Tytuł tego rozdziału z premedytacją został zapożyczony z tekstu Grzegorza Grochow skiego przybliżającego teorięHaydena White’a oraz zmiany wpostrzeganiu istoty nar
racjihistorycznej23.
Potrzebanam nie tyleprzeszłościtakiej, jaką rzeczywiście była,ile przeszłości, z którąmożna by żyć. Nieznaczy to, że musimy mówić oniej kłamstwa, ale że musimyjeszcze raz przemyśleć pytania,które w odniesieniu do niejzadajemy24
Widma narodowej przeszłości a pytania o własnątożsamość 177
-powiada White, nie kryjąc,że świadectwo historyczne jest swego rodzaju konstruk-tem, stanowiącym pochodną ideologii i usiłowań oróżnychmotywacjach, oraz że taki obrazmoże być kłamliwy i złudny.
Wzbogaceni tąwiedzą pochylamy się nad powieściami IvaBreśana25, tymi, których daty wydania wykraczają pozarok 2000,ale poruszającymi kwestie, które miały szcze gólne znaczenie przede wszystkim wlatach dziewięćdziesiątych. Wpewnym sensie utwory tego autoramają walor książek rozrachunkowych, wyrażają bowiem odwagę stawiania trudnych pytań i nie mniej ważnychdiagnoz.
25 Na szczególną uwagęzasługuje fakt, że Breśan, związanyz tzw. pokoleniem „Prologu”, zyskał sobie rozgłos jakoautor błyskotliwychutworów dramatycznych, z których Przedstawienie Hamleta we wsi Głucha Dolna stało się tekstem kultowym, tłumaczonym na wielejęzyków obcych, także na język polski. Twórczość prozatorska to nowyrozdział w przygodzie Breśana z literaturą.
26Warto w tym miejscu zacytowaćopinięV. Viskovicia, uważnegointerpretatora prozy Breśana: „Pisarz zajmuje siętzw.wielkimi tematami, przywołuje kluczowe wydarzenia historyczne, interesujągo filozoficzne aspekty ludzkiej historii,relacjejednostki orazwielkich projektówideologicznych,szczególniezaś problemy etyczne.Powstajeprzy tym interesującyamalgamatklasycznych form wyrazuorazwspółczesnych technik narracyjnych [...]”,V. Visković, Povijest i etika, „Vijenac” 15.11.2001, s. 7.
27 Niezależne Państwo Chorwackie.
28 Por. M.Dąbrowska-Partyka,Pogranicze jako stan świadomości kultury [w:] eadem,Literatura pogra
nicza, pogranicza literatury, s. 16.
29 J.Komhauser,Małe literatury a świadomość narodowa [w:]idem, Świadomość regionalnaimit od rębności, s. 28.
Powieści, które ukazały się w ciąguostatnich kilku lat, łączy szeroko rozumiane za interesowanie tematyką historyczną, szczególnie zaś dziejami Chorwacji i losem,jaki wyznaczyła jej historia26. Zaraz na wstępie należy zwrócić uwagę, że mowa tutaj nie o powieściach historycznych, lecz raczej o hybrydach gatunkowych, w których wątek historyczny przeplata sięzkryminalnym czyfantastycznym lub nawetwątkamipowie ści pikarejskiej. Wkażdej z tych nowych powieści przywołane zostały takie wydarze nia zhistorii Chorwacji, które budziły kontrowersje lub do niedawna przynależały do rejestru tematów zakazanych. Mamy tu na myśliprzede wszystkim II wojnęświatową i czasy NDH27, okres titoizmu, a także wydarzeniawojenne z lat dziewięćdziesiątych.
Często ich punktem odniesienia, tłem, staje się kontekst wydarzeń sprzed stuleci, któ re jednakpozostają z nimi w relacji ustanawianej rodzajem stawianychprzez Breśana pytań o sens historii. Wśród powieści podejmujących wten sposób temat historyczny należy wymienić Ispovijedi nekarakternogćoyjeka (1996, Spowiedź człowieka bez charakteru),Astaroth(2000), Kockanjesa sudbinom (2002, Igranie z losem) oraz Tri zivotaTonija Longina (2005, Trzy żywoty ToniegoLongina).Teksty Breśanawarto od
czytywać, ukazując ichzwiązek zkontekstempolitycznym, z postawami społecznymi, których wyrazem są przede wszystkim ideologie i światopoglądy2’, a także mając na uwadze ich szczególne socjologiczne nacechowanie. Są one swego rodzaju znakiem czasu, bo w ciągu kilku zaledwie latkonsekwentnie powtarzają pytanie o widzianyze współczesnej perspektywy obrazdziejów Chorwacji orazo losy tzw. małychludziwo bec wielkich projektów ideologicznychihistorycznychwstrząsów. Możnatu też powtó
rzyć za Julianem Komhauserem, że ważniejszy od samych utworów, odpojedynczych działańartystycznych jest kontekst związany z sytuacją kultury, z wpisanymi w nią sy
stemami komunikacyjnymi i zespołecznym statusem istnienia literatury29.
