Badania m.in. Stefana Szumana, Stanisława Popka wskazują, że między 11. a 16. rokiem życia poja-wia się okres kryzysu w działalności plastycznej dzieci. Niewielka część młodzieży, która przetrwa okres kryzysu, wykazuje się uzdolnieniami plastycznymi i motywacją do działalności artystycznej. Badania uzdolnień plastycznych o wartości prognostycznej powinny być prowadzone więc dopiero około 15.–16. roku życia.
Zdaniem E.E. Gordona rozwój uzdolnień muzycznych kończy się mniej więcej w dziewiątym roku życia i osiąga poziom ustabilizowany, który nie zmienia się w zasadzie do końca życia.
Niemniej jednak podstawową rolą nauczyciela plastyki i muzyki na II i III etapie edukacyjnym jest kształ-towanie zainteresowań wszystkich uczniów w procesie kształtowania postawy aktywnego odbiorcy sztuki i muzyki.
Struktura uzdolnień plastycznych dzieci i młodzieży według badań i obserwacji jest niejednolita.
Poszczególni badacze wyodrębniają czynniki sprzyjające powodzeniu w działalności plastycznej, a także typy postaw twórczych wyszczególnione na podstawie badań procesu twórczego.
Typy postaw twórczych wyszczególnione na podstawie badań procesu twórczego oraz zachowania się dzieci i młodzieży podczas działań plastycznych wyszczególnił Stanisław Popek57:
53 M.H. Chruszczewski, Profile uzdolnień: intelektualne i osobowościowe składniki uzdolnień plastycznych i muzycznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 76.
54 Ibidem.
55 Pierwsze uczniowskie doświadczenia drogą do wiedzy. Materiały z konferencji, Grupa Edukacyjna S.A., Kielce 2011, s. 17.
56 M.H. Chruszczewski, Profile uzdolnień..., op.cit.
57 S. Popek, Rozwój twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1985.
1) typ wzrokowy (odtwórczy), czyli notowanie obserwowanego świata;
2) typ intelektualno-refleksyjny (twórczy), czyli wizja artystyczna jest wynikiem wcześniejszych analiz;
3) typ wyobrażeniowy (twórczy), czyli działania osadzone są na tworzeniu wyobrażeń;
4) typ intuicyjny (twórczy), czyli tworzenie oparte o budowanie w oparciu o zapamiętane elementy rzeczywistości;
5) typ behawioralny (twórczy), czyli działanie plastyczne wyprzedza zamysł twórczy;
6) typ uczuciowy (twórczy), czyli uwarunkowany stworzonym nastrojem, klimatem;
7) typ relatywny (twórczy), czyli łączący powyższe typy.
Stanisław Popek postuluje stosowanie przez nauczycieli metod pracy adekwatnych do preferencji dzieci i młodzieży prezentującej poszczególne „typy uzdolnień twórczych”. Zaznacza przy tym, że wy-szczególnione typy sporadycznie występują w formie czystej. Najczęściej są połączeniem poszczegól-nych typów.
Wiesława Limont58 proponuje model struktur uzdolnień kierunkowych – artystycznych, za-wierających sztuki plastyczne, muzykę, teatr, taniec. W każdej z tych dziedzin wyróżnia specjalności np. malarstwo: sztalugowe, ścienne. W zależności od charakteru struktury uzdolnień przejawiana aktyw-ność może być bardzo zawężona (specjalizacja), np. malarstwo portretowe.
W swoim modelu autorka uwzględnia czynniki takie, jak osobowość, środowisko czy motywacja, ale podkreśla, że nie determinują one specyficzności uzdolnień.
Według modelu Wiesławy Limont charakter podejmowanych aktywności w zakresie uzdolnień ar-tystycznych może być twórczy, odtwórczy i odbiorczy (teoretyczny). Wyszczególnienie profilu od-biorczego, czyli teoretycznego, jest koncepcją oryginalną na tle dotychczasowych badań dotyczących zdolności kierunkowych. Osoby prezentujące ten profil są wrażliwymi odbiorcami sztuki wyczulonymi na wartości wizualne, nie muszą być twórcami dzieł wizualnych.
