Technika badań i narzędzia badawcze

Technikę badawczą niniejszych badań stanowił wywiad swobodny ukierunkowany, stosowany przy badaniach dotyczących tematów trudnych, drażliwych. Pozwala on na zdobycie informacji na temat mało rozpoznanych obszarów życia społecznego, informacji często niemożliwych do przewidzenia przez badacza (Kvale, 2012).

Wywiady odbywały się w miejscach wybranych przez rozmówczynie. Najczęściej były to miejsca kameralne, przyjazne, a tym samym dogodne do nagrywania. Interlokutorki były absolwentkami szkół teatralnych, posiadały profesjonalną wiedzę oraz dorobek zawodowy. Treść rozmów, wraz z zanotowanymi reakcjami, została precyzyjnie spisana z nagranego materiału. Transkrypcje rozmów w dużej mierze zostały wykorzystane jako przykłady analitycznych dociekań. Podczas rozmowy kilka aktorek przedstawiło własne scenariusze dalszego rozwoju zawodu, wskazując czynniki warunkujące taki rozwój oraz bodźce, które mogą wpływać stymulująco na rolę społeczną kobiet aktywnych zawodowo w Polsce. Po każdej rozmowie została sporządzona notatka, dotycząca ogólnego wizerunku osoby badanej, a także w celu zaznaczenia wątków, które wzbudziły najwięcej emocji u danej interlokutorki. Wątki te zostały wyodrębnione jako główne – zostały przypisane wybranej badanej osobie poprzez adekwatny cytat wyjęty z transkrypcji wywiadu („Aktorek portret własny”, rozdział 2, s.161 niniejszej pracy).

Wywiad swobodny, ukierunkowany miał charakter partnerskiej rozmowy, opartej na obopólnym szacunku. Zapewnienie pełnej anonimowości badanym umożliwiło zdobycie bogatego materiału empirycznego – obszerne narracje na wybrany temat, a także pełne,

151

wyczerpujące odpowiedzi na niewygodne czasami pytania, czy pytania trudne, tutaj tak definiowane, gdy dotykały sfery prywatnej i osobistego doświadczenia. Rozmowy odbywały się bez udziału osób trzecich, w atmosferze wzajemnego zaufania. Często podkreślany jest terapeutyczny aspekt wywiadów otwartych, w których badany ma możliwość pełnej, swobodnej, spontanicznej wypowiedzi, uwolnieniu emocji, a nawet „spowiedzi” (Kvale, 2012). „Dobrze skonstruowany wywiad badawczy może być rzadkim i wzbogacającym doświadczeniem dla osoby badanej, dając jej nowy wgląd w jej sytuacje życiową” (Kvale, 2012:46). Wywiad swobodny ukierunkowany pozwolił badanym na pobieżną analizę swojego przeszłego życia. „Refleksyjnie ułożona narracja tożsamościowa nadaje spójność skończonemu życiu jednostki w zmieniających się warunkach społecznych” (Giddens, 2002:293).

Autobiograficzne wspomnienia zdaniem Anthony Giddensa, nie są „zwykłą kroniką minionych zdarzeń, ale korekcyjną ingerencją w przeszłość” (Giddens, 2002:101).

Warunkiem planowania przyszłości jest zrozumienie siebie samego, w czym pomaga retrospekcja swojego dotychczasowego życia. Cofając się myślą do istotnych, zdaniem osoby badanej, zaistniałych w jej życiu zdarzeń, ukazuje problem z innej perspektywy, co może działać kojąco, pomóc w obecnym życiu. Warunkiem jest całkowita szczerość. Dzięki zapisom biograficznym można próbować odtworzyć proces własnego rozwoju.

Przypominanie własnych błędów i doświadczeń oraz próba określenia swoich marzeń dotyczących przyszłości są istotne dla autoterapii dzięki możliwości ukazania wyrazu uogólnionej refleksyjności oraz dzięki odczuciu koherencji autobiograficznej. „Poczucie spójności historii własnego życia jest najlepszym sposobem przezwyciężenia zniewolenia przeszłością i otwarcia się na przyszłość” (Giddens, 2002:101).

