11 sierpnia 1937 roku został rozesłany po wszystkich miejscowych orga-nach NKWD rozkaz operacyjny nr 00485, podpisany przez N. Jeżowa, ra-zem z tajnym załącznikiem „o faszystowsko-powstańczej, szpiegowskiej, przestępczej i terrorystycznej działalności polskiego wywiadu w Związku Sowieckim”. Od tego momentu oficjalnie rozpoczęła się „Operacja
pol-31 Ibidem, s. 193. Więcej na ten temat: W. N. Ziemskow, Massowoje oswobożdienije
spiecposielencew i ssylnych (1954–1960 gg.), „Socyołogiczeskije issledowanija” 1991,
nr 1, s. 14; M. Ruchniewicz, Repatriacja ludności polskiej z ZSRR w latach 1955–1959, Warszawa 2000.
ska” na terenach ZSRR32. Cel tej operacji miał być tylko jeden: w bardzo krótkim czasie zlikwidować setki tysięcy obywateli polskiego pochodze-nia, oskarżając ich o zdradę, o szpiegostwo lub o terror. Jeszcze do roku 1937 prowadzone były czystki, represje i deportacje wobec Polaków „radzieckich”. Ogłaszano także walkę z siecią wywiadowczą POW, a na-wet pisano o sukcesie tej walki. Najważniejszy rozkaz lat trzydziestych w swojej nazwie ogłaszał znów wojnę przeciwko polskim „szpiegom”. I nie chodziło tutaj o garstkę ludzi, zamieszanych w polityczne rozgrywki, lecz o tysiące polskich rodzin na całym obszarze Związku Radzieckiego.
Warto zacytować tutaj fragment rozkazu nr 00485, w którym zostały określone kategorie Polaków, podlegające aresztowaniom i chociaż ofi-cjalnie mówiono o schwytaniu i likwidacji członków POW, ten fragment pokazuje, że w rzeczywistości było inaczej:
„[…] 2. Aresztowaniu podlegają:
Ujawnieni w toku śledztwa i dotychczas nie wykryci aktyw-ni członkowie »POW«, zgodaktyw-nie z załączonym spisem,
Wszyscy, przebywający w ZSRS jeńcy wojenni z armii pol-skiej,
Zbiedzy z Polski, niezależnie od czasu przekroczenia gra-nicy ZSRS,
Emigranci polityczni i osoby, wymienione z powodu prze-konań politycznych, – z Polski,
32 Więcej o „Operacji polskiej”, patrz: Polska i Ukraina…, Rozstrzelać Polaków.
Lu-dobójstwo Polaków w latach 1937–1938. Dokumenty z centrali, opr. T. Sommer,
Warsza-wa 2010; Pamiętniki Polaków na Wschodzie. Białoruś, Ukraina, Kazachstan-losy
poko-leń, t. 1–2, opr. A. Budzyński, Warszawa 2006; Riepressii protiw Poliakow…, M. Łoziński, Operacja polska, Kłodawa 2008; H. Stroński, Represje stalinizmu wobec…; A.
Paczkow-ski, Polacy pod obcą i własną przemocą, [w:] S. Courtois et al., Czarna księga komunizmu.
Zbrodne, terror, prześladowania, Warszawa 1999; N. Pietrow, Polska operacja NKWD,
„Karta” 1993, nr 11, s. 24–25; W. Radziwinowicz, Polaków setkami brać!, „Gazeta Wy-borcza” 11 VIII 2007, nr 187; J.M. Jackowski, „Operacja polska”, czyli nieznane
ludobój-stwo, „Nasz Dziennik” 12 IX 2009, nr 214; W. Griechow, Rasprawa s rukowodstwom kom-somoła w 1937–1938 godach, „Woprosy istorii” 1990, nr 11, s. 136–145; N.W. Pietrow,
A.B. Roginskij, „Polskaja opieracyja” NKWD 1937–1938, [w:] Riepressii protiw
Polia-kow i polskich grażdan, Istoriczeskije sborniki “Miemoriała”, red. A. Daniel, Ł.
