Zabawa jako podstawowa aktywność dziecka

Zabawa stanowi podstawową aktywność dziecka, szczególnie do czasu rozpoczę-cia przez nie nauki szkolnej. Dziecko nieobarczone obowiązkami szkolnymi i do-mowymi przejawia swoją aktywność w czasie, który nosi znamiona czasu wolnego.

W  polskiej pedagogice społecznej najpełniej pojęcie czasu wolnego, jego funkcji i innych aspektów ujął, jak już wspomniano, A. Kamiński, bowiem sformułował ca-łościową koncepcję czasu wolnego i osadził ją w teorii i praktyce pedagogiki spo-łecznej.

Na gruncie pedagogiki społecznej wymienia się 3  podstawowe funkcje czasu wolnego:

• odpoczynku,

• zabawy,

• pracy nad sobą (Orłowska, 2001, s. 591).

Czas wolny dzieci i  młodzieży różni się od czasu wolnego dorosłych przede wszystkim tym, że często podlega właśnie kontroli dorosłych bądź jest przez nich organizowany.

Szczególną rolę w przygotowaniu dzieci i młodzieży do racjonalnego spędzania czasu wolnego odgrywa rodzina, następnie nieformalne grupy rówieśnicze. Rów-nież instytucje i organizacje społeczne zajmują się organizowaniem zajęć dla dzieci i młodzieży w czasie wolnym. Prawidłowa organizacja czasu wolnego sprzyja za-spokajaniu ich potrzeb rozwojowych, pełni funkcje profilaktyczne, kompensacyjne, a w przypadku osób odchylonych od normy rozwojowej – również rewalidacyjne.

Czas wolny może być więc swoistym narzędziem realizacji celów i zadań wycho-wawczych. Sprzyja pozyskiwaniu wiedzy i  umiejętności, umożliwia nabywanie kompetencji kluczowych, takich jak: rozwiązywanie problemów, rozwijanie myśle-nia twórczego, współpraca w zespole, umiejętność komunikowamyśle-nia się. Działamyśle-nia rodziny w omawianym zakresie polegają między innymi na odkrywaniu oraz wspie-raniu zainteresowań i talentów dzieci, na tworzeniu właściwych wzorów spędzania

czasu wolnego w sposób interesujący i twórczy. Rodzina pełni rolę kulturotwórczą, a uformowany w niej wzorzec spędzania czasu wolnego ma wpływ na kolejne poko-lenia. Czas wolny dorosłych członków rodziny oraz dzieci i młodzieży jest właśnie tym czasem, który mogą oni spędzać razem, zaspokajając swoje różne potrzeby oraz nadając mu walor wychowawczy. W początkowym okresie życia dziecka to wspólne spędzanie czasu wolnego w rodzinie ma charakter zabawy.

Analiza natury zabawy wiąże się pierwotnie z orientacją biologiczną w psycho-logii rozwoju człowieka. Na przełomie XIX i XX wieku pojawiły się liczne teorie zabawy o rodowodzie natywistycznym, na przykład:

• „G. Stanleya Halla (1902, 1904) koncepcja rekapitulacji kulturowej: Zabawy są tylko szczątkowymi czynnościami przeszłych pokoleń, które przetrwały u dziecka. (…)

• F. Schillera (1975) i H. Spencera (1861) koncepcja zabawy jako uwalniania się od nadmiaru energii (…).

• K. Groosa (1896, 1899, 1910) koncepcja zabawy jako ćwiczenia przygotowaw-czego (…) do poważnych zajęć życiowych (…).

• H.A. Carra (1902) koncepcja zabawy jako ćwiczenia następczego, czyli pod-trzymywania nowo nabytych nawyków przez ich odnawianie w toku zabawy (…).

• K. Bühlera (1924, 1927) teoria przyjemności funkcjonalnej” (Brzezińska, 2000, s. 104–105).

Drugi, opozycyjny nurt podkreślał kluczową rolę środowiska, w którym jednost-ka żyje. Obecnie podkreśla się znaczenie interakcji i  współzależności czynników rozwoju człowieka. Współczesne koncepcje rozwoju człowieka podkreślają współ-zależność i interakcyjność następujących czynników:

1. „zadatki biologiczne: predyspozycje, «zawiązki», «natura» jednostki, genotyp, wyposażenie genetyczne, cechy wrodzone;

2. środowisko: środowisko fizyczne (materialne), środowisko społeczne, obcowanie z ludźmi i obcowanie z przedmiotami (Wygotski, 1971), organizacja przestrzen-na i organizacja czasowa środowiska, stymulacja zewnętrzprzestrzen-na, zewnętrzne wpły-wy niezamierzone;

3. wychowanie: wpływy intencjonalne, socjalizacja, kształcenie, nauczanie, mode-lowanie, ćwiczenie, instruowanie;

4. aktywność podmiotu: własna aktywność, spontaniczna aktywność, wewnętrznie motywowana aktywność, działalność” (tamże, s. 109).