Podstawowe wyznaczniki struktury uzdolnień plastycznych, które należy uwzględnić w pro-cesie identyfikowania ucznia uzdolnionego plastycznie59:
1) wysoka wrażliwość zmysłu wzroku (czułość na barwy, kształty, układy płaskie i przestrzenne form otaczającego świata);
2) właściwości uwagi dowolnej pozwalające na wyćwiczenie sprawności obserwacji wzrokowej;
3) zdolność dokładnej koordynacji motorycznej oka i ręki;
4) dokładna i długotrwała pamięć wzrokowa;
5) bogata i oryginalna wyobraźnia (fantazja twórcza);
6) zdolność myślenia twórczego (dywergencyjnego) i związana z tym inteligencja estetyczna;
7) zdolności manualne pozwalające na wyćwiczenie sprawności technicznych podczas rysowania, ma-lowania, konstruowania na płaszczyźnie i w przestrzeni;
8) wrażliwość emocjonalna, a także wysoki poziom przeżyć i uczuć wyższych, zapewniających potrzebę i możliwości ekspresji.
58 W. Limont, Uczeń zdolny. Jak go rozpoznać i jak z nim pracować?, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, So-pot 2010.
59 R. Popek, Uzdolnienia plastyczne… , op.cit.
IV. Identyfikacja ucznia zdolnego artystycznie na IV etapie edukacyjnym
Uczeń zdolny na IV etapie edukacyjnym ze szczególnym uwzględnieniem zdolności artystycznych i kul-turalnych powinien być już osobą twórczą. Osobowość twórczą60 cechują:
1. Otwartość, czyli łatwość asymilowania nowych informacji, niezależnie czy są istotne w danej sytu-acji, czy są sprzeczne z już posiadanymi, łatwość wychodzenia poza wybraną dziedzinę działalności, ciekawość intelektualna, zainteresowania estetyczne, krytyczny stosunek do wyznawanych wartości, obszerna wiedza z różnych dziedzin, branie pod uwagę własnych fantazji i emocji, często potrzeba nowości.
2. Niezależność, która przejawia się przede wszystkim w postawie nonkonformistycznej i nieuleganiu naciskom.
3. Wytrwałość, czyli zdolność do długotrwałej, wytężonej pracy i odraczania gratyfikacji. Składają się na nią siła motywacji, łatwość jej wzbudzania, dążenie do osiągnięć, ambicja i chęć potwierdzenia własnej wartości oraz motyw i faza twórczości, będące połączeniem ambicji z motywacją samoist-ną. Znaczenie ma tu siła ego-stabilność emocjonalna, brak lęku, zdolność przezwyciężania porażek, często podwyższona samoocena.
V. Testy, arkusze, kwestionariusze i modele diagnostyczne identyfikujące zdolności artystyczne i zachowań twórczych uczniów na poszczególnych etapach edukacyjnych
Wśród narzędzi do diagnozy zdolności artystycznych i zachowań twórczych przeznaczonych dla nauczy-cieli autorki wyróżniły trzy wykorzystywane w swojej pracy i są to Zestawy kontrolne do rozpoznawania zdolności artystycznych (plastycznych i muzycznych) Geoffa Lewisa oraz Kwestionariusz Twórczego Zacho-wania KANH-II dla nauczycieli Stanisława Popka.
Należy podkreślić jednak obecność innych narzędzi przeznaczonych dla nauczycieli61.
Wśród najczęściej praktykowanych do diagnozy zdolności muzycznych wyróżnia się testy takie, jak: Podstawowa Miara Słuchu Muzycznego (PMMA)oraz Średnia Miara Słuchu Muzycznego (IMMA ), które mierzą dwa podstawowe wymiary rozwijającego się uzdolnienia muzycznego: audiację schematów me-lodycznych i audiację schematów rytmicznych. Narzędzia te stanowią obiektywną pomoc dla nauczycieli i rodziców w poznaniu zdolności muzycznych dzieci oraz zapewnieniu im jak najlepszych warunków właściwego kształcenia muzycznego.
