Geneza i pojęcie czasu wolnego

Korzenie terminu „czas wolny” sięgają epoki antycznej, kiedy to Arystoteles do-wodził, iż czas wolny nie jest wypoczynkiem ani końcem pracy i że w jego rozważa-niach to praca jest ukoronowaniem czasu wolnego. Powtarzając za innym autorem, sens tych dywagacji nie znaczy nic innego jak opinia, że „kto nie pracuje, ten nie dys-ponuje czasem wolnym, nie rozporządza sobą, nie posiada szczęścia” (Totti, 1963, s. 6). Pojęcie czasu wolnego było zatem stawiane w opozycji do pojęcia pracy, ale zaznaczyć należy, że czas, jakim dysponuje człowiek po swojej wykonanej pracy, nie należy z góry nazywać czasem wolnym. Termin „czas wolny” jest bowiem „szcze-gólnym przykładem czasu ogólnego, jakim dysponuje człowiek i który wykorzystuje dla własnego zdrowia, wypoczynku, zabawy oraz nauki. Kiedy człowiek nie posiada obowiązków i tak właściwie nie ma pomysłu, co robić w czasie, który ma do dyspo-zycji, wówczas mówimy o czasie pustym”. Nie dość, że jest to czas zmarnowany, to w tym miejscu warto sarkastycznie powtórzyć za Oscarem Wilde’aem, że „Najtrud-niejszą rzeczą jest nic nie robienie” (Pięta, 2014, s. 20).

Czas wolny zwykło się odróżniać od innych odmian czasu, przyznając mu takie atrybuty, jak dobrowolność, niezarobkowość czy przyjemność. W Polsce zaintereso-wanie tą problematyką datuje się już od 1925 roku. Początkowo mianem „czas wol-ny” zastępowano termin „wczasy” lub „rekreacja”; później znaczenie tego określenia rozszerzyło się i zaczęło obejmować wiele sytuacji społecznych (Słupik, 2004, s. 62).

Zagadnienie pojawiło się i rozpowszechniło w czerwcu 1957 roku z chwilą uznania go przez Międzynarodową Konferencję UNESCO i nadal pozostaje przedmiotem badania wielu dyscyplin naukowych, głównie socjologii, pedagogiki czy ekonomii.

H. Opaschowski w swojej książce definiuje trzy fazy wykorzystywania czasu wolne-go, które ewaluują wraz z zachodzącymi w cywilizacji zmianami i pojawiającymi się potężnymi postępami naukowo-technicznymi. Pierwsza faza przypadająca na okres powojenny charakteryzuje się według autora przewagą nastawienia na wypoczynek mający na celu odtworzenie sił człowieka. Druga faza przypadająca na lata

sześć-dziesiąte i siedemsześć-dziesiąte to nastawienie na konsumpcję. Natomiast trzecia faza, to faza spędzania czasu wolnego z myślą o rozwoju kulturalnym. Ludzie poświęcają czas na tworzenie wartości niematerialnych, wzrasta chęć wykorzystywania czasu na życie towarzyskie, zaangażowanie społeczne w swoim otoczeniu, na twórczą samo-realizację (Opashowski, 1980, s. 7). Dalszy rozwój cywilizacji, z jakim mamy do czy-nienia na co dzień, potwierdza tezę i należy obserwować dużą aktywność jednostek podczas organizowania, spędzania czasu wolnego. Obecnie ludzie ukierunkowują swoje działania zgodnie z modelem stylu życia, jest to bardzo często pogoń za karie-rą, dobrami materialnymi, a także ciągłe inwestowanie w rozwój osobisty.

Wolny czas w życiu człowieka to szereg różnorodnych, wzajemnie przenikają-cych się funkcji. Jego brak ma silny i ujemny wpływ na zdrowie, stosunek do ludzi i osiągnięcia osobiste. Wolny czas mądrze wypełniony odpowiednimi zajęciami ma zasadnicze i pozytywne znaczenie dla rozwoju osobowości jednostki.

Czas wolny racjonalnie przeznacza się na:

• odpoczynek, tj. regenerację sił fizycznych i psychicznych,

• rozrywkę, która sprawia przyjemność,

• działalność społeczną o charakterze dobrowolnym i bezinteresownym,

• rozwój zainteresowań i uzdolnień jednostki przez zdobywanie wiedzy i ama-torską działalność artystyczną, techniczną, naukową czy sportową.

