„powieść o historii"?
W powieści „nowohistorycznej”58, którą uczyniliśmy tu przedmiotem naszych rozwa żań, wyraża sięodmienna koncepcja historii,określanamianemkrytycznej.
Powieść o historii. Novopovijesrtihrvatski roman 139
Po pierwsze, dochodzi do głosu świadomość, że świadectwo historyczne jestswego rodzaju konstruktem,zależnymod mechanizmów władzy i przemocy, orazże obraz, jaki buduje, może być kłamliwy, a także złudny. Wszystko to prowadzi do swego rodzaju dystansu poznawczego, bo skoronasza wiedza o przeszłości ma charaktertekstualny i nie mażadnej pewności co do prawdziwości dyskursu historycznego, to wobec tego należy sięgnąć poinne teksty niżte, które do tejpory służyły dozbudowania oficjalnej wersji dziejów. Dlatego pojawia się kategoria „niepewnego narratora”, zainteresowanie relacjami zwykłych ludzi, rodzinnymi archiwami czy prywatnymi zapiskami szarych świadków historii.
Po drugie, historia znauczycielki staje się oskarżoną, zaś wydarzenia historyczne traktowane są przede wszystkim jako zastraszający przykład, przestrogai stają siętym samympodstawą do wypowiedzenia osądunadprzeszłością, w której nie sposób odna leźć sensu.Ważnym miejscem w tej refleksji o historiijest świadomość wpływu nanią polityki, czy może lepiej powiedzieć - politycznegojej wymiaru.Jak zauważa Cvjetko Milanja:
Nowe, nacechowane powątpiewaniem ujęcie i perspektywawyniknęłyz politycznej kompo
nenty historii inarzuciłyistotne pytanie ojej sens i o to, czym jesthistoria jakotaka5’.
bliźnich,włączając się w stały krąg isplatając swój własny los z nici, pozostawionych nam przez przodków.
Bohaterami takich powieścistająsię osobyo słabych, zwyczajnychimionachinazwiskach, osoby, októrych nie Znajdziemy notyw narodowym leksykonie, ci, którychżyciejestpodobnedożyciazwykłych czytel ników. Przebywają oni gdzieś wpobliżu silnychbohaterów,znanych zhistorii i na swej skórzeodczuwają konsekwencje ich decyzji. Wszystko dzieje się w jakimśmiędzyczasie i nie jestważne, w którymrokumają miejsce opisywane wydarzenia.Wprozienowohistorycznej nie przywołujesię wielkich archiwów, zaś samo pojęcie dokumentu staje siębardzo pojemne”.
59 C. Milanja, Hrvatskinovopovijesni roman, „Kolo” 1994, s. 1084.
60 Zob. D. Oraić Tolić,Paradigme20. stoljeća. Avangarda ipostmoderna,Zagreb 1996, s. 111.
61 V.Żmegać, Povijesni roman danas, „Republika”1991, nr 5-6, 1991, s. 74.
62 K. Nemec, Povijest hrvatskog romana..., s.268.
“Koniecwielkich narracji, czyliwielkich idei stanowiącychsiłę napędową historii, ogłosił F. Lyotard.
Zob.F. Lyotard, Kondycjaponowoczesna (The Postmodern condition: A Report on Knowledge, Minneapolis 1984/ przekł. M.Kowalska, J. Migasiński, Warszawa1997.
69 V.Żmegać,op.cit., s. 71.
W ten sposób w powieści nowohistorycznej dochodzi do głosu dominantaontolo- giczna, która w opinii Briana McHale’a stanowicechę wyróżniającą prozypostmoder nistycznej* 5960. Ale w poszukiwaniu odpowiedzi, czym naprawdęjest historia, chorwac
cy autorzy nowych powieści przywołują wydarzeniazprzeszłości nie po to, by podać w wątpliwośćsamązasadę ichrealnego/tekstualnego istnienia, lecz poto, byporównać je zsytuacjami ze współczesnego im świata, doszukując się analogii, powtarzalności biegu dziejów61. Ta cecha ich tekstów wskazuje raczej na pokrewieństwo z modelem powieści uprawianym przezŚenoę62, aniżeli na postmodernistyczną świadomość końca
„wielkiej (meta)narracji” historycznej63.
