ROZDZIAŁ 2. Płynna nowoczesność według Zygmunta Baumana i jej wpływ na rozwój refleksji socjopedagogicznej. i jej wpływ na rozwój refleksji socjopedagogicznej
2.4. Płynna tożsamość w ujęciu Marka Konopczyńskiego
Płynna tożsamość w ujęciu Marka Konopczyńskiego polega „na płytkim i chaotycznym identyfikowaniu własnych parametrów osobowych i pospiesznym dostosowywaniu ich do zmieniającej się rzeczywistości społeczno-kulturowej”
(Konopczyński, 2013:122). Nawiązując do wykładu Giddensa, Konopczyński definiuje
23 M. Featherstone, 1991, Consumer Culture and Postmodernism, London, s. 83, 91; za: Melosik, 2010:91.
95
tożsamość ludzką jako „funkcjonalny sposób myślenia o samym sobie i własnych priorytetach, w kontekście ich społecznego odbioru” (Konopczyński, 2013:122).
W obecnym informatycznym świecie, według Marka Konopczyńskiego, szczególnie agresywna staje się „dominacja informacji nad wiedzą”. Zdobywane informacje są płytkie i często wykluczające się, a współczesne warunki techniczno-technologiczno-społeczne sprzyjają „powstawaniu wirtualnej przestrzeni społecznej”. Prowadzi to do osobowych i pozaosobowych demobilizujących, destruktywnych multiplikacji informatycznych, co z kolei zaburza informacyjne procesy socjalizacji. Ujawnia się zjawisko zindywidualizowanej asymilacji „wykluczających się informacji w rodzinie i kręgach społecznych” (Konopczyński, 2013:123).
Konopczyński twierdzi, że obecnie zaznacza się stopniowe deformowanie, a nawet zanikanie „ja” społecznego wobec hegemonii „ja” nierealnego, co jest wynikiem wyłączenia tożsamości. Konopczyński wprowadza termin „wyobcowanie tożsamości”, które dotyczy spłycenia identyfikacji informacji o sobie i świecie, a w następstwie, zniekształcenie „ja”
społecznego i dominowanie „ja” nierealnego. Skutkuje to, zdaniem Konopczyńskiego, zagubieniem priorytetów życiowych, brakiem samookreślenia, poczuciem tymczasowości i nieokreśloności kulturowo-aksjologicznej. Następuje rozkład, „erozja” tożsamości, którą charakteryzuje „wielość Ja indywidualnego i Ja społecznego oraz reaktywność kontekstowa Ja społecznego”, czyli nadmierna podatność na uwarunkowania i okoliczności Ja społecznego.
„Erozja tożsamościowa” jest jednym z głównych mechanizmów przyczyniających się do ujawnienia się tożsamości dewiacyjnej i „zniekształcania informacji na różnych poziomach struktur poznawczych”. „Mechanizm ten skutkuje zaburzeniami w funkcjonowaniu społecznym, agresją interpersonalną, różnorodnymi dewiacjami oraz przestępczością” (Konopczyński, 2013:124). Jednostka może przejawiać nietypowe zachowania, wycofanie, autoagresję. „Wewnętrzną reakcją na odrzucenie jest określony sposób identyfikacji samego siebie (myślenia o sobie) i powiązane z tym sposoby zaspokajania potrzeb, często skutkujące podwyższonym poziomem zachowań agresywno-destrukcyjnych, dokonywaniem czynów niemieszczących się w przyjętym rejestrze poprawnych zachowań moralno-obyczajowych i prawnych lub wycofaniem się z życia społecznego i podejmowaniem działań autodestrukcyjnych z próbami samobójczymi włącznie. Ci właśnie ludzie, pozostający w kręgu zainteresowania pedagogiki resocjalizacyjnej, wymagają szczególnej metodycznej pomocy pedagogicznej”
(Konopczyński, 2013:125).
96
Tożsamość, według Konopczyńskiego, opiera się na cechach ludzkich, „które wyznaczają kierunki aktywności jednostki, będąc zarazem jednocześnie stymulatorem, regulatorem i transformatorem sygnałów społecznych” (Konopczyński. 2013:124). Jest fundamentem społecznego funkcjonowania człowieka „poprzez silne powiązania z odgrywanymi rolami społecznymi”. „Ludzie mogą tworzyć różnorodne przestrzenie tożsamościowe, powiązane z ich rolami życiowymi, które często mogą uzupełniać się wzajemnie lub wykluczać” (Konopczyński, 2010:97).
Konopczyński wyróżnia cechy strukturalne tożsamości, które określa jako zróżnicowanie i integrację. Wyodrębnia wysoki i niski poziom zróżnicowania. „Wysoki poziom zróżnicowania obrazów własnej osoby prowadzi do utworzenia wielu wyspecjalizowanych tożsamości”, które zapewniają „elastyczne przystosowanie człowieka do wielu okoliczności i kontekstów związanych z pełnieniem funkcji społecznych”. Z kolei
„człowiek posiadający fragmentaryczne, o niskim poziomie zróżnicowania, Ja odczuwa brak wewnętrznego punktu odniesienia umożliwiającego integralne i ciągłe poczucie tożsamości”.