Podczas wywiadów zostały zadane pytania odnosząc się do przeszłości, teraźniejszości, jak i do przyszłości – co mogło być pomocne jednostkom, aby

„zharmonizować swoje aktualne sprawy z projektami na przyszłość i psychicznym bagażem z przeszłości” (Giddens, 2002:246). Podczas wywiadów łatwo było zaobserwować, że badane aktorki starały się rzetelnie opowiadać o swoich uczuciach i problemach. W dwóch przypadkach, można było zauważyć, że aktorka podczas osobistej narracji uzmysłowiła sobie własny problem oraz jego nierozwiązywalność (w jednym wywiadzie sprawa dotyczyła chorego dziecka, w drugim – problem samotności po rozwodzie oraz obecny osobisty brak akceptacji tej sytuacji). Wszystkie rozmowy miały charakter przyjazny, a aktorki z zadowoleniem przyjmowały zaproszenie spotkania się. Możliwość nieskrępowanej

152

wypowiedzi, w trakcie której uwaga badacza była skupiona całkowicie i wyłącznie na badanej osobie, była dla aktorek sytuacją komfortową, o czym wiele z nich otwarcie oznajmiało.

Aktorki z racji wykonywanego zawodu, bardzo dbają o swój wizerunek. W trakcie wywiadów, szczególnie na początku rozmowy, większość badanych starało się „wypaść” jak najlepiej, wykazując dbałość o język, staranność wypowiedzi, precyzję w dobieraniu słów, dokładność w opisywaniu własnych przeżyć, emocji, zdarzeń, relacji z innymi. Jednak po kilku minutach rozmowy, ta potrzeba bycia postrzeganą pozytywnie jakby się zacierała, a badane osoby były bardziej otwarte, czasami spontaniczne, chętne w przedstawianiu trudnych dla siebie tematów, często związanych z życiem rodzinnym, macierzyństwem, partnerstwem, a także dotyczących własnych nałogów.

Krzysztof Konecki, na podstawie teorii A. Fontany i J. Frey`a ⁵⁵ przedstawia cechy wywiadu swobodnego, w oparciu o które należy przygotować się do w badań jakościowych.

Przygotowanie do wywiadu swobodnego „możemy przeprowadzić analizując każdorazowo przed przystąpieniem do niego osiem cech tego wywiadu” (Konecki, 2000:171-174):

o Dotarcie do respondentów.

W przypadku niniejszego wywiadu – dotarcie do aktorów, którzy ukończyli szkołę teatralną, osiągnęli sukces zawodowy, którzy posiadają „wiedzę ekspercką” w temacie aktorstwa. Było to zadanie ułatwione ze względu na przynależność osoby badającej do grupy aktorów, tak więc możliwe było również skorzystanie z „nieformalnych kontaktów i powiązań”.

o Rozumienie języka i kultury respondentów.

Osoba badająca nie miała problemów ze zrozumieniem technicznego, profesjonalnego języka ze względu na swoją aktorską przeszłość. Tak więc

„rozumienie języka i kultury respondentów”, określone jako „szczególnie ważne” odbywało się bez przeszkód, bowiem badacz jest reprezentantem tej samej grupy społecznej, obracający się w tej samej grupie pojęciowej.

o Własne zaprezentowanie się badacza było ułatwione z powodu przynależności do grupy aktorów oraz dzięki osobistemu udziałowi badacza w działalności twórczej.

o Odnalezienie „eksperta”, czyli osoby reprezentującej grupę aktorów, która dobrze zna problemy związane z zawodem nie było konieczne ze względu na

55 A. Fontana, J. Frey, 1994, Inetrviewing. The Art. Of Science. W: N. Denzin, Y. Lincoln (eds.) Handbook of Qualitative Research. Thousand Oaks, London, New Delhi, Sage, s.366-370; za: Konecki, 2000:171.

