d. Sytuacja wyczerpania tematu sygnalizowana poprzez przerwanie wypowiedzi

Pojawiło się też kilka przykładów, gdy nastąpiło niespodziewane przerwanie wypowiedzi. Oznacza to, że właściwie nie została ona zakończona. Ilustrują to poniższe przykłady:

• M.30: Tutaj właśnie na\na\na obozie spędzam fajne dnie dni z ko-leżankami z pokoju. No i…

• A. 32: Poza tym tam jest właśnie szwedzka szkoła, więc się trochę boję, że nie wiem, czy tam się właśnie odnajdę w tej szkole, bo w sumie, tak za bardzo szwe… właśnie szwedzkiego właśnie nie umiem, ale jak nie wyjdzie, to mam zamiar pójść do szkoły właśnie fotograficznej w Słup-sku, do liceum. No i…

Krystyna Jałowiczor w artykule Wypowiedzenia wykolejone jako typowa struktura dialogowej formy współczesnej polszczyzny przyjmuje, że wypowie-dzenia niedokończone to „wypowiewypowie-dzenia nieświadomie przerwane z powodu ogólnego planu wypowiedzi, braku odpowiednich środków językowych dla wyrażenia myśli, interwencji innego rozmówcy, a także z powodów pozajęzy-kowych, jak np. zmiany w konsytuacji. Nie są to jednak zdania eliptyczne […].

Nie są to też wypowiedzenia przerwane celowo (np. ze względów eufemistycz-nych). Mówiący najczęściej nie wraca już do rozpoczętego zdania” (1978: 191).

Zwracając uwagę na wnioski wysnute przez Jałowiczor, można uznać podane wyżej przykłady za oznakę niskich kompetencji komunikacyjnych nadawcy, niemożności doboru odpowiednich środków językowych, przewidzenia ram kompozycyjnych wypowiedzi, które pozwoliłyby na wyrażenie i skończenie myśli. W przypadku tekstów tworzonych przez osoby jąkające się nie można pominąć znaczenia czynników psychicznych, mających wpływ na urwanie wy-powiedzi, tzn. logofobii, chęci zakończenia kontaktu czy też trudności realiza-cyjnych, które mogą wywoływać trudności w formułowaniu wypowiedzi.

Podsumowanie

W niniejszym artykule zostały wyodrębnione i opisane najczęstsze środki językowe i niejęzykowe pojawiające się w ramie inicjalnej i finalnej wypowiedzi osób jąkających się. Prototypowe dla wypowiedzi osób jąkających się są po-wtórzenia części lub całości repliki za partnerem, a także popo-wtórzenia części lub całości wypowiedzi przedmówcy w formie pytania. Są to oznaki trudności w formułowaniu wypowiedzi, które w przypadku osób jąkających się mogą wy-nikać głównie z trudności realizacyjnych.

Powtórzenia części lub całości wypowiedzi przedmówcy w formie pytania wydają się strategią radzenia sobie z trudnościami osób jąkających się z wystar-towaniem z mową. Zabiegi mające pomóc osobie jąkającej się w rozpoczęciu wypowiedzi w normalnej mowie pełnią funkcję retardacyjną (opóźniającą).

Jednocześnie występując w nadmiarze, jak miało to miejsce w wypowiedzi Ł.6, może prowadzić do zaburzenia kontaktu między nadawcą i odbiorcą wypo-wiedzi. Wypowiedź osób jąkających się jest rozciągnięta w czasie, co może utrudniać jej odbiór przez słuchacza. Aby akt komunikacji był zadowalający dla obu stron, bardzo ważne jest nastawienie odbiorcy wypowiedzi i zrozumienie trudności osoby jąkającej się.

Prototypowe dla wypowiedzi osób jąkających się jest rozpoczynanie swojej kwestii od quasi-czasownikowego incipitu znaczy, quasi-spójnikowego incipitu a oraz sygnałów w funkcji incipitów: no i dźwięku yyy. Należy stwierdzić, że w przypadku analizowanych tekstów osób jąkających się wyżej wymienione incipity rzadko pełnią funkcję porządkowania i spajania tekstu. Częściej są one sygnałem trudności realizacyjnych osób jąkających się, a ich rola sprowadza się najczęściej do bycia „starterem” wypowiedzi.

U części badanych osób stwierdzono wysoką częstotliwość w rozpoczynaniu repliki od danego incipitu (np. R.5 – znaczy; Ł.6 – a; A.9 – no; A.21 – no; A.22 – no), co wiąże się ze zjawiskiem habituacji. Wysoka frekwencja użycia danego incipitu w budowanych wypowiedziach stanowi swoiste odbicie poziomu ich utrwalenia. Mówca posługuje się nimi automatycznie, gdyż przywołanie ich z pamięci i użycie nie wymaga wysiłku kognitywnego. Stają się one słowami--kluczami, które wypełniają lukę myślową, są sygnałem dla odbiorcy, że proces mówienia trwa nadal. Są one jednak pustymi słowami, niewnoszącymi do komunikacji istotnych treści, przez co wysoka częstotliwość ich użycia wpływa na zaburzenie spójności wypowiedzi i utrudnia słuchaczowi odbiór komunikatu.

