Czynniki ryzyka związane z sytuacją rodzinną sprzyjające powstawaniu zacho- zacho-wań agresywnych u dzieci (Pufal-Struzik, Matyjas 1996):

• Dystans uczuciowy (odrzucenie, wrogie odsuwanie się, unikanie kontaktów z dzieckiem).

• Nadmierna kontrola (nadzór, częste stosowanie przymusu, ingerencja, wpaja-nie poczucia winy).

• Niekonsekwentna dyscyplina.

• Destruktywny stosunek rodziców do siebie, a zwłaszcza ojca do matki.

• Częste stosowanie kar cielesnych” (Szymańska, 2002, s. 18–20).

Pobieżna nawet analiza rodzinnych uwarunkowań zachowań ryzykownych dzie-ci i młodzieży wskazuje na powtarzalność pewnych czynników doprowadzających do zróżnicowanych typów zachowań problemowych. Badacze przypisują szczegól-ne znaczenie zaburzeniom wypełniania przez rodzinę funkcji socjalizacyjno-wy-chowawczej i emocjonalnej – rozumianej jako zaspokajanie potrzeb psychicznych członków rodziny.

Wśród najważniejszych czynników chroniących psychoprofilaktycy i psychote-rapeuci najczęściej wymieniają:

• więź pomiędzy rodzicami i dziećmi,

• wyznaczanie granic dla zachowań dziecka (tamże, s. 20).

Dobór kryteriów oddziaływań profilaktycznych w praktyce odnosi się do trzech stopni zagrożenia dzieci i młodzieży i wynikających z nich skutków. Są to:

1. grupa niskiego ryzyka, do której należą osoby, które nie podjęły jeszcze zacho-wań ryzykownych,

2. grupa podwyższonego ryzyka, obejmująca osoby, które są po inicjacji choćby jednego zachowania ryzykownego i obserwuje się u nich liczne czynniki ryzyka, 3. grupa wysokiego ryzyka, do której należą osoby z utrwalonymi zachowaniami

ryzykownymi, odczuwające poważne skutki zdrowotne i społeczne swoich za-chowań ryzykownych (tamże, s. 31).

W  związku z  tym wyróżnia się trzy poziomy profilaktyki i  innych działań w ochronie zdrowia psychicznego:

1. Profilaktyka I stopnia (pierwszorzędowa) adresowana do grup niskiego ryzyka.

Obejmuje ona działania prewencyjne, mające na celu promocję zdrowego sty-lu życia, zdrowia psychicznego i opóźnienie wieku inicjacji zachowań ryzykow-nych. Ma ona charakter uniwersalny i jest kierowana do wszystkich grup ryzyka.

2. Profilaktyka II stopnia (drugorzędowa) kierowana do grupy podwyższonego ry-zyka, tych, którzy ze względu na swoją sytuację społeczną, rodzinną lub deficy-ty poznawcze są bardziej niż przeciętnie narażeni na występowanie zachowań problemowych i/lub problemów psychicznych. Jej celem jest umożliwienie wy-cofania się z zachowań ryzykownych, ograniczenie zakresu, głębokości i czasu trwania dysfunkcji.

3. Profilaktyka III stopnia (trzeciorzędowa), ukierunkowana na grupy wysokiego ryzyka. Jej celem jest przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu degradacji spo-łecznej lub procesu chorobowego oraz umożliwienie powrotu do normalnego życia w społeczeństwie. Działania te obejmują głównie leczenie i resocjalizację, rehabilitację i zapobieganie nawrotom (Borucka, Ostaszewski, 2006, s. 112–113).

Na wszystkich poziomach profilaktyki stosuje się kilka strategii, wymienionych poniżej.

Strategie informacyjne, których celem jest informowanie o  skutkach zacho-wań ryzykownych, co ma sprzyjać podejmowaniu racjonalnych wyborów. Zakłada się w nich, że wiedza o negatywnych skutkach zachowań ryzykownych spowoduje zmianę postaw młodych ludzi, a w konsekwencji zmianę ich zachowań. Stosowa-nie tej strategii w izolacji okazało się jednak, jak pokazują badania, mało skutecz-ne. Ludzie zachowują się ryzykownie mimo tego, że posiadają informacje na temat skutków takich zachowań. W przypadku młodych ludzi przyczyną tego jest brak wyobraźni i zdolności przewidywania przyszłych wydarzeń, co jest cechą rozwojo-wą okresu dorastania. Poza tym młodzież często odnosi natychmiastowe korzyści z przejawiania zachowań ryzykownych, np. wzrost akceptacji grupy, a w związku z tym mniejsze znaczenie mają dla niej odległe negatywne następstwa tych zacho-wań. Działania czy programy informacyjne kierowane do dzieci i młodzieży powin-ny spełniać kilka warunków:

