Metody, formy i sposoby pracy z uczniami uzdolnionymi artystycznie
Temat 14: Chodź, w naszym domu jest fajnie! – wystawa
Siadamy w kręgu. Cisza. Pada pytanie: Co to jest dom? Zamykamy oczy. TERAZ już wiemy. Dom to nasza twierdza, wspomnienie, spokój, to nasz przyjaciel, zabawa, rodzina… Dom podobny jest do mamy, … bo też nas kocha. Dom… To były długie, ciekawe rozmowy.
Dzieci pomagają w aranżacji wystawy.
I.2. Edukacja muzyczna. Szkoła podstawowa klasy 1–3 (I etap edukacyjny, 6/7 – 9/10 lat)
Rozwój muzyczny zaczyna się już w okresie życia płodowego, kiedy dziecko przejawia pierwsze reakcje na bodźce akustyczne i na muzykę. Muzyka jest bardzo ważna dla rozwoju dziecka, ponieważ jest źró-dłem jego poczynań twórczych, różnorodnych poszukiwań, stymuluje dziecko do wyrażania się w tań-cu, śpiewie, grze na instrumentach. Poprzez kontakt z muzyką rozwijają się u dziecka dodatnie cechy charakteru, zdolności poznawcze, a cała osobowość kształtowana jest harmonijnie i wielostronnie.
Przeżycia estetyczne czynią człowieka wrażliwym na różne przejawy życia i stosunków międzyludzkich oraz inspirują do nowego spojrzenia na świat.
Badania prowadzone przez Z. Burowską74 dostarczyły argumentów przemawiających na rzecz transferu umiejętności i postaw wykształconych w dziedzinie zdobywania wiadomości i umiejętności muzycz-nych na inne dziedziny. Należałoby również wspomnieć o bardzo ważmuzycz-nych wartościach wychowawczych muzyki: kształtowania kultury muzycznej, doskonalenia smaku, rozwijania umiejętności słuchania, ro-zumienia własnej psychiki, obyczajów, warunków życia, rozbudzania zainteresowań i sympatii do ludzi, kształtowania umiejętności wypowiadania się, odczuwania piękna, oddziaływania na dyspozycje dziecka do pracy oraz na pamięć, rozbudzania poczucia więzi grupowej oraz samodzielności.
Niestety znaczenie wychowania estetycznego wielu z nas zauważa dopiero w szkole średniej, ale wtedy jest już za późno, aby wykształcić wrażliwość muzyczną.
Wrażliwość estetyczna nierozwijana w latach dziecięcych, rzadko pojawia się w latach późniejszych.
Jako potwierdzenie powyższej tezy można przytoczyć zdanie B. Suchodolskiego: Złudna jest nadzieja, że człowiek dorosły nieprzygotowany do kontaktu z dziełami sztuki w okresie szkolnym, nagle i spontanicznie, nieoczekiwanie dla siebie i innych nabierze w życiu późniejszym tej potrzeby i umiejętności75.
Okres przedszkolny i szkoły podstawowej to najwłaściwszy czas na rozpoczęcie kształcenia w kierunku edukacji estetycznej, w tym muzycznej.
74 Z. Burowska, Słuchanie i tworzenie muzyki w szkole, WSiP, Warszawa 1980, s. 12.
75 Ibidem.
Jak wskazują E. Lipska i M. Przychodzińska: „kształcąc dzieci muzycznie, należy myśleć o sztuce, która wyma-ga od dzieci wyobraźni, pamięci muzycznej, koncentracji, nawet podczas tworzenia, słuchania czy śpiewania najprostszych form muzycznych”76.
Już 3–4 letnie dzieci opanowują ojczysty język, potrafią artykułować zgłoski, właściwie je zabarwiać, nadawać słowom i zdaniom rytm, akcenty, a te właśnie umiejętności wynikają ze słyszenia muzycznego, które zawiera: barwę, wysokość i długość trwania dźwięków.
Małe dzieci dużo obserwują i naśladują, przez co uczą się szybko nowych czynności, tworzą swój wyobrażony świat, a ich zabawom towarzyszy ruch, gest i śpiew – tak istotne elementy w wychowaniu muzycznym. Często zauważamy, że dziecko samo chce coś zrobić, np. zagrać łyżką na garnku. Wszelkie przejawy chęci tworzenia – oczywiście w granicach rozsądku – są ważne w dalszym kształceniu dziecka.
