Człowiek w teatrze życia w płynnej nowoczesności

„Wiedza związana z życiem codziennym jest wiedzą podstawową, podobnie jak podstawową jest dla człowieka związana z tym życiem rzeczywistość. Wszelkie inne postaci wiedzy i rzeczywistości są jedynie nadbudową lub modyfikacją wiedzy i rzeczywistości charakterystycznych dla życia codziennego” (Józef Niżnik wstęp do: Berger, Luckmann, 2010:XXVI). „Świat życia codziennego jest nie tylko przyjmowany bez zastrzeżeń przez zwykłych członków społeczeństwa w ich życiowym, subiektywnie znaczącym postępowaniu.

Jest to świat, który powstaje w ich myślach i działaniach oraz dzięki tym myślom i działaniom trwa jako świat rzeczywisty” (Berger, Luckmann, 2010:32).

Zestawienie publikacji Ervingna Goffmana – „Człowiek w teatrze życia codziennego”, wobec publikacji Zygmunta Baumana – „Płynna nowoczesność”, może wzbudzać wiele kontrowersji, a jednak obaj naukowcy (urodzeni w latach 20. XX wieku), zajmując się problematyką współczesnego życia człowieka, w przywołanych dziełach metaforycznie ujawniają zaistniałe problemy jednostki w relacjach społecznych, a ich publikacje spotkały się z dużym uznaniem, także naukowców innych dyscyplin.

Zainteresowanie procesami związanymi z działaniem człowieka w teatrze życia codziennego, zobowiązuje do podjęcia starań, aby ustalić definicję tożsamości współczesnego człowieka oraz zanalizować jego „codzienność”, czyli miejsce i okoliczności, w których

73

człowiek przebywa, funkcjonuje, wykazuje określoną indywidualną aktywność. Stąd wynika zestawianie niniejszych publikacji. Goffman analizuje wzajemne relacje ludzkie podczas interakcji, ale w określonej sytuacji, czyli wobec codzienności. Dzisiejsza codzienność, zdaniem Baumana, to brak zakorzenienia, permanentna zmienność (następująca w tempie, w którym nie sposób zaznajomić się z wybranymi nowościami, bo już czekają następne), potrzeba ciągłych wyborów, niepewność, nietrwałość, osłabienie więzów społecznych, zagrożenie bezpieczeństwa.

Obaj naukowcy, w sposób bardzo szczegółowy, analizują zależność jednostek wobec innych osób oraz wobec siebie samych i wykorzystują całkowicie innowacyjny, w swoich dziedzinach, sposób przestawiania życia człowieka w strukturach społecznych, co wzbudza duże zainteresowanie w kręgach naukowych prowokując do licznych opracowań i studiów ukazanych zagadnień oraz ich interpretacji. Dodatkowo, obaj autorzy posługują się metaforą w celu sugestywnego ukazania wszelkich mechanizmów rządzących życiem człowieka, mających bezpośrednie znaczenie dla aktywności ludzkiej, interakcji, stosunków społecznych.

Bauman stosuje metaforę płynności interpretując codzienność współczesnego człowieka – nawiązując do obecnych ciągłych zmian, epizodyczności życia człowieka, braku zakorzenienia, braku zakotwiczenia transnarodowego kapitału; Goffman posługuje się nomenklaturą teatralną do opisu działań człowieka podczas interakcji, przekonuje, że działanie człowieka w kontaktach międzyludzkich, czyli „występ”, jest procesem socjalizacji.

Według Jerzego Szackiego (Szacki, 2007) nie jest klarowne, czy Goffman zaproponował

„nową ontologię tego świata jako czegoś bezgranicznie płynnego, czy też zajął się tylko eksploracją obszaru nieznanego do tej pory najbardziej wpływowym teoriom socjologicznym, nie kwestionując jednak generalnie ontologicznych założeń tych teorii” (Szacki, 2007:848).

Nicolas Herpin „nazwał socjologię Goffmana heraklitejską z ducha” (N. Herpin, za: Szacki, 2007:848) ¹⁸. Zarówno Bauman, jak i Goffman analizując życie współczesnego człowieka nie oceniają, nie odwołują się do przeszłości, generalnie nie porównują – wszelkie zaistniałe porównania służą jedynie wzmocnieniu aktualnego przekazu. Zajmując się analizą życia człowieka, ukazują bardzo wnikliwy obraz współczesności, oparty na dobrze dobranych, prostych przykładach powszednich działań człowieka.

Jasne, komunikatywne przykłady Baumana jak i Goffmana, sprawiają identyfikację czytelnika, który poprzez klarowne ilustracje codziennego życia rozpoznaje własne problemy, własne emocje z nimi związane, odbiera ukazane egzemplifikacje jako własne – kiedyś

18 N. Herpin, Les sociologues amèricains et le siècle, Paris, 1973, s.74; za: Szacki, 2007:848.

74

doświadczone, teraz nazwane. W opisie Baumana, jak i w opisie Goffmana odbiorca może poczuć się bohaterem, czyli człowiekiem nowoczesnym, którego wyróżnione problemy bezpośrednio dotyczą. Zestawiając oba dzieła można stwierdzić, że prace wzajemnie się uzupełniają – Bauman opisuje wolność, indywidualność, czas i przestrzeń, pracę, wspólnotę, jako główne sfery życia człowieka w erze nowoczesności; Goffman interpretuje codzienność człowieka w oparciu o analizę konkretnych działań jednostki w konkretnych sytuacjach.