Układ obu testów jest identyczny, natomiast pod względem treści, drugie narzędzie jest bardziej zaawansowane. Zazwyczaj test PMMA stosuje się w przedszkolu (dzieci pięcioletnie i sześcioletnie) oraz w klasie pierwszej i drugiej (siedmio- i ośmiolatki), natomiast test IMMA w klasach: zerowej, pierwszej, drugiej i trzeciej (dzieci 6–9 lat)62.
60 E. Nęcka, Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2001.
61 Ich wybór przedstawia publikacja N. Cybis, E. Drop, T. Rowiński, J. Cieciuch, Uczeń zdolny – analiza dostępnych narzędzi diagnostycznych. Raport opracowany dla ORE w ramach projektu „Opracowanie i wdrożenie kompleksowego systemu pracy z uczniem zdolnym”, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2012.
62 E. Zwolińska, Testy zdolności...
Stosowany jest również w Polsce Test notacji muzycznej S. Furmanna63.
Natomiast test, który możemy przeznaczyć dla młodzieży licealnej w celu weryfikacji zdobytej wiedzy, to Test w orientacji w dziejach i dorobku kultury muzycznej B. Kamińskiej64.
Do diagnozy zdolności plastycznych służy Skala Postaw Twórczych i Odtwórczych (SPTO) do badania postawy twórczej, zaprojektowanych dla czterech grup wiekowych: 7–9 lat, uczniowie klas IV–VI, uczniowie gimnazjum, uczniowie szkół ponadgimnazjalnych65 oraz Wskaźnik Eby zachowań znamio-nujących uzdolnienie66. Jest to ogólna lista cech z oddzielnie opisaną orientacją wzrokowo-przestrzenną.
Test do badania poziomu sprawności manualnej i percepcji wzrokowej67 H. Spionek ocenia dwa czynniki:
sprawność manualną (w tym napięcie mięśniowe, precyzję i koordynację wzrokowo-ruchową) oraz per-cepcję wzrokową (w tym spostrzeganie, orientację przestrzenną oraz analizę i syntezę).
Pomocne w identyfikowaniu uzdolnień plastycznych są testy psychologiczne, które obejmują swym zakresem strukturę uzdolnień plastycznych. Badania potwierdzają istnienie różnych typów postaw twór-czych, które wywierają istotny wpływ na rozwój kierunku uzdolnień plastycznych.
Zestaw kontrolny do rozpoznawania zdolności artystycznych
Do badania uczniów, którzy od dłuższego czasu osiągają doskonałe wyniki w zakresie sztuk plastycznych68 1. Wykazuje wysoki stopień zainteresowania i satysfakcji z aktywnego angażowania się
w najprzeróżniejsze zajęcia plastyczne o charakterze twórczym 1 2 3 4 5 2. Wypełnia czas wolny rysowaniem, malowaniem, rzeźbieniem (machinalnie rysuje coś podczas
rozmowy) 1 2 3 4 5
3. W swoich rysunkach, malowidłach, rzeźbach podejmuje rozmaite tematy 1 2 3 4 5 4. Przejawia oryginalność w doborze tematów, technik i kompozycji (wykorzystuje niezwykłe lub
wymyślne podejścia do tematu, potrafi posłużyć się jednym narzędziem lub materiałem na wiele
różnych sposobów, uzyskując rozmaite efekty) 1 2 3 4 5
5. Chętnie wypróbowuje nowe techniki, metody i środki wyrazu 1 2 3 4 5 6. Lubi eksperymentować i ceni przypadkowo uzyskane efekty 1 2 3 4 5 7. Wykorzystuje sztukę do wyrażania własnych przeżyć i uczuć 1 2 3 4 5
8. Traktuje pracę artystyczną poważnie 1 2 3 4 5
9. Wyraża chęć wykonania czegoś ponownie lecz w inny sposób 1 2 3 4 5 10. Interesuje się pracą artystyczną innych ludzi; potrafi docenić, skrytykować i uczyć się na pracach
innych; krytykuje konstruktywnie 1 2 3 4 5
11. Lubi pracować w przestrzeni trójwymiarowej 1 2 3 4 5
12. Jest wrażliwy na piękno – ma rozwinięte poczucie estetyki 1 2 3 4 5
Razem 60
63 A. Weiner, Diagnoza umiejętności muzycznych dzieci w młodszym wieku szkolnym, [w:] B. Niemierko, K. Szmigiel (red.), Uczenie się i egzamin w oczach uczniów, Grupa Tomami, Kraków 2007.