Już te wstępne rozważaniapozwalajądostrzec, że w nowejpowieści historycznej Od najdziemyelementy, które łącząją zmodelemtradycyjnym, oraz takie,które sącharak
terystyczne dla paradygmatu postmodernistycznego.Potwierdzajątowypowiedzi bada
czy chorwackich: Viktora Żmegaća - „chorwacka powieśćnowohistoryczna pozostaje jednak pod wpływem tradycyjnych elementów powieści historycznej”64 - czy Cvjetka
140 RE-INKARNACJE NARODU
Milanji „...napytanie,czy istnieje prawdziwa powieść postmodernistyczna wliteraturze chorwackiej- taka jak na przykład powieściJ. Bartha, T. Pynchona, B. Malamuda, G.
Marqueza, U.Eca, S. Rushdiego - nie można odpowiedziećtwierdząco”65.
65 C. Milanja,op.cit., s. 1088.
66 H. Janaszek Ivanićkova, Paradoksalny żywotpostmodernizmu w krajach słowiańskich Europy Środkowej i Wschodniej [w:] Postmodernizm w literaturze i kulturze krajów Europy Środkowo-Wschodniej, red.D. Fokkema,Katowice 1995,s.83.
67B. Baran,Postmodernizmi końce wieku, Kraków 2003, s. 9.
“ D.Peśorda, Tipologijasuvremenog povijesnogromana, s. 20.
69 B. Baran,Postmodernizm...,s. 189.
70 L. Hutcheon, op.cit.,s. 380.
Wobec tego kwestię, którąnależałoby niezwłocznie rozstrzygnąć, stanowi to,jak bar
dzo postmodernistyczna jest chorwackapowieść o historii? W poszukiwaniu odpowiedzi na tak sformułowane, z pozoru proste pytanie, należy, jak sądzę, odwołać się doszcze
gólnych uwarunkowań społeczno-politycznych, które określały chorwacką rzeczywi
stość drugiej połowy XX wieku.Postmodernizm literacki, przejmującyidee filozoficznej postmodemy, takiejak pluralizm, tolerancja, różnorodność, uprawomocnienie rozmai
tych mniejszości, pozwalał przeciwstawić się zhomogenizowanej, jugosłowiańskiej wizji świata. Jak powiada Halina JanaszekIvanićkova,koncepcje widzenia świataprzez pry zmat pluralizmu „bywająjakdynamit służącydo wysadzaniaw powietrze starych bogów, jedynie słusznej drogi, centralnie sterowanejideologicznej nieomylnościitp.”66.
Warto tu także powołać się na opinię Bogdana Barana, który ogarniając sytuację zperspektywy końca wiekupodkreśla, że postmodernizm w krajach niegdyśprzynale
żącychdo bloku socjalistycznego zdecydowanie różni się od jego zachodnioeuropejskiej postaci.
Trudno o zrozumienie znużonego nowoczesnościąpostmodemego ducha, nie przebywszy uprzednio należytej jej lekcji. Odcięcie zewnętrznych i wewnętrznychźródeł współczesności mo gło prowadzić tylkodo pozoru67.
I co może równie ważne; kiedy pojawiła się nowa odmiana gatunkowa powieści historycznej w Chorwacji, historia dla mieszkańców tego kraju nie dobiegła przecież końca; pozostałourzeczywistnienie marzeń owłasnym państwie, a potem zmierzenie się z nacjonalizmem. Chorwaccy autorzy powieści „nowohistorycznych” znaleźli się zatem w złożonej sytuacji;zjednej strony - nie chcieli agitować w sprawienarodowej, tak jak to czynili ich poprzednicy w wieku XIX, zdrugiej jednak - nie mogliprzecież pozostać obojętni wobec historii.Dlategoskoncentrowali się na poszukiwaniu wartości ponadhistorycznych, które potrafiłyby przeciwstawić się bezsensowi historii68.
Kreśimir Nemec w książce Povijest hrvatskogromana (2000) operuje określeniem historiografska fikcija, odwołując się do ustaleń Lindy Hutcheon, która wprowadziła to pojęcie ipokazała, jak owa historiograficzna metapowieść problematyzujehistorię, gdy uznaje się jąza fikcję69. Hutcheon powiada, żejest to „rodzaj ironicznej parodii, która osiąga oba cele: interteksty historii i fikcji przybierają równorzędny (aczkolwiek nierówny)status w parodystycznym przeformowaniutekstualnej przeszłości, zarówno
»świata«,jak i literatury”70.