Rozważania na temat znaczenia zabawy w rozwoju człowieka oparto właśnie na wieloczynnikowej i interakcyjnej koncepcji tego rozwoju, przypisując znaczenie za-równo czynnikom biologicznym, środowiskowym (intencjonalnym i  nieintencjo-nalnym), jak i własnej aktywności podmiotu.

Pojęcie zabawy od wieków pojawiało się w ludzkiej egzystencji, choć zauważyć należy, że w znacznej mierze miało ono charakter niejednoznaczny. Już w starożyt-ności wielu myślicieli opisywało tą ludyczną sferę życia człowieka, głównie dziecka.

Platon, jeden z najwybitniejszych filozofów, stwierdził, że zabawa jest „poezją”, czyli

„(…) zharmonizowaną, rytmizowaną z człowiekiem formą istnienia” (Klus-Stańska, Szczepska-Pustkowska, 2009, s. 332). Natomiast Arystoteles określił omawiane za-gadnienie jako „tchnienie”, które wydobywa się z ludzkiego wnętrza. Podobne uję-cie charakteryzuje „święte natchnienie” Owidiusza. Powyższe postrzeganie zabawy w sposób istotny przyczyniło się do zwrócenia uwagi na korzyści dla sfery poznaw-czej dziecka.

Jak podaje W. Okoń, termin „zabawa” ma silny związek ze słowem „być”, co niewątpliwie wskazuje na działalność ludzką, pewną czynność jako cechę zabawy (Okoń, 1987, s. 11). Autor wskazuje również na zabawę jako „działanie wykonywane dla własnej przyjemności, a oparte na udziale wyobraźni, tworzącej nową rzeczy-wistość”, co skutkuje rozwijaniem się twórczości, samodzielnego poznawania oraz przeobrażania świata otaczającego jednostki (tamże, s. 44).

Współcześnie Z. Gilewicz przez zabawę rozumie „(…) jedną z form aktywności człowieka, dobrowolnie podejmowanej przez jednostkę lub zespół, w której względy praktyczne, gromadzenie i wytwarzanie dóbr, nie grają żadnej roli, natomiast do-datni tok emocjonalnych przeżyć, poczucie swobody działania i gra wyobraźni sta-nowią nieodzowny warunek odróżnienia jej od pracy” (Bondarowicz, Staniszewski, 2006, s. 10).

Z kolei L. Wygotski uznaje, że zabawa jest „przebiegającą w wyobraźni iluzorycz-ną realizacją nie dających się realizować życzeń” (Okoń, 1987, s. 26). Ponadto J. Levy dodaje niezmiernie istotne skutki dla przyszłych kompetencji (głównie logicznych) jednostki, jakie wywołać może aktywne uczestniczenie w zabawie, mianowicie au-tor określa zabawę jako „zwiastun twórczości, myślenia abstrakcyjnego, wyobraźni i spontaniczności” (tamże).

„Zabawa” – termin ten określa doświadczenie dziecięce, które przebiega zawsze

„po raz pierwszy”, nawet gdy dziecko powtarza temat czy treść. Takie jej rozumienie wyznacza spontaniczność (która jest niepowtarzalna), samorzutność. Jeśli zabawa to stan duszy, każdorazowo jest to nowy, inny, pojedynczy stan (Śnieciński, 2008, s. 643).

Zabawa to aktywność służąca rozrywce, sięgająca najgłębszych początków ludz-kości. Z antropologicznego punktu widzenia nie istnieje społeczność (kultura, cy-wilizacja), której członkowie nie znaliby zabawy. Zabawa może służyć też edukacji (,,nauka przez zabawę”).