Jeremi-na, Moskwa 1997, s. 22–43; R. Dzwonkowski, Głód i represje wobec ludności polskiej
na Ukrainie w latach 1932–1947. Relacje, Lublin 2004; P.P. Wieczorkiewicz, Łańcuch
śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937–1939, Warszawa 2001; W. M. Danyłenko, G. W. Kaśjanow, S. W. Kulczyćkyj, Stalinizm na Ukrajini: 20–30-ti roky, Kyjiw 1990.
Byli członkowie PPS i innych antysowieckich polskich par-tii politycznych,
Najaktywniejsza część miejscowych antysowieckich nacjo-nalistycznych elementów z polskich rejonów…”33.
Analizując ten fragment, możemy zauważyć, że rozkaz dotyczył całego polskiego społeczeństwa, które znajdowało się w tym czasie na wrogich terenach. Jednoznacznie została określona liczba Polaków podlegających aresztowaniom. „Wszyscy żołnierze polscy” oraz „emigranci z Polski”, to określenia wprost mówiące o likwidacji niemal całego społeczeństwa polskiego. Nie dodawano, że aresztowaniu muszą podlegać na przykład tylko i wyłącznie ci, którzy należeli do zabronionych organizacji, bądź prowadzili aktywną działalność antysowiecką. Przeciwnie, zwracano uwagę na „wszystkich” Polaków, niezależnie, od kiedy zamieszkiwali ob-szary sowieckie i jakim sposobem się na nich znaleźli. W celu uniknięcia protestów i nieprzychylnych reakcji wobec tego dokumentu sporządzono tajny trzydziestostronicowy list, dołączony do rozkazu, w którym w ciem-nych barwach opisano działalność polskiego wywiadu. Załącznik ten był zaopatrzony w imiona, fakty, które przedstawiały fantastyczny obraz pol-skich szpiegów i ich wrogich czynów w przeciągu dwudziestu lat. Czy-tamy:
„[…] Organizacja prowadziła aktywną działalność antyso-wiecką w następujących podstawowych kierunkach:
Przygotowanie, wraz z lewymi eserami i bucharinowcami, zamachu na rząd sowiecki, zerwanie brzeskiego porozumie-nia pokojowego, sprowokowanie wojny RSFRS z Niemcami i utworzenie zbrojnych oddziałów interwencyjnych (1918 r.).
Rozległa, wszechstronnie szkodliwa działalność na Zachod-nim i Południowo-ZachodZachod-nim frontach podczas wojny sowiec-ko-polskiej, mająca – w pierwszej kolejności – na celu rozgro-mienie Armii Czerwonej oraz odłączenie USRS i BSRS.
Masowa działalność faszystowsko-nacjonalistyczna wśród polskiej ludności zamieszkałej w ZSRS, w celu przygotowania
33 Rozkaz operatywny Komisarza Ludowego Spraw Wewnętrznych ZSRS M. Jeżowa
nr 00485 i pismo tajne do komisarzy ludowych spraw wewnętrznych republik związko-wych, naczelników zarządu NKWD republik autonomicznych, okręgów i krajów, ze
zbio-rów prof. R. Turkowskiego; patrz: Polska i Ukraina…, s. 257–263.
bazy i kadr w terenie, dla prowadzenia dywersyjno-szpiegow-skich i powstańczych działań.
Profesjonalna działalność szpiegowska w wojennej, eko-nomicznej i politycznej sferze życia ZSRS, przy wykorzystaniu jednej z największych agentur strategicznych i, szeroko rozprze-strzenionej średniej i niższej sieci szpiegowskiej.
Działalność dywersyjno-szkodnicza w podstawowych odła-mach przemysłu obronnego, w planowaniu bieżącym i na okres mobilizacji, w transporcie, w gospodarce rolnej. Stworzenie sil-nej sieci dywersyjsil-nej na wypadek wojny z grona Polaków, jak i, w znacznym stopniu, z grona licznych niepolskich elementów.