Otóż takiego „ironicznego zerwania z przeszłością” w powieściach wspomnianych chorwackich autorów nie sposób się dopatrzyć, przywoływanie rozmaitych interteks-
Powieść o historii. Novopovijesnihrvatski roman 141
tów nigdy nawetnie ociera się w nich o parodię. Jakwspomnieliśmy, celem jest tutaj poszukiwanie wartości, przeciwwagi wobec zła ibezsensudziejów,częstoteżtenarra cje o historii stają się opowieściamiparabolicznymi, alegoriamio władzy, polityce oraz ideologii71.
71 K. Nemec, Povijest hrvatskog romana..., s. 268.
72 M.Świerkocki, Postmodernizm: paradygmatnowejkultury,Łódź 1997,s.67.
71B.Czapik, Granice i kodyawangardy i postmodernizm. W2kręguproblemów literatury chorwackiej i serbskiej, ,jL PolskichStudiów Slawistycznych”, seria IX,Warszawa1998, s. 165.
74D. Peśorda, op.cit., s. 7.
Spróbujmy zatem wtym miejscu skonfrontowaćnasze ustalenia z przybliżoną choć
by definicją postmodernizmu,by uświadomić sobie, czy rzeczywiściestanowi on właś
ciwy kontekst dla opisu interesującego nas zjawiska.
Poszukiwaniuodpowiedzi na pytanie, czym właściwie jest postmodernizm zawsze towarzyszył chaos semantyczny i brak precyzji, jednak wśród charakterystycznych ibezspornychcech postmodernizmu zwyklewymieniasię:
...będący na mocy definicji nadmiarem stylów eklektyzm, pisarstwo aleatoryczne, przyznające przypadkowidominującą rolę kompozycyjną, parodię, pastisz, antyrealizm, antyobiektywizm, in-teretekstualność iupodobanie do cytatów oraz plagiatu72 *.
Barbara Czapik wskazuje podobne cechy, podkreślając postmodernistyczną zbież
ność zawangardowym dążeniem do przekraczania granic sztuki, nobilitacją przypad
kowości,fragmentaryczności,niespójnością, konstrukcjami opodwójnymzakodowaniu (parodia pastisz,kolaż) i zintensyfikowanej intertekstualności. Postmodernizm jawi się w jejujęciu jako:
...rozliczenie głównych mitów iutopii paradygmatu kulturymodemy. Jestudanąpróbą nawiązania dialoguz tradycją kulturową, bynajmniej nie radosną, skoromówi się oliteraturze postmoderni zmu jako literaturze wyczerpania,literaturzepowrotów, nieodkryć. Postmodernistyczna autorefe-rencjalnośćiintertekstualność niewskazują na nic, cobyłobypozatekstem i poza kulturą, które urastajądo roli zagubionego,nie zdobytego absolutu71.
Bez trudu zauważamy, że wśród najczęściej wymienianych cech postmodernizmu Znajdziemy kilka zaledwie z tych, które są charakterystycznedla chorwackich „powie
ści nowohistorycznych”. Jest to przedewszystkim intertekstualność, dialog ztradycją kulturową, w niektórych powieściach instancja niepewnego narratora, upodobanie do cytatu. Bezsprzecznie nie mamy w tym przypadku do czynienia z literaturą wyczerpa
nia, powieści tebowiemwyraźnie wskazująna swój kontekstpozatekstowy. Dodajmy jeszcze, że ich zaangażowanie w poszukiwaniesensu,przeciwwagidlaszaleństwa histo rii, wyraźnie się kłóci z postmodernistycznym znużeniem wielkimi projektami ideolo gicznymi. Damir Peśorda, autortypologii współczesnej powieści historycznej, wskazuje natomiast na dystans,swobodne traktowanie podejściado spraw historii,jako na cechę szczególnie istotną dlajejpostmodernistycznegowariantu:
Właśnie swego rodzaju„beztroskidystans” wobec fenomenu historii stanowijedenzwyznacz
ników postmodernistycznych powieści historycznych74.
