Wtym miejscu poświęćmyjeszczekilkasłówwyjaśnieniuprzypadku tzw.chorwackich czarownic, jakożeujawnia onszczególny klimatżycia społecznegow latach dziewięć dziesiątych oraz czyni bardziej wyrazistą przywoływaną opozycję swoje - obce.
44 RE-INKARNACJE NARODU
W listopadzie 1992 rokuw czasopiśmie„Globus” ukazał się artykuł o znamiennym tytule Hrvatskefeministicesiluju Hrvatsku!(Chorwackie feministkigwałcąChorwację)43, przygotowany przez dziennikarski zespółśledczy pod kierownictwem Slavena Leticy.
Tekst ten przywoływał jako punkt wyjścia sytuację zaistniałąna kongresie PEN w Rio de Janeiro,gdzie padłapropozycja, by odmówićChorwacji prawado organizacji obrad następnego kongresu ze względu na szykany wobec pięciu wspomnianych już pisarek i dziennikarek.Mimo iżpropozycjazostała odrzucona, samojej pojawieniesięwywoła ło w Chorwacji głębokie oburzenie. W konsekwencji w artykule znalazło się stwierdze
nieo „chorwackimkłamstwie feministycznym”44.
43 „Globus”,11.1992.
44 Syntagmata odwołuje się do znanego tekstuMirosława Krleźy oznaczącymtytule Hrvatska knjiievna laż (Chorwackie kłamstwo literackie).Mianem kłamstwa określa również DubravkaUgreśić rzeczywistość chorwackąlatdziewięćdziesiątych w swejgłośnej książce Kulturalaii (Kultura kłamstwa). O znaczeniu kwestii kłamstwa będzie jeszcze mowa w kolejnych rozdziałach.
45 Została wymienionanarodowośćchorwacka i jugosłowiańska. W ten sposóbniejako podkreśla się, że osoby naznaczonew ten sposóbto ofiary tzw. jugonostalgii, potocznie kojarzonej z żalem za niegdysiej sząJugosławią.Onagonce na czarownicepisała równieżStanislava Kostićw tekście oznamiennym tytule:
Post-Jugoslowianka, Cyganka albo „Jakiej narodowościjestDubravka Ugreśić? " [w:] Literatura i konflikty,
„Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka” 2003,s.103-110.
46 Cytaty zartykułu Hrvatskefeministce siluju Hrvatsku za:Internetwww.zinfo.hr/hrvatski/stranice/faq/
vjestice/globus.htm
Dla poparcia tego zarzutu dołączono tabelę prezentującą rozliczne informacje o wspomnianych „feministkach”, odsłaniające ich prawdziwe, zdaniem autorów, obli
cze. Znalazłysię w niej obok danychpersonalnych (data i miejsce urodzenia) informa cje onarodowości45 (sic!), wykształceniui ukończonej szkole, członkostwie w Związku Komunistów Jugosławii, zawodzie, stanie cywilnym, majątku, pobytach za granicą w czasietrwania wojny, pracachiwypowiadanych opiniach.Informacje o towarzyszach życia „czarownic” przybrały charakter niewybrednych plotek; dziennikarze ujawnili, że były mąż Jeleny Lovric to Serb, funkcjonariusz partyjny, obecnie dyrektor Croatia Records.RadaIvekovic równieżzwiązała się z Serbem, funkcjonariuszemwładz jugo
słowiańskich (ich małżeństwo określono jako korespondencyjne).Niewiele lepiej pre
zentuje się w tej tabeliprzypadek dwukrotnie rozwiedzionej Slavenki Drakulić (również wybierała Serbów na swoich partnerów życiowych). Wzamieszczonym pod tą tabelą tekście czytelnik znajdzie komentarz, że osoby te wobec niemożności znalezienia part
nera zainteresowały się feminizmem i wyładowują swoją frustrację, szkodząc innym kobietom, prawdziwym ofiarom wojny.