[…]
Główną przyczyną bezkarności prowadzonej przez organi-zację działalności antysowieckiej w okresie bez mała 20 lat jest to, że prawie równocześnie z powstaniem WCzK, jej najdonio-ślejsze placówki, prowadzące antypolską działalność, objęli wy-socy polscy szpiedzy, którzy przeniknęli w szeregi WCzK…”34. Polacy pracujący w organach NKWD, w Armii Czerwonej, w waż-nych wojenważ-nych ośrodkach i fabrykach zbrojeniowych stawali się głów-nymi podejrzagłów-nymi w tej sprawie i jako pierwsi stawali przed sądem radzieckim. Nie unikali śmierci także i zwykli pracownicy sowchozów i kołchozów. Wszystkich aresztowanych dzielono na dwie kategorie, w zależności od popełnionego przestępstwa. Pierwsza kategoria w doku-mentacji śledczej była oznaczana literką „R”, co oznaczało rozstrzelanie. Druga podlegała karze pozbawienia wolności od 5 do 10 lat w więzie-niach i łagrach. Podstawą do zaliczenia osób do jednej z tych kategorii miały być agenturalne i śledcze materiały, które zazwyczaj były fałszywe i wymuszone torturami. Nie zapomniano też o Polakach, którzy w tamtym czasie już przebywali w łagrach i więzieniach oraz na deportacji. Siódmy punkt rozkazu nr 00485 dotyczył właśnie tej grupy polskich obywateli:
„[…] 7. Zaprzestać zwalniania z więzień i łagrów osób, zakańczają-cych odbywanie kary pozbawienia wolności, a podejrzanych o
szpiego-stwo na rzecz Polski…”35.
Nie uniknęli czystki etnicznej również Polacy na zesłaniu w Kazach-stanie, którzy oprócz deportacji mieli być poddani zorganizowanemu
lu-34 Rozkaz Operacyjny Komisarza Narodowego Spraw Wewnętrznych Związku
Sowiec-kiego, ze zbiorów prof. R. TurkowsSowiec-kiego, s. 4–5.
35 Ibidem, s. 3.
dobójstwu. Na terenach kazachskich organizowano to w sposób podobny jak na terenach ukraińskich bądź białoruskich: w nocy zabierano męż-czyzn i prawie od razu wykonywano wyrok śmierci, bez stawiania za-rzutów i udowodnienia winy. Później sporządzano krótkie zaświadczenie o wykonaniu kary śmierci. Rodziny tych mężczyzn jeszcze długie lata żyły w niewiedzy na temat losu swoich bliskich, tracąc z czasem wszelkie
nadzieje na spotkanie się z nimi36.
Te okrutne represje dotyczyły nie tylko męskiej społeczności. Kobiety i dzieci polskiej narodowości także były skazane na łagry, więzienia, de-portacje, a w niektórych przypadkach na śmierć. Dzieci „polskich szpie-gów” były kierowane do domów dziecka, znajdujących się w zupełnie
in-nych zakątkach związku37. Były to zabiegi celowe, aby nigdy nie znalazły
swoich rodziców.
Czas przeprowadzenia „Operacji polskiej” był ściśle określony. Stalin jak najszybciej chciał zlikwidować całe polskie przedstawicielstwo na-rodowe w Związku Sowieckim, które w całości określał mianem „szpie-gów”. W rozkazie mówione było o trzech miesiącach, czyli operacja mia-ła się zacząć 20 sierpnia, a skończyć się 20 listopada 1937 roku, lecz okres ten przedłużano w końcu aż do 1 sierpnia, a na Białorusi do 1 września
1938 roku38.
Liczbę aresztowanych osób w tych latach przytaczał Henryk Stroń-ski: „[…] W 1935 r. – aresztowano 24 934 osoby, to w 1937 – 159 525, a w 1938 – 88 934. W sumie w dwu tragicznych latach na Ukrainie aresztowano 248 459 osób, w tym za: szpiegostwo – 25 627, zdradę oj-czyzny – 1487, terror – 5193, dywersję – 13 966, szkodnictwo – 7731, powstańczą działalność kontrrewolucyjną – 99 822, agitację kontrrewolu-cyjną – 22 315, inne – 18 903. […] Z danych wynika, że Polaków wśród
aresztowanych na Ukrainie było 16, 6 procenta”39.