153

znajomość „kulturowych obyczajów, pracy, żargonu, języka i społecznych relacji panujących w danej grupie” aktorów, zdobytą przez osobę badającą.

o Zaufanie oparte na wzajemnej znajomości dorobku zawodowego pozwoliło na uzyskanie informacji na temat faktów i powiązań nieformalnych.

o Ustanowienie kontaktu, czyli „rozumienie respondenta i jego perspektywy widzenia świata” było ułatwione dzięki dobrym relacjom osób badanych z osobą badającą. Relacje te miały charakter symetryczny, wywiad posiadał cechy naturalnej potocznej rozmowy. Badacz starał się przyjąć perspektywę osoby badanej, nie narzucał swojej perspektywy, starając się równocześnie nie tracić dystansu i obiektywności. Pomimo pewnego zaangażowania badacza będącego kilka lat wcześniej członkiem grupy badanej, badacz opierał się na rzeczowości i starał się patrzeć obiektywnie, tym bardziej, że badacz od ponad 20 lat nie wykonuje zawodu aktora. Dzięki przeprowadzonej rozmowie, można było zauważyć efekt terapeutyczny, bowiem często osoby badane już w trakcie wywiadu uświadamiały sobie swoją sytuację życiową, o czym otwarcie informowały. Dotyczyło to najczęściej sytuacji rodzinnej, związanej z rolą matki lub z rolą żony. Dzięki takim spostrzeżeniom można było „lepiej skonceptualizować główne problemy badawcze”, które są szczególnie ważne dla metodologii teorii ugruntowanej.

o Zbieranie materiałów empirycznych polegało na robieniu notatek z obserwacji badanych osób oraz na nagrywaniu rozmów za pomocą dyktafonu.

o Badania odbywały się w granicach tej samej płci, co pozwoliło na szczere wypowiedzi, które cechowała empatia, wrażliwość, emocjonalność, ale też rzetelność, prawda, solidność.

Osoba badająca identyfikując się z osobami badanymi równocześnie starała się wyrobić w sobie dystans do przekazywanych treści. Dodatkowo, podczas wywiadu osoba badająca dokonywała wnikliwej obserwacji rozmówcy w celu uzyskania dodatkowych, niemierzalnych informacji.

Narzędziem badawczym w technice wywiadu niestandaryzowanego, swobodnego, ukierunkowanego są dyspozycje do wywiadu, czyli lista potrzeb informacyjnych. Rozmowy o charakterze wywiadów, były rejestrowane za zgodą badanych na dyktafonie i oparte były na przygotowanych wcześniej pytaniach – dyspozycjach do wywiadu.

(Dyspozycje do wywiadu pozwalają na dużą swobodę w formułowaniu pytań (Przybyłowska,

154

1978)). Większość pytań miało charakter pytań otwartych, zachęcających do dłuższych wypowiedzi, wymagających narracji. Jedno pytanie było pytaniem zamkniętym i dotyczyło dokonania wyboru między: 1) główną rolą w filmie, w reżyserii uznanej osoby, 2) wyjazdu z ukochaną osobą w wymarzone miejsce, 3) urodzeniem dziecka. Pozostałe pytania miały na celu ukierunkowanie swobodnych narracji badanych. Lista potrzeb informacyjnych została ogólnie określona: I – Wybory i samookreślenie tożsamości, II – Specyfika zawodu, III – Kobieta – rola, ideał, synonim, IV – Aktorka – sukces, czy porażka kobiety, V – Kobieta – aktorka – rys historyczno-prognostyczny, VI – Aktorstwo – rola zawodowa, czy sposób na życie społeczne, VII –Mężczyzna w życiu aktorki – nadzieje, oczekiwania, rozczarowanie.

Niektóre poruszane tematy zostały poszerzone o dodatkowe pytania, bowiem wiele aktorek wykazało potrzebę szerszego omówienia danego tematu, dotyczącego wystąpienia zjawisk, które w istotny sposób ich zdaniem, mogą oddziaływać na profesję aktorki. Kilka pierwszych wywiadów kolejno, były przyczynkiem do modyfikacji narzędzia – zmiany pytań pomocniczych oraz dopisania kilku pytań dodatkowych.

Przeprowadzone badania pełnią funkcję informatyczną i dostarczają interesującego materiału empirycznego, a uzyskanie porównywalnego materiału empirycznego w inny sposób wydaje się niemożliwe. Badacz, pomimo znajomości z badanymi, starał się pozostać neutralnym względem wypowiedzi, być wyjątkowo uważnym, w pełni ukierunkowanym na interlokutorki, wnikliwie słuchającym, dyskretnym, próbującym w trakcie rozmowy wychwycić najbardziej nurtujące problemy rozmówczyń i poszerzać zakres zainteresowania poprzez pytania dodatkowe.