178 RE-INKARNACJE NARODU
Ilustracją takiego stanu rzeczy są,bez wątpienia, także najnowszepowieści Breśana Kockanjesa sudbinom(2002) i Triźivota Tonija Longina (2005)30, podejmujące wątki tematyczne,jakieznalazłysię już wcześniej w dramacie Utvare (1999).
30 Ukazała sięwramach biblioteki dziennika „Jutamji list”.
311. BreSan, Kockanjesasudbinom, Zagreb 2002, s. 49.
32 Ibidem, s. 63.
Kockanje sa sudbinom topowieść kryminalna,w którejpojawia się wątek poszuki wania człowieka odpowiedzialnego zazbrodniewojenne - egzekucję siedmiu Serbów i trzech Chorwatów w roku 1993 w Pakracu. Pięciu świadków zdolnych rozpoznać Dudę,mężczyznę dowodzącegogrupą, która dokonała egzekucji, zostaje włączonych w niebezpieczną grę prowadzącą do zdemaskowania zbrodniarza. Mimo że fabuła nie należy doszczególnie wyrafinowanych, istotne znaczeniemafakt podjęcia rozrachunku zniedawną niechlubną przeszłością. BreSan usiłuje pokazać, dlaczego relatywizujesię kwestię odpowiedzialności za czyny popełnione w czasie wojny orazjakie sąźródła takichpoglądów. Kreśli zatemportretypostaciróżnie oceniających sens wydarzeń, jakie rozegrały się w Pakracu, wyraźnie wskazując środowiska usprawiedliwiającezbrodnie dokonywane w imię sprawy narodowej. Itak, w najbardziej kontrowersyjny sposób wypowiada się fra Luka, duchowny, który w dialogu zprofesorem Tudorem nie tylko usprawiedliwia, ale wręczchroniDudę:
- Otóż, niechpanzaglądnie tylko dodzisiejszej Dalmacji1. Proboszcz z Pakraca twierdzi, że nie było żadnej zbrodni. Iże Duda jest wyjątkowo pobożnym człowiekiem. Codziennie, zanim wyruszył napole walki,szedł do spowiedzi iprzyjmował komunię.
- Czyżbyśnie czytał ostatniego Obserwatora? Jest pięciu świadków,którzy nawłasne oczy widzieli,jak zabił dziewięciu niewinnych ludzi.
- Serbowie i komuniści niewinni? Panie profesorze, co teżpanmówi! Jeśli rzeczywiście coś takiego zrobił, dokonał tylko dzieła miłego Bogu.
-Popatrz, popatrz! Żeniby Bóg niepowinien być jedendla wszystkich? To sączysto inte
lektualne spekulacje. Bóg nie jest żadną abstrakcją filozoficzną. Jest żywy i czyni swoje dzieła.
Niemoże być tylko czyimkolwiek Bogiem. Skoro mój naród wybrał go, by goprowadził, jest on Bogiemmojego narodu. I mój naród też został przez niegowybrany. Dlatego wszystko,coczyni, zostałouświęcone w Jegoimię31.