• informacje powinny uwzględniać poziom możliwości percepcyjnych odbior-cy i już posiadaną przez niego wiedzę w tym zakresie,

• informacje powinny być rzetelne i  podawane rzeczowo, aby nie wzbudzać wątpliwości ani zaciekawienia,

• informacje nie powinny być instruktażem, a w związku z tym nie powinny być zbyt szczegółowe.

Strategie edukacyjne – mają na celu rozwijanie ważnych umiejętności psycho-logicznych i społecznych, chroniących przed podejmowaniem zachowań ryzykow-nych, do których należą m.in.:

• radzenie sobie ze stresem,

• radzenie sobie z presją otoczenia, asertywność,

• rozwiązywania konfliktów,

• umiejętność komunikowania się z innymi,

• umiejętność tworzenia sojuszy (poszukiwania i udzielania wsparcia i po-mocy).

Strategie te oparte są na założeniu, że brak tych umiejętności, nawet mimo wie-dzy, sprzyja podejmowaniu zachowań ryzykownych. Uważane są one za jedne z naj-bardziej skutecznych. Obejmują głównie umiejętności, które D. Goleman nazwał

„inteligencją emocjonalną”, czyli:

• umiejętność rozpoznawania i nazywania własnych emocji,

• umiejętność kierowania własnymi emocjami, panowania nad popędami i od-kładania na później ich zaspokojenia,

• umiejętność motywowania się do działania,

• umiejętność podnoszenia się po porażkach, wytrwałość w dążeniu do celu,

• umiejętność rozpoznawania emocji u innych ludzi (poprzez sygnały werbalne i niewerbalne) – empatia,

• umiejętność nawiązywania i podtrzymywania kontaktów z innymi (Goleman, 1997).

Strategie alternatyw, które oparte są na założeniu, że ludzie, a zwłaszcza dzieci i młodzież zaniedbane wychowawczo, nie mają możliwości zaspokojenia swojej po-trzeby aktywności, rozwoju zainteresowań i podniesienia swojej samooceny w spo-sób akceptowany społecznie. Strategia ta skupia się na pomocy w zaspokojeniu na przykład potrzeby akceptacji, przynależności, sukcesu oraz pomocy w osiągnięciu satysfakcji życiowej poprzez stworzenie możliwości zaangażowania się w działania o pozytywnym charakterze (artystyczne, sportowe, społeczne itp.). Stanowią one al-ternatywę dla nudy, pustki i zachowań ryzykownych. Skuteczność tej strategii jest duża, może ona być realizowana zarówno w rodzinie, jak i w różnych instytucjach.

Strategie interwencyjne, których celem jest pomoc osobom z  trudnościami w  rozpoznawaniu i  rozwiązywaniu swoich problemów oraz wspieranie ich w  sy-tuacjach kryzysowych. Mają one charakter bardziej zindywidualizowany, bowiem dotyczą w zasadzie drugiego i trzeciego poziomu działań profilaktycznych. Indywi-dualizacja działań związana z charakterystycznym dla danego młodego człowieka zestawem czynników ryzyka wymaga właśnie indywidualnego doboru metod i form oddziaływania, co z kolei utrudnia ogólną ocenę skuteczności tej strategii.

Strategie zmniejszania szkód, dotyczą grupy najwyższego ryzyka, profilakty-ki trzeciorzędowej, osób, wobec których zawiodły inne rodzaje strategii albo osób, które nie mają motywacji do wycofania się z zachowań ryzykownych. Strategie te zakładają, że nie uda się nakłonić osób do zmiany zachowań ryzykownych na inne, należy więc zmniejszać zagrożenia wynikające z tych zachowań, np. poprzez wymia-nę strzykawek narkomanom, terapie metadonem, pomoc socjalną. Są to strategie mało skuteczne i kontrowersyjne z punktu widzenia społecznego (Szymańska, 2002, s. 35–41).

Ewaluacja strategii i programów profilaktycznych wskazuje, że skupiają się one za bardzo na osłabieniu czynników ryzyka, a za mało na wzmacnianiu czynników chroniących.

www.wsg.byd.pl Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki

V.