Jedną z najpotężniejszych dźwigni naszego handlu i przemysłu jest nieza-przeczalnie weksel. Obok dróg żelaznych, żeglugi parowej, poczt i telegrafów, weksel jako środek zabezpieczający i ułatwiający uiszczanie należytości ku-pieckich i ich przesyłanie, jest główną podstawą dzisiejszego bytu i rozwoju stosunków handlowych1. Do takich przemyśleń doszedł Józef Louis, wybitny prawnik, były sędzia sądu powiatowego w Krzeszowicach oraz radca Sądu Kra-jowego w Krakowie. Niezaprzeczalnie prawnicy żyjący w dziewiętnastym wie-ku dostrzegali znaczenie instrumentu finansowego, jakim był kwit dłuży czyli weksel w obrocie gospodarczym naszego kraju, widoczne zwłaszcza w czasach wzmożonego rozwoju ekonomicznego. Podejmując się przedstawienia zmian, których na przestrzeni kilkuset lat doświadczało prawo wekslowe sensu largo w Polsce, w pierwszej kolejności należy przybliżyć początki weksla w historii.
Współczesna nauka nie jest w stanie udzielić jednoznacznej odpowiedzi na nurtujące badaczy prawa wekslowego pytanie o miejsce i okoliczności po-wstania pierwszych weksli2. W swojej książce History of the Weksel. Bill of Exchange and Promissory Note, Sergii Moshenskyi opisuje ukształtowanie się
1 J. Louis: Dawne prawo wekslowe polskie. Lwów 1872, s. 1.
2 S. Moshensk yi: History of the Weksel. Bill of Exchange and Promissory Note. Xlibris Corporation 2008, s. 9, 13.
prawa wekslowego zarówno w państwach europejskich jak i azjatyckich, wska-zując tym samym na okoliczność rozwoju skryptów dłużnych we wszystkich państwach, ekonomicznie w znacznej mierze opartych na handlu. Niektórzy historiografowie, badając narodziny prawa wekslowego, umieszczali je w cza-sach Aleksandra Wielkiego i jego wyprawy do Indii, inni badacze wskazywali na rzymskie zalążki tej instytucji, a jeszcze inni odwoływali się do wydarzeń z VII wieku naszej ery związanych z wypędzeniem Żydów przez Dagoberta I i Filipa Augusta. Wypędzeni znaleźli schronienie w Lombardii3. Zaprzyjaźnie-ni z Zaprzyjaźnie-nimi obywatele francuscy mieli spieZaprzyjaźnie-niężać żydowskie majątki, przekazując uzyskane należności za pomocą specjalnych listów — praprzodków weksli — które, po ich doręczeniu do Włoch, Żydzi z powrotem zamieniali na gotówkę.
Powyższa koncepcja nie znalazła jednak w opinii większości naukowców uzna-nia, chociażby ze względu na jej małe prawdopodobieństwo: któż we Włoszech chciałby realizować wypłatę sum określonych w listach przekazujących jako należności za majątki żydowskie, jeśli te majątki na terenie Francji i Anglii w owym czasie podlegały konfiskacie? Niemniej jednak, należy w tym miejscu wskazać, że słowa takie jak tratte, ritratte, giro, uso, używane do dziś w pra-wie wekslowym, swoją etymologię biorą właśnie z języka włoskiego. Przyjęto więc, że europejskie weksle wzięły swój początek we Włoszech w czasach wy-praw krzyżowych, by uswy-prawnić utrudnioną i ograniczoną w okresie wieków średnich wymianę handlową oraz cyrkulację pieniądza4.
Wczesnośredniowieczna gospodarka charakteryzowała się brakiem sta-łych ognisk handlowych; głównymi miejscami handlu były miejskie jar-marki, zarazem najczęstsze miejsca zjazdów kupców i sprzedających. Opie-ka miast nad jarmarOpie-kami zapewniała kupcom, załatwiającym swoje sprawy handlowe, wystarczające poczucie bezpieczeństwa, a kształtujący się miejski system sądownictwa, nastawiony na ochronę wymiany towarowo-pieniężnej, gwarantował stronom stosunków zobowiązaniowych pewność obrotu prawne-go. Ruch jarmarczny był przede wszystkim zasługą zamiejscowych kupców i handlarzy, których miasta przyciągały, ułatwiając im obrót towarowy. Żeby
3 L. Nougier: Des lettres de change et des effets de commerce en general. Bruxelles 1840, s. 7. Teoria pochodzenia weksli od narodu żydowskiego znalazła swoje poparcie także w książce W. Sombar ta: Die Juden und das Wirtschaftsleben. Leipzig 1911, gdzie podno-szono między innymi argumentację, iż w miastach włoskich w XVI wieku kupcy żydowskie- go pochodzenia stanowili zdecydowaną większość klasy kupieckiej zajmującej się wymianą wekslową.