W tej jednej wypowiedzi fra Lukizostają przez pisarza zmetaforyzowane kluczowe dla imaginarium chorwackiego kwestie deifikacjinarodu i nacjonalizacji Boga, przeko nanie oszczególnym wybraństwie odziedziczone powiekach wcześniejszych, a zarazem ujawnionezostają źródła narodowej megalomanii. W innych jego wypowiedziach ów symbolicznypodział światana swoich i obcych zostaje jeszcze dobitniej podkreślony, zwłaszcza gdy duchowny mówiodziennikarce,która byłanaocznym świadkiem wyda
rzeńzroku 1993, gotowej rozpoznać Dudę:
- Uspokój się, Serafinie!Ona nie jestdla ciebie. Ty jesteśobrońcą ojczyzny.A ona jest zdraj-czynią, która w interesieobcychzwojnyczynizbrodnię. To, coona robi, jutromoże i ciebie zapro
wadzićna ławę oskarżonych...32
Kiedy okazuje się,że dziennikarka zaginęła w tajemniczych okolicznościach, kwi
tuje to krótko:
Widma narodowej przeszłości a pytania owłasną tożsamość 179
-A dlaczegow ogóle miałbymsię martwić o tę sukę? Zdradza własny naród.Wydaje naszych bohaterów nieprzyjaciołom ojczyzny.Niezależnieod tego,co jejsięprzydarzyło,zasłużyła sobie na to“.
Breśan, mnożąc podobne wypowiedzi, najwyraźniej pragnie nie tylko podkreślić stan świadomości środowisk wszczególny sposób rozumiejących swe „patriotyczne” powinności,ale też wskazać, jakie mechanizmy odpowiadają za tego rodzaju myślenie.
W tym właśnie celu powołał do życia bohatera takiegojak fra Luka, czyli bratLuka.
W potocznym wyobrażeniu franciszkanin, a właśnie do tego zakonu należy nasz bo
hater, to nosiciel wartości narodowych w przestrzeniach i sytuacjach zagrożenia, peł niący wobec ludu funkcję nie tylko przewodnika duchowego,aleteż dobrego doradcy wsprawach codziennych. Piśmiennictwofranciszkańskie miało zasięg ponadregionalny i wyznaczało wzorzec pobożności, ale także międzyinnymi za sprawąutworuRazgovor ugodni naroda slovinskoga(Rozmowa przyjemna ludu słowiańskiego) Andriji Kaćicia Miośicia propagowało heroiczną wizję dziejów narodowych „dla biednych chłopów i pasterzy”3'’. Jak zauważyliśmy już wcześniej, wpływ książki Kaćicia Miośicia na kształtowanie siępotocznychwyobrażeńo biegu rodzimychdziejów (wszakodbiorcami Rozmowy... byli nietylko chłopi ipasterze)oraz szczególnej wersji patriotyzmu był nie porównywalnyz oddziaływaniem utworów innych autorów. Wzorzec franciszkańskiej pobożności przetrwał w Chorwacji po dzieńdzisiejszy,dająco sobie znać w momentach szczególnego zagrożenia33 3435, i właśnie dlatego wybór Breśana padł na przedstawiciela zakonu tak mocno kojarzonegoz typem „katolicyzmu narodowego”.Autor poddał ten wzorzec krytyce, jakomodel zintegrowany ze szczególnymwzorcem „chorwackości”, wyrastającymz poczucia odrębności mocnozrośniętego z kultemrodzimości.
33 Ibidem, s. 118.
34 J. Rapacka, Leksykontradycji chorwackich,s. 153.
35 Przykłady „syntezy wzorcówludowejpobożności z patriotyczną gorliwością” przywołujeM. Dąbrow-ska-Partyka w tekście Domoljubljei kulturocid[w:] Przemiany w świadomości i kulturze duchowej narodów Jugosławiipo 1991 roku, red. J. Komhauser, Kraków 1999, s. 143.
36 K.Rosner, Narracja, tożsamość, czas,s. 84.
Odwołajmy się, zamykając interpretację tego tekstu, raz jeszcze do przemyśleń Haydena White’a, które znalazły podsumowanie w wypowiedzi Katarzyny Rosner:
Wydarzenie historyczne samo w sobie nie ma znaczenia; nie jest tragiczne ani komiczne.
Historyk nadaje mu toznaczenie, włączając je do określonej konfiguracji fabularnej, która stanowi dziedzictwo naszej kultury z dziedziny specyficznie literackiej. Dodajmy, że to samo zdarzenie może stać się tworzywem narracji radykalnie odmiennych- jak opowieśćtragiczna ikomiczna36.
Zdarzenie przywołane przez Breśana potwierdza powyższą konstatację: egzekucja w Pakracu posłużyła za tworzywo różnych opowieści - narracji tragicznej bohaterów ubolewających nad bezsensowną egzekucjąniewinnych ludzi,a takżeauktorialnej nar
racji ironicznej,dekonstruującejchorwacki mit onarodziewybranym i jego obrońcach.
180 RE-INKARNACJE NARODU