E. Gordon pisze: „Muzyka jest czymś specyficznym dla ludzkości. Tak jak inne sztuki, jest ona podstawą ludzkiego rozwoju i egzystencji w takim samym stopniu jak język”77.
Wiemy już, że pierwszego języka dziecko uczy się intuicyjnie, tak samo ważna i bliska dziecku po-winna być muzyka.
Dzieci nie są świadome, że muzyka kształci ich wyobraźnię i wrażliwość, rozwija pamięć i zdolność koncentracji, a także umiejętność pracy w grupie. Z wszystkich tych umiejętności młody człowiek bę-dzie korzystał później, przez całe swoje życie, a muzyka bębę-dzie towarzyszyła mu w wielu chwilach życia, zarówno radosnych i wzniosłych, jak i smutnych czy melancholijnych. Najważniejsze jest jednak, aby nie hamować wrażliwości muzycznej, z jaką przychodzimy na świat, ale aby rozwijać ją od najmłodszych lat, systematycznie i mądrze, tak aby stała się podstawą do rozwijania innych umiejętności, a w szczegól-ności poczucia piękna, estetyki oraz chęci i potrzeby ciągłego korzystania z dobrodziejstw płynących z obcowania z muzyką.
Na wszystkich etapach nauczania muzyki powinno się wykorzystywać wszystkie formy aktywizujące, takie jak: śpiew, gra na instrumentach, ruch przy muzyce, słuchanie i tworzenie muzyki. Oczywiście w zależności od etapu nauczania, każda z tych form użyta będzie inaczej i z innym nasileniem, nato-miast niewątpliwie rozwój uczniów jest nierozerwalnie związany z ich aktywnością.
Zazwyczaj uczniowie chcą być aktywni i przyczyniać się do tego, aby proces ich muzycznej edukacji był ciekawy. Praca z uczniem w indywidualnym procesie jest bezproblemowa, ponieważ nauczyciel dostoso-wuje metody i środki do poziomu i umiejętności ucznia. Problem pojawia się wtedy, kiedy, mając grupę uczniów i chcąc zrealizować konkretny temat, musimy zastosować kilka metod jednocześnie do różnych uczniów. Jest to jednak możliwe i polega na indywidualizowaniu działania na jednej lekcji poprzez różne zadania dostosowane do poziomu konkretnej grupy lub ucznia.
Dzieci w wieku 6–9 lat mają ogromną potrzebę ruchu i działania, są bardzo ciekawe świata, co należy rozwijać, a nie hamować oraz w umiejętny sposób wykorzystywać, dlatego też opisane poniżej przy-kłady ćwiczeń to połączenie kilku metod i form muzycznych podczas jednego zadania na zajęciach.
76 E. Lipska, M. Przychodzińska, Metodyka wychowania muzycznego, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1975, s. 5.
77 E. Gordon, Umuzykalnianie niemowląt i małych dzieci, Zamiast Korepetycji, Kraków 1997.
Wskazówki dla nauczyciela:
• stwarzaj uczniom jak najwięcej okazji do rozwiązywania zadań na podstawie sytuacji, w których mogą w praktyce zaobserwować, dotknąć, zobaczyć zastosowanie jakiegoś zjawiska, którym zajmujecie się na lekcji;
• odwołuj się do ich własnych doświadczeń, z którymi mieli do czynienia w domu czy w przedszkolu;
• organizuj lekcje „poza klasą” – zabieraj dzieci do lasu, do muzeum, na koncert, na przedstawienie baletowe lub operowe, do teatru, by mogły usłyszeć na własne uszy, posłuchać, co się tam dzieje;
• wspólnie z uczniami twórz muzykę, czy też instrumenty muzyczne;
• zachęcaj dzieci, by same konstruowały swoje nowatorskie modele, doceniaj zaangażowanie ucznia i wskaż nowe możliwości pracy nad instrumentem czy dziełem muzycznym;
• organizuj prace badawcze dzieci, umożliwiaj im samodzielne odkrywanie świata dźwięków.
