheritance law constitutes an ex-tremely complex issue. The main reason for that is the fact that the source material is scattered and there exists no universal codification for Polish cities settled with the Magdeburg Law. The article analyses resolutions of city councils as well as deeds issued by city owners concern-ing inheritance law, focusconcern-ing upon solutions implemented in several cities settled with Magde-burg Law, including Biecz, Bydgoszcz, Ciężkowice, Inowrocław, Kalisz, Kazimierz by Kraków, Kleparz, Konin, Kraków, Lwów, Myślenice, Nowy Sącz, Olkusz, Poznań, Przemyśl, Skrzynno, Wieliczka. The article discusses matters concerning testamentary inheritance as well as intestate inheritance (ab intestato), the rules of inheritance representation, inheritance debt, disinherit-ance, and the doctrine of escheat.

WOJCIECH ORGANIŚCIAK Katowice

Kilka uwag o tłumaczeniu traktatu