Zarówno Bauman jak i Goffman, nie wyrokują, nie dają odpowiedzi, a raczej proponują pytania i wysuwają możliwe odpowiedzi, i bardzo sugestywnie prowokują do refleksji.

Bauman analizując definicję płynów, skupia się na powiązaniach cieczy z czasem i przestrzenią w porównaniu z ciałami stałymi. Przywołując słownikowe hasło dotyczące cieczy i gazów zwraca uwagę na zależność cząsteczek wobec siebie i ich wzajemne wywoływanie działania: „ciągłe i nieodwracalne zmiany pozycji jednej cząsteczki wobec drugiej wywołane działaniem naprężenia stycznego powołują przepływ, będący charakterystyczną właściwością płynów” (Encyklopedia Britannica, za: Bauman, 2006:5) Wprowadzając analogię do wzajemnego zachowania się ludzi wobec siebie, definicja

„płynności” w takiej postaci, znakomicie wpisuje się w główne nurty interakcjonizmu symbolicznego.

Poprzez działanie jednej osoby następuje działanie drugiej, działania te są różne i wobec siebie wzajemne, są podstawą rozwoju jednostki oraz dzięki tym działaniom można próbować określić funkcje jednostki w danej społeczności, określić własną tożsamość, a wzajemne oddziaływanie jest warunkiem rozwoju człowieka. Bauman ukazuje jednostkę jako całkowicie zależną od siebie i swoich wyborów. Goffman przedstawia jakich środków i technik należy użyć w celu wywarcia zamierzonego wrażenia będąc samemu autorem, aktorem i reżyserem swojego spektaklu.

Bauman zakłada postrzeganie rzeczywistości poprzez pryzmat doświadczeń człowieka i jego kultury. Przekonuje, że człowiek nadaje doświadczanej rzeczywistości odmiennych znaczeń, dlatego nie ma rzeczywistości obiektywnej, która byłaby oderwana od kontekstów i znaczeń. Goffman zajmuje się kontekstami i znaczeniami. Dla Goffmana nie ma znaczenia, która z przedstawianych rzeczywistość jest bardziej realna, a wrażenia kształtowane podczas interakcji ulegają zniszczeniu.

Goffman ukazuje różnorodność ról, masek, możliwość szybkiej zmiany uprzednio wybranej roli. Jest przekonany, co do zdolności ludzkiego przeistaczania się w różne postaci w zależności od sytuacji w sposób nadspodziewanie szybki, bez większych konsekwencji tych zmian. Taka postawa doskonale wpisuje się w potrzebę ciągłych zmian opisywaną

75

w „płynnej” nowoczesności Baumana. Dokonywanie ciągłych wyborów, związane jest z wolnością człowieka, z coraz większymi możliwościami technicznymi oraz z coraz większą odpowiedzialnością indywidualną opisywaną przez Baumana, ale i przez Goffmana.

Gofman wprowadza, co prawda, elementy stałe w komunikowaniu się (fasada, zaufanie do roli, sposób przedstawiania siebie, scena i kulisy, manipulowanie wrażeniami) i uważa, że powtarzają się one w każdej interakcji, jednak wskazuje na różnorodność i wielość różnych interakcji, gdyż człowiek używa różnych fasad do różnych sytuacji.

Jednakże ukazanie braku zakorzenienia tożsamości człowieka współczesnego, jest cechą wspólną obu naukowców. Analiza Goffmana wpisuje się w płynną nowoczesność ukazując tożsamość człowieka zależną od sytuacji oraz interakcji, wobec czego człowiek musi być ciągle gotowy do przyjmowania coraz to innych fasad, masek. Zadaniem człowieka jest umieć dostosować odpowiednią maskę do odpowiednich, licznych ról i do zmieniających się sytuacji.

Można zaryzykować stwierdzenie, które byłoby zgodne z ukazanym konsumpcyjnym światem Baumana, że obie analizy – Goffmana i Baumana – to kolejny produkt konsumpcyjny, wspomagający indywidualnego, wolnego odbiorcę w poszukiwaniu własnej doskonałości oraz w zrozumieniu własnych działań i procesów z nimi związanych, we współczesnym, permanentnie zmieniającym się „płynnym” życiu. Bliższa takiemu ujęciu jest analiza konkretnych, codziennych sytuacji życiowych człowieka opisana przez Goffmana, bowiem Bauman ukazuje współczesny świat i działania człowieka w skali globalnej, odnosząc się też do kultury, filozofii, antropologii.

2.2. Ponowoczesne imponderabilia w poszukiwaniu tożsamości współczesnego