„Operacja” była przeprowadzana w błyskawicznym tempie, uprasz-czano śledztwa, tworzono spisy, w których umieszuprasz-czano ludzi, a potem wszystkich skazywano na jedną z dwóch możliwych kar: pozbawienie
36 Dane statystyczne o przeprowadzeniu „Operacji polskiej” patrz: Riepressii protiw
Poliakow…, s. 40–43.
37 M. Cichy, Sieroca dola. Los dzieci na zesłaniu, Rzeszów 1998.
38 Polska i Ukraina w latach trzydziestych-czterdziestych XX wieku, Nieznane
doku-menty z archiwów służb specjalnych, op. cit., s. 257–265.
39 H. Stroński, Deportacje polskiej ludności…, s. 219.
wolności lub śmierć. Nikt nie rozpatrywał, a tym bardziej nie szukał do-wodów winy aresztowanych. Po prostu po kolei wypisywano wyroki, najczęściej wyroki śmierci. Sprawy nagromadzały się w ogromnych ilo-ściach. Brakowało miejsc w więzieniach na przetrzymywanie przyszłych skazańców.
Podsumowanie
Trzeba zauważyć, że „Operacja polska” oraz słynny rozkaz nr 00485 po-służyły jako przykład oraz model dla innych operacji narodowościowych,
na przykład: rumuńskiej, łotewskiej, fińskiej40. W przypadku podobnych
operacji opierano się także na pretekście istnienia sieci wywiadowczej osób nierosyjskiej narodowości na rzecz państwa rodzimego, nawet gdy te osoby nie miały nic wspólnego ze swoją historyczną ojczyzną. Areszto-waniom mieli podlegać tak zwani dywersanci, szpiedzy, oraz emigranci. Wszędzie stosowano ten sam schemat śledztw, niekiedy nawet nie poda-wano podstawy prawnej, a od razu kieropoda-wano do rozkazu nr 00485, jako do wzoru postępowania.
Przeprowadzenie przez Stalina operacji narodowościowych, mordo-wanie całych narodów, trzymanie w strachu i głodzie milionów ludzi – to wszystko charakteryzowało jego osobisty nastrój tego czasu. Tym spo-sobem „wódz” próbował zadusić w sobie wzrastający niepokój, a nawet lęk przed nadchodzącą wojną. W sąsiadach Związku Sowieckiego widział wrogów, ważniejszych od przyszłego agresora, czyli od Niemiec. Osoby z tych państw, które znajdowały się na terenie Związku, mogły być tyl-ko szpiegami i wrogami, specjalnie skierowanymi wewnątrz radzieckie-go imperium. Stalin nie przyjmował do wiadomości innej wersji polityki krajów sąsiednich, oprócz tej, że te państwa marzą o zlikwidowaniu albo
40 A. Niekricz, Nakazannyje narody, New York 1978; Nakazannyj narod. Riepriessii
protiw rossijskich niemcew, red. I.Ł. Szczerbakowa, Moskwa 1999; Włast’ i obszczestwo w SSSR: politika riepriessij (20–40-je gody). Sbornik staniej, Moskwa 1999; Z.
