ze szczególnym uwzględnieniem
uzdolnień artystycznych i kulturalnych
I. Identyfikacja ucznia zdolnego
Ustalenie, czy dziecko jest uzdolnione ogólnie czy też kierunkowo, jest zadaniem niełatwym. Należy je rozpocząć dość wcześnie, biorąc pod uwagę fakt, że uzdolnienia u jednych dzieci mogą rozwijać się szybciej, u innych wolniej. Niestymulowane uzdolnienia mogą zanikać.
Zdolności identyfikuje się najtrafniej poprzez obserwację procesów i wyników działalności dziecka czy młodego człowieka. Taką możliwość mają przede wszystkim rodzice i nauczyciele, którzy zazwyczaj trafnie potrafią ocenić możliwości dziecka. Określa się to kryterium jako kryterium psychopedagogiczne.
Natomiast zgodnie z kryterium psychologicznym zidentyfikować ucznia zdolnego można poprzez wyniki uzyskiwane przez niego w testach psychologicznych. Nawet bardzo wysoki wynik w teście inteli-gencji nie musi być wskaźnikiem wybitnych zdolności, ponieważ, jak udowadniają badacze, ważna jest nie tylko inteligencja, ale także zdolności twórcze oraz szczególna motywacja.
Metodami wykorzystywanymi w celu identyfikowania zdolnych uczniów są48: 1) nominacja przyznana przez nauczycieli;
2) nominacja przyznana przez eksperta z danej dziedziny;
3) nominacja przyznana przez rodziców;
4) nominacja przyznana przez grupę rówieśników;
5) wyniki sprawdzianów wiadomości;
6) iloraz inteligencji;
7) zwycięstwa w konkursach.
Najbardziej satysfakcjonujące i najbardziej precyzyjne jest stosowanie jak największej liczby tych me-tod, dodatkowo hierarchia stosowanych metod odgrywa ważną rolę (od najcelniejszej do najmniej pre-cyzyjnej).
Poszczególni badacze i instytucje na potrzeby programów ustalają listy cech, którymi powinien odzna-czać się uczeń zdolny. Taką listę sporządził brytyjski Departament Edukacji i Nauki w 1975 roku. Według niej za zdolnych można uznać uczniów, którzy:
1. Mają wysoką zdolność rozumowania, abstrahowania i uogólniania faktów.
2. Ujawniają znaczną ciekawość intelektualną.
3. Uczą się szybko i chętnie.
4. Mają szerokie zainteresowania.
5. Są zdolni do koncentracji i wytrwałości w rozwiązywaniu problemów.
6. Charakteryzują się bogatszym niż rówiesnicy słownictwem.
7. Są zdolni do samodzielnej i efektywnej pracy.
8. Wcześniej niż inni opanowują umiejętność czytania i potrafią z niej korzystać.
9. Wykazują zdolność wnikliwej obserwacji.
10. Wykazują inicjatywę i oryginalność w pracy umysłowej.
11. Wykazują wysoką sprawność umysłową i szybką reakcję na nowe pomysły.
12. Szybko uczą się na pamięć.
13. Interesują się problemami natury człowieka i świata.
48 F. Painter, Kim są wybitni? Charakterystyka, identyfikacja, kształcenie, WSiP, Warszawa 1993.
14. Mają niezwykłą wyobraźnię.
15. Z łatwością stosują się do skomplikowanych instrukcji.
16. Potrafią szybko czytać.
17. Mają różne i liczne hobby.
18. Mają rozlegle zainteresowania czytelnicze.
19. Korzystają często z bibliotek.
20. Są na ogół lepsi od innych w matematyce, szczególnie w rozwiązywaniu zadań.
Trzeba jednak pamiętać, że nie wszystkie wymienione właściwości występują u każdego potencjalnie zdolnego ucznia.
II. Identyfikacja ucznia zdolnego artystycznie na I etapie edukacyjnym (etap wczesnoszkolny – sześciolatki i dzieci klas I-III)
„Zdolne dziecko jest przede wszystkim dzieckiem, a dopiero potem dzieckiem zdolnym”49. Geoff Lewis
Identyfikacja ucznia zdolnego plastycznie
Uzdolnienia plastyczne stanowią specyficzne/kierunkowe uzdolnienia twórcze i odtwórcze typu ar-tystycznego. Mogą one wchodzić w skład zdolności ogólnych, gdyż twórczym uzdolnieniom artystycz-nym często towarzyszy wysoka inteligencja. Ale nie jest to reguła. Uczeń uzdolniony artystycznie nie musi być uczniem ogólnie uzdolnionym i odwrotnie.
Identyfikowanie uczniów uzdolnionych plastycznie polega na długotrwałym obserwowaniu ich pod-czas procesu twórczego, na analizie wytworów oraz obserwacji upodobań i preferencji estetycznych.
Należy pamiętać, że zainteresowania plastyczne dzieci nie świadczą jednoznacznie o uzdolnieniach w tym kierunku. Dla wszystkich dzieci od najwcześniejszego dzieciństwa twórczość plastyczna jest dzia-łaniem naturalnym, wynika z potrzeb psychicznych, przejawia się we wszystkich formach aktywności i jest motorem ich rozwoju.