Zamieszczona następnie listaposiadanych nieruchomości ma ukazać,że osoby,o któ
rych mowa,sąświetnie sytuowane, zaś kolejne dane potwierdzają,iż podczaswojnynie jednokrotnie przebywały zagranicą, podczas gdy inni Chorwaci zmuszenibyli zmagać się zniebezpieczeństwem i uciążliwościami zaistniałej sytuacji. Jakby tego było mało,
„feministki” szkodziły Chorwacji,wypowiadającniestosowne opinie o politycenowych władz, o wojnie i obcej agresji.
Sformułowania,jakie pojawią sięnastępnie w dziennikarskim komentarzu, potwier dzają, że mechanizm wykluczenia jest bardzo prosty. Wystarczy połączyć nazwiska niewygodnych władzomosób zzachowaniami wywołującymiwśród zbiorowości nega
tywne skojarzenia(„Dziewczyny z rodzin donosicieli, policjantów, strażnikówwięzien nych, dyplomatów, wysokich urzędników państwowych i partyjnych”46), zasugerować
Poszukiwanienowejtożsamości 45
niejasne powiązania, najlepiej międzynarodowe, inielojalność wobec „swoich” oraz Połączyć to z charakterystyczną retoryką zapożyczoną nie tylko z poprzedniego syste mu(ważny jest tutajtakżewzorzec opowieści ludowej).Dlatego wiadomość o istnieniu czworokąta„feminizm- marksizm - komunizm - jugoslawizm” zostanie podana wraz z sugestią, że rozpad Jugosławii był szokiemdlafeministek, ponieważ czerpałyone ko- rzyści z istnienia poprzedniego układu („beneficjentki komunizmu ipostkomunizmu”), zaś obecnie domagają sięstatusu ofiary („na siłę domagają się statusu ofiary”).Beztego statusubyłyby przecież tylko „kobietamiw średnim wieku mającymipoważne proble
my ze swą tożsamością etniczną, etyczną, ludzką, intelektualną i polityczną”47.
47 Cytatz artykułu Hrvatske feministce silujuHrvatskuza: Internetwww.zinfo.hr/hrvatski/stranice/faq/
Yjestice/globus.htm
48 Por. tekst Dubravki UgreSić Dzietni z nas chłopcy zksiążkiKultura kłamstwa, czypowieśćSlavenki Drakulić Kao damenema (Jakby mnie nie było).
49 Za:Internet www.zinfo.hr/hrvatski/stranice/faq/vjestice/zastava/htm
Prawdziwymi ofiarami wojny są przecież wyłącznie Chorwatki i Muzułmanki, po
niżane igwałcone przezserbskichżołnierzyzewzględu na swą narodowość,wyznanie 1przekonania. Otym „czarownice” nie chcą mówić językiem waśni narodowych, opo
wiadają natomiast onieszczęściu kobiet itragizmie wojnyjako „męskiegobiznesu”48 49. Slaven Letica, czołowy krytyk feministek, chciałby, aby raczej mówiły 0 „wielkoserbskim terrorze płciowym” (spolni velikosrpski teror) i by swojego wyklu czenianieukazywały światu jako znaku nietolerancji.
„To nie jest męska wojna,tylkoagresja faszystowska!” -emocjonujesiędziennikarz.
Użycieokreślenia „faszystowski” ma tutaj szczególneuzasadnienie, gdyż do tej pory to Chorwaci byli oskarżani o (czynne) sympatie dla faszyzmu, teraz zaś nadarzyła się okazja,by uwolnić się od tegobolesnegopiętna. Zatem odwoływanie się do określenia
„faszyzm” ma charakter kompensacyjny,pozwalarównieżpoczućsięofiarą,comaduże znaczenie wbudowienowej tożsamości.