Badania były oparte jest na wzajemnym szacunku badacza i badanego. Każda z aktorek, z którymi został przeprowadzony wywiad, kładła nacisk na inne sprawy i problemy, ukazując różność osobowości oraz priorytetów. Aktorki okazywały ogólne zadowolenie ze spotkania oraz przeprowadzonych rozmów, większość badanych miała odczucie uporządkowania swoich spraw, o czym otwarcie mówiły – nabierały nowego, albo tylko świadomego spojrzenia na własną tożsamość i swoje miejsce w zawodzie oraz w życiu osobistym. Według E.T. Halla (Hall, 1987) mówienie o pewnych sprawach zmienia nasz do nich stosunek. Pewne aspekty, które są traktowane jako oczywiste lub które przytłaczają, stają się zrozumiałe i są rozpatrywane pod innym kątem. Mówieni o nich uwalnia od ich ograniczającej roli (Hall, 1987:141). Po zakończeniu rozmowy, zdecydowania większość aktorek wyrażała chęć dostępu w przyszłości do zanalizowanych notatek. Znając środowisko osoby badanej oraz specyfikę zawodu, badacz ma możliwość przedstawienia klarownej i spójnej wizji oraz gruntownej analizy wybranego aspektu.

155

Posiadane informacje są wystarczające do rozpoczęcia analizy zgodnej z metodologią teorii ugruntowanej i następnie do formułowania teorii. „Nasycenie oznacza, że nie ma już żadnych dodatkowych danych i socjolog może już opracowywać własności kategorii. Staje się on empirycznie przekonany, że kategoria jest nasycona, ponieważ widzi ciągłe pojawianie się podobnych przykładów” (Glazer, Strauss, za: Konecki, 2000:31) ⁵⁶. Wywiady zostały poddane analizie zgodnie z zasadami metodologii teorii ugruntowanej.

1.1.2. Kodowanie.

Podstawą analizy w teorii ugruntowanej jest kodowanie na podstawie danych, czyli

„główne ogniwo między zbieraniem danych a budowaniem wyłaniającej się teorii, które ma na celu wyjaśnienie tych danych. Poprzez kodowanie można zdefiniować to, co dzieje się w danych, i zacząć rozszyfrowywać znaczenie tych faktów” (Chamraz, 2009:63).

„Szczególnie ważne dla osiągnięcia trafności i rzetelności w analizie danych jest systematyczne kodowanie” (Babbie, 2009:332). Badacz konstruuje kody nadając nazwy poszczególnym porcjom danych.

Kodowanie otwarte, polega na dokładnym przeczytaniu dostępnych materiałów i próbie wydobycia z danych tego, co jest przedmiotem opisu, bez uprzedniej konceptualizacji i bez narzucania interpretacji wydarzeń, opartych na wcześniej sformułowanej teorii.

Kodowanie otwarte jest więc całkowicie zależne od empirycznych podstaw, od zebranych danych. Podczas kodowania otwartego tekst jest analizowany poprzez pryzmat pytań i porównań. „Kodowanie stanowi dla badacza rodzaj analitycznego rusztowania, na którym może budować. Ponieważ badacze dokładnie badają materiały, mogą określić zarówno nowe kierunki, jak i znaleźć w nich luki” (Denzin, Lincoln, 2010:723). Kodowanie otwarte umożliwia stworzenie kategorii, w celu uporządkowania danych i przeprowadzenia analizy porównawczej w celu dopasowania określonych pojęć adekwatnie do danych empirycznych.

Kodowanie wstępne – słowo po słowie, wiersz po wierszu czy wydarzenie po wydarzeniu, pomaga w późniejszym podjęciu decyzji dotyczących definiowania podstawowych kategorii konceptualnych.

Anselm Strauss i Juliet Corbin (Gibbs, 2015) ⁵⁷ proces kodowania dzielą na trzy kolejne etapy: 1) kodowanie otwarte, 2) zogniskowane kodowanie kategorii (szukanie

56 B. Glaser, A. L. Strauss (1967), The Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research.

Chicago, Aldine, s. 67; za: Konecki, 2000:31.