Istnieją różne czynniki od których zależy formułowanie definicji czasu wolnego.

Są to między innymi:

• warunki środowiskowe,

• poziom materialny życia,

• tradycje kulturowe,

• poziom intelektualny społeczeństwa i jednostek.

Czas wolny jest zagadnieniem, którym zajmują się specjaliści wielu dyscyplin na-ukowych, jak np. pedagodzy, psycholodzy, urbaniści, przedstawiciele nauk o kultu-rze fizycznej, socjologowie, inżynierowie oraz lekao kultu-rze. Każdy z tych autorów inaczej jednak i na swój sposób definiuje pojęcie czasu wolnego, chociaż treścią są do siebie podobne.

T. Veblen (amerykański ekonomista) był pierwszym człowiekiem, który podjął się próby definiowania czasu wolnego; dla niego czas wolny oznaczał całość czasu poza czasem pracy – uważał, że czas wolny, który ma do dyspozycji, decyduje o jego społecznym usytuowaniu, o przynależności do określonej klasy społecznej (Pięta, 2014, s. 12).

Zgodnie z  jedną z  pierwszych definicji czasu wolnego, zaproponowaną przez francuskiego socjologa J. Dumazediera: „czas wolny to wszelkie zajęcia, jakim może oddawać się jednostka z  własnej ochoty, bądź dla rozrywki, bądź dla rozwijania swych wiadomości lub dla bezinteresownego kształcenia się, dobrowolnego udziału

w życiu społecznym, poza obowiązkami zawodowymi, rodzinnymi i społecznymi”

(Dumazediner, 1959, s. 36).

Polski pedagog, W. Okoń, formułuje definicję czasu wolnego na swój sposób, zakładając, że jest to czas, który pozostaje do dyspozycji jednostki po wykonaniu przez nią zadań obowiązkowych, wśród których wymienia: pracę zawodową, naukę obowiązkową w szkole i w domu oraz niezbędne zadania domowe (Okoń, 2007, s.

68). Wskazane przez pedagoga czynności można porównać z czasownikiem „mu-szę”, pozostała aktywność jednostki w myśl słowa „chcę” związana z upodobania-mi, zaspokajaniem potrzeb psychospołecznych będzie w swojej płaszczyźnie na-leżeć do czasu wolnego, który racjonalnie przeznacza się na odpoczynek tożsamy z przyjemnym spędzaniem czasu, działalność społeczną o charakterze dobrowol-nym i bezinteresowdobrowol-nym, rozwój zainteresowań i uzdolnień przez zdobywanie wie-dzy i amatorską działalność artystyczną, naukową czy sportową.

A. Kamiński czas wolny definiuje jako czas nieprzeznaczony na pracę zarobko-wą (normalną i dodatkozarobko-wą), systematyczne kształcenie się, zaspokajanie elemen-tarnych potrzeb fizjologicznych i stałe obowiązki domowe, który można wykorzy-stać na odpoczynek, życie rodzinne, pracę społeczną (Kamiński, 1965, s. 24).

Przedstawione definicje czasu wolnego odnoszą się głównie do osób dorosłych.

A jak jest z czasem wolnym dzieci i młodzieży? Podobnie jak definicja czasu wol-nego ludzi dorosłych, tak też definicja czasu wolwol-nego dzieci i młodzieży sprawiała duże trudności jej twórcom. Tak więc czym różni się czas wolny młodzieży i do-rosłych?

Od najmłodszych lat dziecko zainteresowane jest otaczającym go światem, szu-ka odpowiedzi na tematy, które go dziwią, zasszu-kakują, interesują, poznaje najbliższe otoczenie i poprzez obserwację, naśladowanie oraz naukę kształtuje swoją osobo-wość, uczy się, rozwija pasję. Jest to bardzo dobry okres dla rozwoju człowieka, szczególnie na fakt dysponowania sporymi zasobami czasu wolnego.

Czas wolny dzieci jest w zasadzie kategorią inną niż czas wolny ludzi dorosłych.

Przytoczone wcześniej definicje odnosiły się przede wszystkim do osób dorosłych.