Dodajmy jeszcze, by ukazać w pełni absurd tej sytuacji, żew czasie późniejszych Procesów sprowokowanych omawianym tekstem pojawił się zarzut „ukrywania serb skich zbrodni” skierowany przeciwko DubravceUgreśić. W odpowiedzi napismo pro cesowe pisarkiprawniczka „Globusa”Vesna Alaburićsformułowała go następująco:
Powódka - która miała dostępdomediówzagranicznych- nie przyczyniła się do poinfor
mowania opinii publicznej za granicą o serbskich gwałtach na Muzułmankach i Chorwatkach.
Ponieważ powódce na pewnobyły znane fakty serbskich gwałtów prowadzonych namasowąskalę i mogła informować o tym opinię publiczną zagranicą,atymsamym wcześniej wywołać reakcję na te czyny,lecz nie uczyniła tego, oskarżony uważa więc,że poprzeztozaniechanie,w istocie dopuściłasięukrywaniaserbskich zbrodni4’.
Ivica Dikić określatekstz „Globusa” mianem wezwania do linczu, po nim bowiem nastąpiła zorganizowana kampania mediów zarówno przeciwko „czarownicom”, jak 1 innym, którzy wowymczasie zdobyli sięnaniezależność myślenia: atakowano w niej niepokornych dziennikarzy, polityków, artystów.Skutkiem nagonki były wyjazdy szy kanowanych kobiet, które ostatecznie odnalazły swemiejsce w różnych krajachEuropy Zachodniej.
Interesujące w tym wypadku jest jednakwskazanie odpowiedzi na pytanie, za spra- jakich mechanizmów dokonało się owo „oczyszczenie” społeczeństwa chorwac
46 RE-INKARNACJE NARODU
kiego z „innych”, ze zdrajców nieszanujących reguł ustalonych przez zbiorowość.
Wtym celu nieodzowne jest przywołanie matrycyfolklorystycznej, ponieważ narracja o„czarownicach” wyrastazkolektywnegoducha opowieści ludowej50. Autorstwo także jest tutaj kolektywne(zespół śledczy pod przywództwem Slavena Leticy). Opowieść ma przy tym na celu zintegrowanie zbiorowości, dlategowypowiedź następuje w imieniu grupy i przywoływane są wydarzenia istotnezpunktuwidzeniawspólnej historii (woj
na, gwałty, przemoc). Ważną rolę pełni także funkcja pokrzepienia, podtrzymania na duchu, w sytuacji, gdy zbiorowość odczuwa zewnętrzneniebezpieczeństwo. Poczucie zagrożenia jest niesłychanie silnym czynnikiem kształtującym zachowania w Chorwa cji lat dziewięćdziesiątych, co skutkujestworzeniem nowegowyobrażenia wroga oraz własnego usytuowania wobec świata. Podobnie jakpieśń epicka, narracja o czarowni
cachma ważne moralizatorskie zadanie: uczy, jak należy sięzachowywać. Jakzauważa Ivan Ivas,„Tym czym zpunktuwidzeniadydaktykidla dziecijestbajka, tym dla wspól
noty dorosłych jest pieśń epicka i polityczne moralizowanie”51. Dlatego w takich opo
wieściach dochodzi dowyrazistej polaryzacji, dlaktórej pierwszorzędne znaczenie ma opozycja wierność - niewierność (wierność ideałom iprzekonaniom - zdrada), gdzie zdrada jest karana, także poprzez wyłączenie ze wspólnoty. Ten typ wypowiedzi dąży do klarowności, stąd częstahiperbolizacja, wyraźne kontrastyczarny- biały. Wzorom pozytywnym zostają przeciwstawione wyjaskrawione zachowania negatywne, często dochodzido nagromadzenia epitetów i określeń oraz form przymiotnikowych stopnia wyższego i najwyższego, a także przeciwstawień typu wszyscy/nikt, zawsze/nigdy52. Cytowana przeznas opowieść o „czarownicach” wpisujesię w tenmodel,mówi o złych bohaterkach, o ich zdradzie wobec „swoich” i konieczności wyłączenia ze wspólnoty.