Osiągnięcia sześcioletniego dziecka w zakresie działalności plastycznej nie są adekwatne do osiąg-nięć w zakresie twórczości plastycznej w wieku dojrzałym, gdyż niemal wszystkie dzieci w tym wieku przejawiają potrzebę ekspresji plastycznej.
49 G. Lewis, Jak wychowywać utalentowane dziecko, Rebis, Poznań 1998.
Badacze, teoretycy w swoich rozważaniach i zaproponowanych modelach oraz strukturach usankcjo-nowali określone obszary uzdolnień. Uzdolnienia plastyczne zgodnie zaliczono do obszaru prze-strzenno-wizualnego odpowiadającego orientacji w przestrzeni i całości doświadczeń wzroko-wych/wizualnych. Uczniowie posiadający uzdolnienia tego typu przejawiają zdolność do postrzegania, odtwarzania, transformowania i modyfikowania informacji wzrokowych i przestrzennych, umiejętność rozwiązywania problemów przestrzennych, w tym praktycznych, np. posługiwanie się mapą, nawigacją.
Uczniowie ci lubią sztukę, myślą obrazami, tworzą mentalne wizerunki rzeczywistości i zapamiętują in-formacje w postaci obrazów. Podczas tworzenia jednej idei mogą wykorzystywać wszystkie zmysły, mają dobre wyczucie koloru i stosunków przestrzennych, nie mają trudności z odczytywaniem map, rysunków, wykresów. Mają poczucie sensu całości. Chętnie używają przenośni.
Definicje uzdolnień plastycznych podają w swych pracach Róża Popek i Wiesława Limont:
„Uzdolnienia plastyczne są to względnie stałe (podlegające rozwojowi i kształceniu) właściwości oso-bowości człowieka, determinujące efektywne wykonywanie czynności odtwarzania i tworzenia form pla-stycznych”50.
„Osoby uzdolnione plastycznie charakteryzują się preferencją w odbiorze, przechowywaniu i przetwarza-niu określonego rodzaju materiału wizualnego”51.
Identyfikacja ucznia zdolnego muzycznie
Uzdolnienia muzyczne są potencjałem do uczenia się muzyki i ściśle wiążą się z osiągnięciami muzycz-nymi, które traktujemy jako miarę efektów uczenia się. Człowiek uzyskujący wysokie osiągnięcia z całą pewnością posiada duże uzdolnienia, natomiast osoba wybitnie zdolna nie zawsze wykazuje równie wybitne osiągnięcia.
• Uzdolnienia muzyczne rozwijają się w okresie największej plastyczności, czyli od momentu narodzin do około dziewiątego roku życia.
• Dzisiejsza psychologia opisuje, że uzdolnienia muzyczne są produktem natury, tzw. uzdolnienia wrodzone i kultury, czyli zależne od czynników środowiska.
Do racjonalnego wyjaśnienia źródeł uzdolnień muzycznych przyczyniły się w sposób pośredni wyniki neurofizjologicznych badań asymetrii słuchu i dominacji jednej z półkul mózgowych oraz w sposób bez-pośredni wyniki badań psychomuzykologicznych. Nadal jednak nie wiadomo, jakie są proporcje udziału czynnika wrodzonego i środowiskowego w rozwoju uzdolnień muzycznych.
Bez względu na poziom wrodzonych uzdolnień muzycznych, konieczne są sprzyjające doświadczenia muzyczne we wczesnych latach życia, by dał on o sobie znać w postaci osiągnięć muzycznych. Ponadto trzeba podkreślić, że w najkorzystniejszych nawet warunkach środowiskowych żaden człowiek nigdy nie przekroczy swojego wrodzonego poziomu uzdolnień muzycznych52.
50 R. Popek, Uzdolnienia plastyczne młodzieży. Analiza psychologiczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skło-dowskiej, Lublin 1988.
51 W. Limont, Uzdolnienia plastyczne a inteligencja, zdolności twórcze a style poznawcze, „Przegląd Psychologiczny”, nr 41, 1998, z. 1/2, s. 73–88.
52 E. Zwolińska, Testy zdolności muzycznych Edwina E. Gordona stosowane w polskich badaniach, Roczniki Uniwersyte-tu Marii Curie-Skłodowskiej, nr 2, 2004, s. 241–252.
W dziedzinie psychologii muzyki istnieje model Seashore’a, uwzględniający 25 komponentów struk-tury uzdolnień muzycznych. Natomiast u podstaw uzdolnień muzycznych leżą zdolności percepcyjne na wysokość dźwięku, jego barwę i siłę brzmienia53.
Sloboda uważa, że rdzeniem uzdolnień muzycznych jest nadawanie sensu muzycznym sekwencjom dzięki operacjom umysłowym wykonywanym na dźwiękach, zarówno realnych, jak i wyobrażonych54.
Dziecko posiadające inteligencję muzyczną w rozumieniu Gardnera ma zamiłowanie do śpiewu, słuchania muzyki, gry na instrumentach oraz ma łatwość zapamiętywania rytmów i melodii. Zdaniem Gardnera ten rodzaj inteligencji pojawia się u dziecka najwcześniej55.
M. Chruszczewski opisuje uzdolnienia muzyczne jako układy właściwości fizycznych zdolności oraz cech osobowościowo-motywacyjnej sfery psychiki człowieka, istotne dla efektywnego działania w dziedzinie aktywności muzycznej56.