64 Ibidem.
65 K. Krasoń, A. Mirski, R.M. Sigva, Skala Postaw Twórczych versus Odtwórczych (SPTO). Podręcznik testu, Wydawnictwo Ministerstwo Edukacji Narodowej, Kraków 2011.
66 J.W. Eby, J.F. Smutny, Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1998.
67 M. Guziuk-Tkacz, Badania diagnostyczne w pedagogice i psychopedagogice, Wydawnictwo Akademickie Żak, War-szawa 2011.
68 G. Lewis, Jak wychowywać...
Trudno jest stwierdzić talent muzyczny u dziecka. Umiejętności muzyczne osiąga się jedynie poprzez dyscyplinę – nawet u tych naprawdę utalentowanych – i to utrzymywaną przez wiele lat. Istnieją jednak pewne przesłanki, które dają się zaobserwować nawet w warunkach klasowych, a które wskazują na talent u określonych dzieci.
W związku z tym, że rozwój uzdolnień muzycznych kończy się około dziewiątego roku życia, bardzo ważne i potrzebne jest identyfikowanie uzdolnień muzycznych przez uważnego nauczyciela. Podstawą do takiego działania jest dobrze zaprojektowany i sprawdzony test uzdolnień muzycznych.
Zestaw kontrolny do rozpoznawania zdolności muzycznych
Do badania uczniów, którzy od dłuższego czasu osiągają doskonałe wyniki w zakresie sztuk muzycznych69 1. Dziecko rozróżnia wysokość dźwięków – dźwięk wysoki, średni, niski; jest to dla niego oczywiste
i nie musi się tego uczyć 1 2 3 4 5
2. Jest wrażliwe na barwę i natężenie dźwięku; automatycznie reaguje w jakiś sposób na dźwięk
głośny, cichy itd. 1 2 3 4 5
3. Ma poczucie rytmu; są dzieci, które nie zawsze reagują automatycznie na rytm, ale i takie, które
to robią błyskawicznie 1 2 3 4 5
4. Dziecko garnie się do różnych zajęć o charakterze muzycznym – używa rąk, nóg, głosu,
całego ciała 1 2 3 4 5
5. Naturalnie trafia w tonację i utrzymuje się w niej w trakcie śpiewania 1 2 3 4 5 6. Ma umiejętności motoryczne; porusza rękoma, nogami, całym ciałem w rytm jakiejś konkretnej
melodii czy muzyki w ogóle 1 2 3 4 5
7. Chętnie słucha muzyki i jest wrażliwy na to, co się gra 1 2 3 4 5
8. Chętnie sięga po różne instrumenty i eksperymentuje 1 2 3 4 5
9. Potrafi bezbłędnie powtórzyć melodię; spontanicznie i bardzo dokładnie imituje dźwięki 1 2 3 4 5
10. Wykazuje entuzjazm i chęć uczenia się i działania 1 2 3 4 5
11. Łatwo kojarzy; często wynajduje różne przedmioty i zauważa zjawiska w swoim otoczeniu i kojarzy je z doświadczeniami wynoszonymi z lekcji (deszcz bębniący o dach, ruchy i dźwięk
wycieraczek samochodowych itd.) rodzice często to obserwują 1 2 3 4 5
12. Umie koncentrować się przez długi czas 1 2 3 4 5
13. Pochodzi z rodziny o tradycjach muzycznych 1 2 3 4 5
Razem 60