Na odmienność w  spędzaniu czasu wolnego w  zależności od wieku wskazuje J.

Izdebska, która opisuje kilka fundamentalnych różnic. „Czas wolny dzieci, jak już wcześniej zostało zauważone, jest znacznie dłuższy. Charakteryzuje się mniej zróż-nicowanymi formami i miejscami spędzania go. Większy jest też w nim udział od-poczynku biernego. Ponadto zawiera w sobie znaczną kontrolę i opiekę ze strony dorosłych” (Izdebska, 1966). Wspomniane nadzór i kontrola otoczenia wynikają z niedojrzałości psychicznej oraz braku doświadczenia życiowego młodych ludzi.

Ze względu na współzależność dzieci od dorosłych w zakresie spędzania czasu wol-nego na rodzicach, szkołach, instytucjach wychowania pośredniego spoczywa duża odpowiedzialność za odpowiednie ukierunkowanie dzieci na sposób spędzania czasu wolnego, a także wychowanie w kulturze czasu wolnego.

B. Mesac wymienia cztery podstawowe cechy, które odróżniają czas wolny dzieci i młodzieży od czasu wolnego dorosłych:

• czas wolny dzieci i młodzieży jest wolny od nauki i nie jest równoznaczny z czasem wolnym od pracy ludzi dorosłych,

• młodzież podejmuje w czasie wolnym mniej ról społecznych, są one trakto-wane mniej poważnie, wiążą się z mniejszym stopniem odpowiedzialności,

• niższy status społeczny młodzieży wpływa na to, że wybór aktywności w cza-sie wolnym podlega wielu restrykcjom (np. zasobność materialna rodziców),

• młodzież jest zależna od rad, zaleceń starszych (Czajkowski, 1979, s. 40).

Występuje znaczne zróżnicowanie w zakresie ilości czasu wolnego, jaką dysponu-ją uczniowie. Powodudysponu-ją to takie czynniki, jak:

• miejsce zamieszkania,

• odległość od domu do szkoły,

• obciążenie nauką szkolną, pracami domowymi, rolnymi,

• zawód i charakter pracy rodziców,

• wielkość i struktura rodziny,

• wielkość gospodarstwa rolnego (w przypadku wsi),

• pora roku, dzień tygodnia.

Czas wolny dzieci i młodzieży występuje w 3 podstawowych kategoriach:

• czas dyspozycyjny, np.: czas wolny w pracach społecznych, samodzielna po-moc w pewnych pracach w domu rodzinnym;

• czas na wpół wolny, np.: udział w pracach społecznych, samodzielna pomoc w pewnych pracach w domu rodzinnym;

• wczasowanie, np.: spędzanie czasu wolnego na koloniach, zimowiskach, w in-nych placówkach wczasowych (Kamiński, 1965, s. 352).

Z. Dąbrowski, zajmując się problemem czasu wolnego, starał się odpowiedzieć na pytanie, jak dzieci gospodarują czasem wolnym i wyróżnił trzy grupy:

• Pierwsza grupa – to dzieci, które poza nauką spędzają czas wyłącznie na roz-rywkach. Rodzice chcą zapewnić im w ten sposób beztroskie i jak najdłuższe dzieciństwo. W późniejszym życiu dzieci takie mogą być nieporadne i ego-istyczne.

• Druga grupa – to dzieci, które spełniają dorywczo pewne obowiązki. Rodzice nie chcą przez to ukształtować w nich określonych postaw i umiejętności, tyl-ko wyręczają się dziećmi w pewnych pracach, które są w stanie wytyl-konać i nie zagraża to ich zdrowiu. Rezultatem takiego postępowania jest brak systema-tyczności, poczucia odpowiedzialności i wytrwałości.

• Trzecia grupa – to dzieci, które mają przydzielone obowiązki i określony wy-raźnie czas wolny do własnej dyspozycji. Rodzice, dobierając im zajęcia

obo-wiązkowe i rozrywki, kierują się celami wychowawczymi. W efekcie dzieci ta-kie wcześnie stają się zaradne, systematyczne i odpowiedzialne. Umieją cieszyć się z wyników pracy i organizować sobie czas wolny (Dąbrowski, 1966, s. 58).