57 A. L. Strauss, J. Corbin (1990) Basics of Qualitative Research. London, Sage; za: Gibbs, 2015:97,98.

156

wzajemnych powiązań między doprecyzowanymi kategoriami), 3) kodowanie selektywne (integrujące poszczególne kategorie). Kodowanie otwarte opiera się na wyłonieniu z materiału empirycznego ogólnej listy pojawiających się zagadnień (niezależnie od listy sporządzonych problemów badawczych ujętych w dyspozycji do wywiadu) oraz na generowaniu kategorii pojęciowych. Zogniskowane kodowanie kategorii (kodowanie osiowe), odkrywa relacje między kategoriami analitycznymi dzięki poszukiwaniom wspólnych i różnicujących cech: „1) warunki, okoliczności bądź sytuacje, które mają wpływ na strukturę badanego zjawiska; 2) działania/interakcje, rutynowe lub strategiczne reakcje uczestników na kwestie, wydarzenia lub problemy; oraz 3) konsekwencje, rezultaty działań/interakcji”

(Chamraz, 2009:83). Kodowanie selektywne ukazuje hierarchię problemów ujętych w kategorie. Kategoriami mogą być działania, konsekwencje działań, relacje między pojęciami. Ważnym elementem jest znalezienie teoretycznego wzorca, który łączy kategorie ze sobą i wyjaśnia ich sekwencyjną zmienność.

Analizując zebrany materiał empiryczny wyodrębniono trzy główne problemy: 1) problem uprawiania zawodu i aktywności pozazawodowej; 2) realizacja roli matki i roli żony w połączeniu z rolą zawodową; 3) ukazanie sprzeczności, braku jedności oraz wzajemnie wykluczających się ról.

Ujawnione zagadnienia zostały uporządkowane w kategorie:

1. Wymiar społeczno-zawodowy:

 uzależnienie od zawodu;

 zaangażowanie emocjonalne kreując daną rolę aktorską / szukanie granic wszelkich ról;

 nienasycenie doświadczenia innych ról, emocji, przesunięcia akcentów emocji;

 bezpieczna gra społeczna;

 specyfika zawodu – rola zawodowa i społeczna nabiera cech roli życiowej;

 testowanie swoich możliwości.

2. Rodzina:

 definicja roli matki, roli żony;

 teatralizacja życia osobistego (względem dzieci/męża);

 desygnaty roli żony, matki;

 poszerzanie ról, wzajemne przenikanie ról.

3. W poszukiwaniu tożsamości (kim jestem, aktorka/kobieta, mała scena – dom, duża scena – świat, w tym walka o uznanie, zrozumienie ról, wspólne wątki i ich

157

wykluczenia, budowanie tożsamości w procesie sprzeczności (na antynomiach), brak jedności, wykluczające się role):

 definiowanie sytuacji;

 pogubienie priorytetów;

 trudności w utrzymaniu sztywniejszych parametrów jednej roli;

 pogubienie myślenia o samej sobie, rozumienia samej siebie;

 tożsamość jako gotowość do odegrania konkretnej roli, jako ukazanie priorytetów oraz jako ukazanie skutków wchodzenia w role;

 emocjonalne myślenie o sobie;

 brak konsekwencji w myśleniu i działaniu;

 skutki wchodzenia w role;

 brak twardej bazy roli życiowej.

W teorii ugruntowanej, bez względu od jakiej grupy danych badacz rozpoczyna kodowanie, stosuje on metodę określoną przez Glasera i Straussa jako metodę ciągłego porównywania, tworząc porównania na każdym etapie pracy analitycznej w celu ustalenia analitycznych różnic (Chamraz, 2009).

Krzysztof T. Konecki wyróżnia trzy elementy składające się na metodę ciągłego porównywania: porównywanie przypadków, porównywania pojęć do następnych zaobserwowanych przypadków oraz porównywania pojęć między sobą (Konecki, 2000).

Zasadniczym krokiem pomiędzy zbieraniem danych, ich kodowaniem i porównywaniem, a sporządzaniem wstępnych wersji prac naukowych jest pisanie not. Pisanie not „stanowi główną metodę teorii ugruntowanej, ponieważ zachęca do analizy danych i kodów na wczesnym etapie procesu badawczego” (Chamraz, 2009:97).