Dzięki zabawie dziecko w swoim tempie, idąc swoją ścieżką, przekracza granice tego, co jeszcze dziecięce i tego, co już dorosłe. Stwierdzenie to pokazuje bardzo wyraźnie, że dziecko przez zabawę uczy się mimo-wolnie, gdyż działalność tę wykonuje dla przyjemności, ku własnemu zadowoleniu i radości bawienia się z innymi dziećmi. Dlatego też formy muzyczne, śpiew, taniec czy ruch przy muzyce są bardzo często wykorzystywane w nauce języka obcego. Dziecko szybciej zapamiętuje, ucząc się przez zabawę, np. po-przez śpiewanie piosenek. Natomiast osobowość i zaangażowanie nauczyciela to niewątpliwie klucz do sukcesu, aby zaciekawić dziecko i zmotywować do działania. Złożoność osobowości człowieka utożsamia się z pojęciem budowy strukturalnej. Cechy osobowości ujmuje się w trzy grupy struktur:
• poznawczą – spostrzeganie, myślenie, pamięć;
• emocjonalną – procesy motywacyjne, potrzeby, uczucia;
• wolicjonalną – związaną realizacją zamiarów.
W przypadku dziecka 6-letniego nauka przez zabawę pozwala wejść w środowisko szkolne bardziej naturalnie. Nauczyciel muzyki ma bardzo ważne zadanie, aby wszelkie zajęcia umuzykalniające były atrakcyjne, ciekawe dla dziecka, tak aby powodowały w nim chęć do działania.
Przedstawione poniżej propozycje zdań przeznaczone są dla zajęć dodatkowych – umuzykalniających.
Nauczyciel klas zintegrowanych I-III posiada gotowe scenariusze zajęć od wydawnictw, z którymi współ-pracuje. Wśród nich znajdują się również scenariusze zajęć o tematyce muzycznej, mające na celu wpro-wadzenie dzieci w świat muzyki. Niestety podczas lekcji nauczyciel nie ma zbyt wiele czasu na umuzy-kalnianie dzieci, ale może urozmaicać swoje zajęcia o przykłady działań prezentowanych poniżej oraz połączyć je z innymi treściami, np. wyliczanki jako ćwiczenie z ortografii – „na górze róże”. Dzieci mogą same wymyślać wyliczanki, a następnie je zapisywać, natomiast na zakończenie jednocześnie mówić (sylabizować) i pokazywać je ruchem. Sposób modyfikacji poszczególnych ćwiczeń zależy od wyobraźni nauczyciela, jego potrzeb, poziomu zdolności uczniów i realizowanych treści.
I.2.1. Zadania rytmiczne78 klaśnięcie w dłonie
lekkie uderzenie w stulone dłonie plaśnięcie w wygięte na zewnątrz dłonie uderzenie palcami jednej ręki w dłoń drugiej koliste pocieranie dłonią o dłoń
uderzenie lewą ręką w kolano uderzenie prawą ręką w kolano
uderzenie obu rękami w kolana tupnięcie lewą nogą
tupnięcie prawą nogą tupnięcie obunóż
pstrykniecie palcami obu rąk pstryknięcie palcami lewej ręki pstryknięcie palcami prawej ręki
Wszelkie ćwiczenia muzyczne mogą stać się ciekawsze, jeżeli użyjemy nowych źródeł dźwięku: garnki, pasek, zamek błyskawiczny, butelki plastikowe, puszki, pukanie w krzesła i ławki, pudełka, łyżki, gniecio-ny papier, klucze czy też dźwięki wydawane przez człowieka, jak mruczenie, kląskanie, gwizd, szuranie nogami po podłodze.
Natomiast, aby opisać jakiś wymyślony przez siebie odgłos, musimy stworzyć własny zapis graficzny dla danego dźwięku, np.:
zgniatanie gazety oburącz
Oczywiście dzieci też mogą wymyślić swój zapis graficzny dla danego utworu i przedstawić go graficznie:
78 Oznaczenia, które możemy użyć do stworzonych przez siebie zadań rytmicznych, czy ilustracji dźwiękowych, po-chodzą z opracowania, U. Smoczyńska-Nachtmann, Zabawy i ćwiczenia przy muzyce, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1978.