Tożsamościowe trudności w wypełnianiu ról społecznych wynikają z małego stopnia zróżnicowania, który jest związany „z niską elastycznością i wysokim poziomem kompulsywności przystosowawczej” (Konopczyński, 2013:128).
Integracja według Konopczyńskiego wiąże się „z jakością i jednorodnością” myślenia o sobie – „od niejednorodności do względnej zgodności treściowej ról życiowych, prowadzących do wykluczania się lub współistnienia tych ról”. Konopczyński ukazuje współzależność zróżnicowania i integracji, a od stopnia wieloaspektowości schematu naszego Ja, zdaniem Konopczyńskiego „zależy poziom ujednolicenia naszego wizerunku podczas odgrywania poszczególnych ról życiowych” (Konopczyński, 2013:128). Jednocześnie wskazuje na możliwość modyfikowania własnej tożsamości oraz na dialektyczny charakter społecznego i indywidualnego wymiaru funkcjonowania człowieka (Konopczyński, 2010:105).
Odnosząc się do wykładów Anthony Giddensa, Marek Konopczyński stworzył definicję „płynnej tożsamości” współczesnego człowieka, którą odzwierciedlił poprzez opracowany przez siebie wykres.
Wykres 2. Płynna tożsamość według Marka
Konopczyńskiego.
Źródło: Konopczyński (2013:123)
2.5. Paralela „płynnej tożsamości” z „płynną nowoczesnością” Zygmunta Baumana.
Niepewność, epizodyczność, fragmentaryczność, prywatyzacja ambiwalencji, zmienna krytyka, permanentna konieczność wyborów, różna interpretacja ról społecznych, przemijalność, brak rzeczy niezastąpionych czy absolutnie koniecznych, brak trwałości, zanikanie autorytetów, tymczasowość – stanowią analogię typów tożsamości w ujęciu Zbyszko Melosika oraz „płynnej tożsamości” Marka Konopczyńskiego wobec „płynnej nowoczesności” Zygmunta Baumana. Jednostka ma poczucie niepewności wobec przygodności bytów, epizodyczności i fragmentaryczności swego życia. Ciągłe dylematy związane z koniecznością wyborów sprawiają, że brak jest stałości – potrzeby, emocje, poszukiwanie własnego stylu, ulegają ciągłym zmianom, wszystko jest zależne. Człowiek podlega też zmiennej krytyce, zarówno osobistej jak i społecznej. Umiejętność przyjmowania różnych ról, zakładania odpowiednich masek na odpowiednią okoliczność sprawia, że różne są interpretacje tych ról społecznych.
Dominuje merkantylizm w wyborze ról, nastawienie na zysk, pomimo powszechnej świadomości przemijalności wszystkiego oraz wbrew posiadanej pewności, że nic nie jest niezastąpione czy absolutnie konieczne. Współczesny człowiek narażony jest na ciągłe uświadamianie sobie braku trwałości wszelkich rzeczy, wszelkich relacji społecznych, czy swoich własnych emocji oraz braku trwałości postrzeganych przez siebie wartości. „Zawrotne tempo zmian odbiera wartość każdej rzeczy” (Bauman 2005:170). Niezmienna jest tylko pewność zmienności, panującej obecnie w każdej dziedzinie życia ludzkiego. Wobec zanikania autorytetów człowiek samodzielnie poszukuje własnej wyjątkowości i oryginalności poprzez liczne „przymierzanie” różnych masek, które stają się tymczasowe i epizodyczne. (Nieustanna modernizacja w konsekwencji ciągu zmian ukazuje także tymczasowość rzeczy.)
Dokonywanie osobistej oceny przez człowieka, także wartościowanie siebie powoduje pragnienie doskonalenia i posiadania dużej liczby wyborów w kształtowaniu własnego obrazu oraz potrzebę ciągłej aktualizacji tego wizerunku. Bezustanne podejmowanie decyzji przez współczesne jednostki, wpływa na brak indywidualnego poczucia bezpieczeństwa, brak pewności swoich wyborów i w konsekwencji człowiek nabywa umiejętność błyskawicznego zapominania i usuwania z pamięci (dotyczy większości dziedzin związanych z życiem człowieka). Nastawienie na dobra majątkowe, merkantylizacja codziennego życia,
99
uprawomocnia permanentną modyfikację, zastępowanie i udoskonalanie siebie oraz świata.
Okoliczności zmieniające kształty tożsamości w płynnej nowoczesności, zdaniem Baumana sprawiają, że staje się ona „hybrydyczna” (Bauman, 2007).
Płynność, to również zmysłowa wizualizacja permanentnego ruchu, tymczasowości, rozproszenia i zaniku. Podstawą płynnej nowoczesności jest brak trwałości i niepodważalności oraz nieobecność granic konsumpcyjnych, geopolitycznych, handlowych, komunikacyjnych. Płynną nowoczesność, a więc i płynną tożsamość, cechuje zmienność, względność i pluralizm.