Wskazujeteż na bohaterki pozytywne, kobiety cierpiące zaswoją przynależność naro dowąi wyznanie. Zawiera również wyrazisty morał: złozostaje ujawnione i winowaj
czynie muszą zostać ukarane.
50 V.Viskovió konstatuje,że ten atakukazał nietylko rosnącą siłę „walczącego nacjonalizmu”, ale też repatriarchalizacji [podkreśl. M.D.] społeczeństwachorwackiego,które swój gniew skierowało przeciwko kobietom, aprzy tym feministkom (V. Viskovió,Usjeni FAK-a,Zagreb 2006, s.9).
51 I.Ivas, Ideologijau govoru, Zagreb 1988, s. 227.
52 Ibidem, s. 125-127.
511. Żanić, Prevarenapovijest, Guslarskaestrada,kulthajduka irat u Hrvatskoj i Bośni i Hercegovini 1990.-1995. godine, Zagreb 1998, s.10-17.
M Ibidem, s. 17.
Wytworzenieiumocnienie wyobrażeniowejpodstawy wspólnoty dokonuje się właś nie poprzez wynalezieniemetafor,które mogłybybyć użytew powszechnej komunika cji. Tak dzieje sięteż w przypadku chorwackim, gdziedziennikarze i politycyzwiąza
ni sąz odbiorcamipewną „gramatyką kulturową”, znajomością wspólnotowejtradycji i kontaktując sięz nimi, odwołująsię do tego kodu, tworząc „usystematyzowany świat znaczeń”53.
Podstawąi warunkiem komunikacji staje sięzatem, jak powiada Żanić, znajomość tradycji. „Cytat z tradycji, z matrycy folklorystycznej,jest symbolem,poprzez który je den tok czasu włącza się w drugi, umożliwiając paralelny bieg wydarzeń”54. Istnieją zatem dwateksty, matryca iwspółczesnedoniejodwołania (dyskurs) -narracjaprzeka
zana przeztradycję oraz obecna jejmodyfikacja.
Poszukiwanienowejtożsamości 47
Tożsamośćwspółczesnego człowieka oscylujenieustanniepomiędzyaskrypcją do wspólnoty, odwoływaniem się do pamięci, języka, religii i zbiorowychdoświadczeńjego „grupy pochodzenio
wej”, a pragnieniem uwolnienia się odograniczeńwłasnej wolnościza cenę osłabieniatożsamości zbiorowej55.
55W. Burszta,op.cit., s. 171.
56 Z.Bauman, Tożsamość-jaka była, jest i poco? [w:l Wokółproblemów tożsamości, red.A. Jawłowska, Warszawa 2001, s. 14.
Baumanw cytowanymtekście Tożsamość -jaka była, jesti po co podkreśla,że autonomiasamo określenianiejakoprzynależy tym, którzy znajdują się u szczytu, ale u dołujestsię zdanymna przydział tożsamości (ibidem, s.14).
51 M.Jergović, MamaLeone, Zagreb 2006.
D. Dmdić, Canzone di guerra.Nove davorije,Zagreb1998.
60 Eadem, Totenwande, Zagreb2000.
61 M. Jergović,op.cit., s.79.
Nie bez racji ZygmuntBauman zauważył, że:
•••jeśli potrzeba konstruowania,przerabianiai uaktualniania tożsamości łączy wszystkich miesz kańców ruchliwego świata, zdolnośćzaspokajania tej potrzeby, choćbyw umiarkowanymstopniu, dzieli ich, a byćmoże polaryzuje wręcz, układ społeczny56.
Bauman mówi tutaj oprocesachmodyfikacji tożsamościw zglobalizowanymświe- Cle, ale komentarz ten dobrze ilustruje sytuację chorwacką, gdzieniektórym osobom tożsamość została -w ich odczuciu -niejako „przydzielona”57. Dobitnie wyraziła to właśnie Slavenka Drakulić,formułując myślo swojej „obowiązkowejchorwackości”.