Jeśli skonfrontujemy to choćby z charakterystyczną sentencjonalnością powieści ohistorii, które wyszły spod piór Aralicy, Fabriaczy Śehovicia,zauważymy poraz ko
lejny oddalanie się od paradygmatupostmodernistycznego. W powieściachwymienio
142 RE-INKARNACJE NARODU
nychautorówz zasady spotykamy na przykład stwierdzenia,któremają charakterprawd uniwersalnych, jak choćbyponiższe:
Nasza historia znana jestztego, że często dobrowolnie wyrzekaliśmy się ducha i wolności75.
75 F.Śehović, Uvod u tvrdavu, Zagreb 1983, s. 184.
76 Zob. K. Nemec, Povijest hrvatskog romana..., s. 271-279.
77 V. Viskovió, Umijeće pripovjedanja. Ogledio hrvatskojprozi, Zagreb 2000, s. 77.
78 Por. V. Żmegai, op.cit., s.72.
Trzeba w tym miejscu dodać, że spośród wymienionych tu twórców to przede wszystkim Fabrio,ze swojąduologią adriatycką(jadranskaduologija),do której potem dołączyTriemeron, dostarczaargumentówna rzecz pojawieniasiępewnychpostmoder nistycznych technik wchorwackiej prozie o historii. Będzie o tym mowa w kolejnym rozdziale, opisującym różne oblicza nowej prozy ohistorii.
Jeszcze inaczej rzecz ma się z tekstami Aralicy. Aralica pozostaje wiemy tradycji narratora wszechwiedzącego, co sprawiło, że niejednokrotnie spotykał się z zarzutami o posługiwanie się anachronicznymi technikami narracyjnymi. Pisze się o nim jako o człowieku, który wiele się nauczył od Iva Andricia i dużo zawdzięczalekturze kro nik franciszkańskich76. Co więcej, Aralica, tak jak Śenoa wierzy, że na pisarzach ciążą obowiązki społeczne i, jak powiadaViskovic: „Aralica rzeczywiściewierzy, że pisarz jest świadomością i sumieniem swego narodu, że w istotny sposób wpływana jego hi storię, oraz że poprzez swe dzieławyraża w najlepszy możliwysposób narodowe idee i ideały”77.
Dominacja takiej właśniewizjirolipisarza, poczucie istnienia trwałychwartościoraz dobra, któremożna przeciwstawić historii,wszystkoto sytuuje powieśćohistoriizdala od paradygmatupostmodernistycznego78. Stajemy zatem wobec pytania, czy możliwe byłow warunkach chorwackich, w czasie, o którymmowa,napisanie postmodernistycz
nej powieści historycznej. Jedynaodpowiedź, jaka się nasuwa, brzmi - nie. Nie sprzy jały bowiem temuani warunki społeczne, ani sytuacja polityczna, ani też linia rozwojo
wa prozychorwackiejoraz postawy twórcówodczuwających odpowiedzialność za los Chorwacji, zaangażowanych wgrę z ideologicznymi uwarunkowaniami. Operowanie pewnymi technikami „postmodernistycznymi”, wprowadzenie kategorii niepewnego narratora czygryintertekstualneniezmieniły w takim stopniu oblicza tej prozy,by moż
nająbyłookrzyknąćproząpostmodernistyczną, prozą wyczerpania i powrotu.
IX. RÓŻNE OBLICZA NOWEJ PROZY O HISTORII1
1Wśródtwórców„powieścio historii”najczęściej wymieniani sąIvanAralica, Nedeljko Fabrio, Feda Śehović, Ivan Supek, IvicaIvanaci StjepanTomaś. Na potrzeby prowadzonej tu analizywybrałamtwórczość Nedeljka Fabrio iIvana Aralicy, stanowiące przykładyprozy,zdaniem krytyków, należące do tego samego nurtu, a jednakbardzoróżniące się od siebie. Wybór taki, mam nadzieję, pozwoli naukazanie różnych aspek tówomawianego zjawiska.
2D. Baćić Karković,Tema Fabrio/Epifanija u „Berenikinojkosi" [w:] Drugo ćitanje, s.368.