Szachbi-jew, Sud’ba czeczeno-inguszskogo naroda, Moskwa 1996; A. Urałow, Ubijstwo
czecze-no-inguszskogo naroda. Narodoubijstwow SSSR, „Karta” (Moskwa), nr 9; N. Ochotin,
A. Roginskij, „Łatyszskaja opieracija” 1937–1938 godow, „Archiwnyje kommientarii” 2000, nr 4; W.N. Nikolskyj, „Grieczeskaja opiera cyja”, „Grieki i Sławianie: 1000 let. Mieżdunarodnyj litieraturno-chudożestwiennyj, istoriko-proswietitielskij i istoriko-rieli-gioznyj żurnal” 1997, nr 1.
o osłabieniu ZSRR i prowadzą nieustannie działania destabilizujące prze-ciwko Związkowi Sowieckiemu, czyli, reasumując, znajdują się w stanie niewypowiedzianej oficjalnie wojny. Stalin uważał, że z przedstawiciela-mi tych wrogich państw może postępować według kryteriów wojennych,
czyli masowo mordować, deportować, de facto niewinnych ludzi41.
Lata „wielkiego terroru” przyczyniły się do śmierci setek tysięcy Po-laków. Liczba rozstrzelanych i skazanych na łagry i więzienia dotych-czas nie jest pewna. Przyjmuje się, iż w tym okresie rozpatrzono sprawy 143 810 osób, z których większość została skazana, w tym 111 091 na karę śmierci, czyli 77, 25% wszystkich rozpatrzonych spraw było
sprawa-mi z najwyższym wysprawa-miarem kary42.
Antypolska operacja narodowościowa była jedną z najokrutniejszych nie tylko ze względów na liczbę rozstrzelanych i zesłanych, lecz także ze względu na ogólną liczbę aresztowanych. Wyjaśnić to można, patrząc na stosunki polsko-radzieckie w tym czasie. Od lat dwudziestych XX wie-ku, po przegranej przez bolszewików wojnie z Polską, Stalin postrzegał Rzeczpospolitą jako głównego i najgroźniejszego wroga. Uważał także, że polskich szpiegów na terytorium związku było najwięcej. Nieufność, strach przed porażką i zdradą przywiodły „wielkiego wodza” do przy-jęcia i prowadzenia polityki masowych mordów, w celu zlikwidowania
wewnątrz ZSRR sojuszników „wrogich krajów”43.
Podsumowując lata 1937–1938 powiedzieć można tylko jedno, że represje przeciwko społeczeństwu polskiemu na terenach Związku roz-poczęły się na długo przed wybuchem II wojny światowej. Polacy jako mniejszość narodowa ZSRR zostali zlikwidowani w bardzo krótkim cza-sie. Cała akcja była zaplanowana tak, aby wszystko było upozorowane
41 R.A. Miedwiediew, O Stalinie i stalinizmie, Moskwa 1990; Istoriografija
stalini-zma. Sbornik statiej, red. N.A. Simonij, Moskwa 2007; D. Wołkonogow, Triumf i tragie-dija. Politiczeskij portret I. W. Stalina, t. 1–2, Moskwa 1989; W. Chaustow, L. Samuelson, Stalin. NKWD i riepriessii 1936–1938, Moskwa 2009; O.W. Chlewniuk, 1937-j: Stalin, NKWD i sowietskoje obszczestwo, Moskwa 1992.
42 H. Kuromiya, Głosy straconych. Wstrząsające historie zgładzonych na rozkaz
Stali-na w latach Wielkiego Terroru, Warszawa 2008.
43 A. Pepłoński, Wywiad Polski na ZSRR 1921–1939, Warszawa 2010; H. Ćwięk,
Działalność wywiadu sowieckiego na polskim pograniczu w latach trzydziestych,
Warsza-wa 1995; S. Courtois et al., Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladoWarsza-wania, Warszawa 1999; A. L. Sowa, Stosunki polsko-ukraińskie 1939–1947. Zarys problematyki, Kraków 1998.
i prawnie umocowane. Dokumentacja sporządzona przez enkawudzistów w tamtych latach świadczyła tylko i wyłącznie o polskim szpiegostwie i działaniach dywersyjnych. W licznych raportach, telefonogramach, mel-dunkach i informacjach statystycznych ukazywały się barwne opisy po-pełnionych przez Polaków przestępstw. Obraz „Operacji polskiej” stwo-rzony na rozkaz Stalina miał wyglądać na prawdziwy i mający uwolnić kraj od zdrajców.