4 F.I. Mihalevskij: Ocherki istorii deneg i denezhnogo obrashchenija. T. 1. Den’gi v feo-dal’nom hozjajstve. Мoskwа 1948, s. 91; J. Louis: Dawne prawo…, s. 2. Pierwszym bada-czem, który podjął się zdefiniowania genezy weksli i twórcą teorii związanej z miastami wło-skimi, był Friedrich August Biener, żyjący w latach 1787—1861. Swoje przemyślenia dotyczące tego tematu zawarł w publikacjach: F.A. Biener: Abhandlungen aus dem Gebiete der Rechts-geschichte. Historische Erörterungen über den Ursprung und den Begriff des Wechsels. Leipzig 1846; F.A. Biener: Wechselrechtliche Abhandlungen. Leipzig 1859, s. 68.
rozwijać lokalną gospodarkę, metropolie zapewniały obcym kupcom szereg uprawnień i korzyści handlowych, dając tym samym początek przywilejom jarmarcznym, przyznającym prawo swobodnego, bezpłatnego przejazdu i za-trzymywania się w mieście podczas jarmarku. Ustanawiano także straż nad zwiezionymi i wywożonymi towarami, oraz sądy jarmarczne, rozstrzygające powstałe podczas jarmarku spory z pominięciem zwykłych formalnych pro-cedur, by w ten sposób zapewnić szybkość egzekucji wydanych wyroków.
Co najważniejsze, ułatwiono wymianę i przewóz środków płatniczych za po- mocą urzędowo ustanowionych osób, a jarmarczna wymiana pieniędzy pod powagą urzędową stała się podstawą powstania weksli i nadania im rygoru prawnego5.
Jak już wspomniano, cechą charakterystyczną sądów jarmarcznych była ich szybkość i wyjątkowa stanowczość egzekwowania wyroków wobec osób niewypełniających zobowiązań zaciągniętych na jarmarkach. Praktyka ta była powszechnie akceptowana, bowiem stronami postępowania w większo-ści przypadków były osoby zamiejscowe, często sobie obce, obecne w mie-ście wyłącznie na czas jarmarku. Sąd jarmarczny stał się także instytucją, wobec której strony składały wzajemne zobowiązania, co sędzia potwierdzał na formalnym dokumencie, i który to dokument — posiadając moc urzędo-wą — umożliwiał szybkie dochodzenie wierzytelności i praw handlowych, włącznie z perspektywą zaaresztowania dłużnika, wymuszając na jego osobie spłatę zaciągniętych zobowiązań. Z czasem, na skutek dynamicznego wzrostu wymiany handlowej, zobowiązania prywatne zaczęły wymykać się spod wy-łącznej jurysdykcji sądów jarmarcznych, utrzymując zarazem przywilej do-raźnego, przyspieszonego postępowania jarmarcznego, stając się w ten sposób dokumentami uprzywilejowanymi, odpowiadającymi swoją naturą dzisiejszym wekslom własnym.
Upowszechnienie i właściwy rozkwit weksli w Europie zachodniej nastą-pił dzięki pierwszym jarmarcznym bankierom, których we Włoszech zwano kampsorami6. Zajmowali się oni prowadzeniem ksiąg interesów, dzięki którym nabrali poważnego znaczenia w lokalnym obrocie gospodarczym. Kampsorów ustanawiały zarządy państw-miast włoskich, przed którymi urzędnicy ci skła-dali przysięgę sumiennego pełnienia swej funkcji, zabezpieczając swoje zobo-wiązanie składaną do kasy miasta kaucją. Do zakresu ich obowiązków należała wymiana pieniędzy, wypożyczanie ich oraz przechowywanie7. Wykładali oni pieniądze na ławach w drewnianych misach, stąd z włoskiego języka nazwano
5 J. Louis: Dawne prawo…, s. 3, 4.
6 S.M. Barats: Kurs weksel’nogo prava. Sankt Petersburg 1893, s. 654—656. In: S. Mo -shensk yi: History of the Weksel…, s. 16.
7 P.P. Citovich: K istorii wekselja. W: Tipografija universiteta sv. Vladimira. Kijev 1893, s. 4 i następne, J. Louis: Dawne prawo…, s. 4; S. Moshensk yi: History of the Weksel…, s. 19.
ich banchierii8. Z czasem bankierzy, a raczej wymieniacze pieniędzy, którzy podążali wcześniej za jarmarkami, osiedlali się na stałe w miastach targowych, co wzbudziło do nich jeszcze większe zaufanie lokalnych i przyjezdnych kup-ców. Jedni kupcy wypożyczali od kampsorów pieniądze na transakcje towa-rowe, zobowiązując się do ich zwrotu na przyszłym jarmarku, a inni pozo-stawiali gotówkę, obawiając się o jej bezpieczeństwo w trakcie często długiej i niebezpiecznej podróży do domu, lub — w drodze cesji, na umówionych warunkach — odstępowali do zrealizowania niewypełnione zobowiązania jar-marczne. Poświadczenia do odbioru pieniędzy schowanych u wymieniaczy lub zrealizowania wierzytelności jarmarcznych wśród kupców posiadały przymiot wiarygodności i uprawniały do nabywania towarów na kredyt. W ten sposób
— na zasadzie poświadczeń depozytowych — powstały asygnacje jarmarczne, rozpowszechniające się w stosunku wprost proporcjonalnym do postępującego deficytu monet kruszcowych, niezbędnych do pokrycia potrzeb handlowych.