Zabawa to działanie „wykorzystywane dla własnej przyjemności, oparte na udziale wyobraźni tworzącej nową rzeczywistość” (Kapica, 1993, s. 993). Jest ona jedną z głównych form działalności człowieka, obok nauki i pracy, najbardziej typo-wą dla wieku dziecięcego. Zabawa stanowi pierwszą, najbardziej naturalną

aktyw-ność dziecka, zaspokajającą jego potrzebę ruchu, działania oraz doznawania przy-jemności. Dzięki zabawie dziecko zaspokaja swoje potrzeby ruchowe, poznawcze, społeczne, emocjonalne oraz rozwija swoje zainteresowania. Rozwój wyobraźni, spostrzegawczości, pamięci, myślenia, języka – to edukacyjne skutki zabawy. Nie jest więc ona marnowaniem czasu nawet u  starszych dzieci, bowiem ma znacze-nie dla ich rozwoju poznawczego i społecznego. Zabawa sprzyja rozwojowi dziecka tym skuteczniej, im bardziej świadomie stawiamy przed tą formą aktywności okre-ślone cele. Nie mogą one jednak przysłonić przyjemności z zabawy, jaką powinno odczuwać dziecko czy osoba dorosła, bowiem dzięki tej cesze pojawia się gotowość do uczestnictwa w zabawie i powracania do tych cennych w życiu człowieka form aktywności. Radość płynącą z zabawy należy postrzegać jako wartość samą w sobie, a nie coś, co odwraca uwagę dziecka od ważniejszych aktywności, na przykład na-uki. Błędne i wyrządzające wiele szkód jest przekonanie, niestety dość częste u doro-słych, że nabywanie wiedzy i umiejętności powinno wiązać się z mozolnym trudem, ogromnym wysiłkiem, raczej bez znamion zabawy.

Ponadto zabawa odgrywa następujące role:

• diagnostyczną (umożliwia wykrycie różnych zaburzeń i poznanie motywów zachowania dziecka),

• terapeutyczną (uwalnia człowieka od napięć i lęków) (tamże, s. 933).

Wskazując na związki różnych form aktywności człowieka (w  tym zabawy) ze światem kultury materialnej i niematerialnej oraz ich terapeutycznej roli, na-leży posłużyć się terminem „kulturoterapia”. „Kulturoterapia jest jednym z wielu działań ukierunkowanych na człowieka i jego środowisko, podejmowanych w celu przywrócenia lub potęgowania zdrowia i zmierzających do poprawy jakości życia, a jej swoistość polega na tym, że do osiągnięcia tego celu wykorzystuje określone wytwory kultury, przede wszystkim sztukę” (Szulc, 1994, s. 8). Termin ten w pi-śmiennictwie polskim funkcjonuje jako szerszy od popularnego terminu artete-rapia, choć niekiedy stosowany bywa zamiennie. Powyższa definicja kulturotera-pii ma zakres treściowy zbliżony do pojęcia kulturotechniki, za którą Cz. Czapów i Podhorecki uważają „(…) działalność wychowawczą, wykorzystującą dla okre-ślonych celów wychowawczych proces przyswajania określonej wiedzy, posługiwa-nie się żywym słowem, wychowaposługiwa-nie przez pracę, sport i turystykę, a nawet piękno przyrody” (za Szulc, 2011, s. 30). W kulturotechnice osiągamy cele wychowawcze poprzez posługiwanie się jako narzędziem jakimś elementem kulturowego dzie-dzictwa. Koncepcję kulturoterapii można odwołać również do teorii czasu wolne-go A. Kamińskiewolne-go (1965). Wśród szczegółowych rodzajów kulturoterapii wymie-nia się następujące:

• arto-/arteterapia (łac. ars – sztuka);

• biblioterapia (łac. biblion – książka);

• choreoterapia (gr. chorea – taniec zespołowy);

• chromoterapia (gr. chroma – barwa);

• dramaterapia (gr. drama – maska teatralna);

• ergo(no)terapia, terapia zajęciowa (gr. ergon – praca);

• muzykoterapia (łac. musica – muzyka);

• poezjoterapia (gr. poiesis – poezja);

• socjoterapia / terapia środowiskowa (łac. socius – towarzysz) (tamże, s. 21).

Interdyscyplinarny charakter kulturo terapii i badania nad jej efektywnością wymagały stworzenia jej teoretycznej podbudowy. Chodziło głównie o aktywność kulturalną, „która może przejawiać się zarówno uczestnictwem w zorganizowa-nych formach życia kulturalnego, jak i niezależnie od nich. (…) Termin działal-ność kulturalno-oświatowa bywał niekiedy utożsamiany z terminem praca kultu-ralno-wychowawcza i miał tak jak i ona pedagogiczny rodowód, zakres i funkcje”

(tamże, s. 28).