Od tego momentu niewiele trzeba było, by powstały pierwsze cechy wymie-niaczy w Europie z konsulem na czele, stowarzyszenia wymiany zwane ko-mandytami, które rozpowszechniły się zwłaszcza wzdłuż Morza Śródziemnego.
Do najsłynniejszych wymieniaczy należał ród Medici, zwany Medyceuszami;
niebagatelny majątek rodu związany był z rozwojem 16 własnych kantorów wymiany gotówki9. Z czasem dobrze zorganizowana wspólnota wymieniaczy stworzyła, na własne potrzeby, opartą na wzajemnym zaufaniu instytucję li-stów polecających, uprawniających posiadacza formalnego dokumentu po jego okazaniu innemu wymieniaczowi do otrzymania określonej w nim gotówki10. Dokumenty te zwano właśnie trattatami, wekslami.
Równolegle do powstania listów wekslowych wyłoniły się zasady obrotu nimi, gwarantujące kupcowi realizację swojego prawa podmiotowego. Jeżeli wymieniacz przyjął trattat do realizacji i natychmiast wypłacił okazicielowi listu wskazaną w nim kwotę następowało spełnienie świadczenia. Jeżeli jednak wymieniacz przyjął dokument, a z zapłatą w czasie zwlekał, wierzyciel w trybie sądu jarmarcznego miał prawo dochodzić przeciwko wekslarzowi swoich praw, ponieważ przyjęcie weksla do realizacji i oświadczenie o gotowości do zapłaty było interesem jarmarcznym chronionym przez przywileje i tradycję. W przy-padku odmowy przyjęcia i wypłaty listu wekslowego, wierzyciel miał prawo domagać się od wekslarza, u którego pieniądze złożył, zwrotu gotówki wraz z odsetkami, zasądzanymi w trybie doraźnym, bowiem trattat był dokumentem uprzywilejowanym i dla ówczesnego sądownictwa wyjątkowo wiarygodnym11. W ten sposób narodziły się weksle jarmarczne i przypisane do nich właściwe
8 W. Endeman n: Studien in der romanisch-kanonistischen Wirtschafts und Rechtslehre.
Berlin 1874, s. 100—107.
9 S.M. Barats: Kurs weksel’nogo prava…, s. 660, 662; J. Louis: Dawne prawo…, s. 5.
10 S. Moshensk yi: History of the Weksel…, s. 84.
11 W. Endeman n: Studien in der romanisch-kanonistischen…, s. 175—176.
procedury prawne, umożliwiające skuteczną ich realizację. Wraz z utrwaleniem się okresowości jarmarków, które łączono często z odbywającymi się świętami kościelnymi, zaczęto wpisywać w wekslach polecenia wypłaty kwot gotówki w określonych dniach roku. W ten sposób trattaty jarmarczne, nie tracąc swoje-go charakteru, zaczęły przybierać formę weksli płatnych w dniach stale określo-nych lub płatokreślo-nych w pewien czas po ich wystawieniu. Wydłużanie się jarmarków, a co za tym idzie hipotetyczny wydłużony czas pobrania zachowanej gotówki, w ostateczności doprowadziły do wykrystalizowania się weksli za okazaniem.
Ponieważ udzielanie kredytu na procent w średniowieczu było sprzeczne z nauką kościoła katolickiego, kupcy poszukujący dochodu w obrocie kapita-łem zaczęli w sposób przemyślny obchodzić te zakazy, dając początek instytu-cji weksli umiejscowionych, nazywanych domicylowanymi12.
Prężny rozwój miast i związków (z których dominującą rolę przyjął Zwią-zek Hanzeatycki) stworzył w XIV wieku instytucję weksli, przenosząc ich moc obowiązującą poza miejskie jarmarki, zachowując zarazem ich uprzywilejowa-ny i obostrzouprzywilejowa-ny charakter. Szczególną rolę w promowaniu i rozwoju weksli odegrał konfliktogenny charakter średniowiecznych państw europejskich. To-czone wojny wymagały potężnych źródeł dofinansowania; gotówkę posiadały
— i w formie kredytów udzielały — powstałe w XIV i XV wieku pierwsze duże banki. Proces ewolucji weksla okresu średniowiecza zakończyła wzboga-cająca go instytucja poręczenia, zwana giro, dopuszczająca przenoszenie i od-stępowanie na inne podmioty obrotu gospodarczego uprawnień wekslowych bez naruszenia rękojmi jego wypełnienia, dając pole do tworzenia najróżniej-szych zwrotów i kombinacji tej instytucji.