34 Część I. Wokół problematyki zaburzeń płynności mowy Swoiste zjawiska językowe występujące w tekstach dialogowych i narracyjnych... 35

kające się rozmówca może mieć trudności z odczytaniem sygnału, iż jest to zamknięcie wypowiedzi, gdyż – jak to zostało zaznaczone wcześniej – embo-lofrazje są typowe dla ramy inicjalnej wypowiedzi osób jąkających się. Używa-nie embolofrazji jako zakończenia wypowiedzi świadczy o trudnościach w for-mułowaniu dłuższej wypowiedzi, może też być ucieczką od dalszego wypo-wiadania się.

E.d. Sytuacja wyczerpania tematu sygnalizowana poprzez przerwanie wypowiedzi

Pojawiło się też kilka przykładów, gdy nastąpiło niespodziewane przerwanie wypowiedzi. Oznacza to, że właściwie nie została ona zakończona. Ilustrują to poniższe przykłady:

• M.30: Tutaj właśnie na\na\na obozie spędzam fajne dnie dni z ko-leżankami z pokoju. No i…

• A. 32: Poza tym tam jest właśnie szwedzka szkoła, więc się trochę boję, że nie wiem, czy tam się właśnie odnajdę w tej szkole, bo w sumie, tak za bardzo szwe… właśnie szwedzkiego właśnie nie umiem, ale jak nie wyjdzie, to mam zamiar pójść do szkoły właśnie fotograficznej w Słup-sku, do liceum. No i…

Krystyna Jałowiczor w artykule Wypowiedzenia wykolejone jako typowa struktura dialogowej formy współczesnej polszczyzny przyjmuje, że wypowie-dzenia niedokończone to „wypowiewypowie-dzenia nieświadomie przerwane z powodu ogólnego planu wypowiedzi, braku odpowiednich środków językowych dla wyrażenia myśli, interwencji innego rozmówcy, a także z powodów pozajęzy-kowych, jak np. zmiany w konsytuacji. Nie są to jednak zdania eliptyczne […].

Nie są to też wypowiedzenia przerwane celowo (np. ze względów eufemistycz-nych). Mówiący najczęściej nie wraca już do rozpoczętego zdania” (1978: 191).

Zwracając uwagę na wnioski wysnute przez Jałowiczor, można uznać podane wyżej przykłady za oznakę niskich kompetencji komunikacyjnych nadawcy, niemożności doboru odpowiednich środków językowych, przewidzenia ram kompozycyjnych wypowiedzi, które pozwoliłyby na wyrażenie i skończenie myśli. W przypadku tekstów tworzonych przez osoby jąkające się nie można pominąć znaczenia czynników psychicznych, mających wpływ na urwanie wy-powiedzi, tzn. logofobii, chęci zakończenia kontaktu czy też trudności realiza-cyjnych, które mogą wywoływać trudności w formułowaniu wypowiedzi.

Podsumowanie

W niniejszym artykule zostały wyodrębnione i opisane najczęstsze środki językowe i niejęzykowe pojawiające się w ramie inicjalnej i finalnej wypowiedzi osób jąkających się. Prototypowe dla wypowiedzi osób jąkających się są po-wtórzenia części lub całości repliki za partnerem, a także popo-wtórzenia części lub całości wypowiedzi przedmówcy w formie pytania. Są to oznaki trudności w formułowaniu wypowiedzi, które w przypadku osób jąkających się mogą wy-nikać głównie z trudności realizacyjnych.

Powtórzenia części lub całości wypowiedzi przedmówcy w formie pytania wydają się strategią radzenia sobie z trudnościami osób jąkających się z wystar-towaniem z mową. Zabiegi mające pomóc osobie jąkającej się w rozpoczęciu wypowiedzi w normalnej mowie pełnią funkcję retardacyjną (opóźniającą).

Jednocześnie występując w nadmiarze, jak miało to miejsce w wypowiedzi Ł.6, może prowadzić do zaburzenia kontaktu między nadawcą i odbiorcą wypo-wiedzi. Wypowiedź osób jąkających się jest rozciągnięta w czasie, co może utrudniać jej odbiór przez słuchacza. Aby akt komunikacji był zadowalający dla obu stron, bardzo ważne jest nastawienie odbiorcy wypowiedzi i zrozumienie trudności osoby jąkającej się.

Prototypowe dla wypowiedzi osób jąkających się jest rozpoczynanie swojej kwestii od quasi-czasownikowego incipitu znaczy, quasi-spójnikowego incipitu a oraz sygnałów w funkcji incipitów: no i dźwięku yyy. Należy stwierdzić, że w przypadku analizowanych tekstów osób jąkających się wyżej wymienione incipity rzadko pełnią funkcję porządkowania i spajania tekstu. Częściej są one sygnałem trudności realizacyjnych osób jąkających się, a ich rola sprowadza się najczęściej do bycia „starterem” wypowiedzi.

U części badanych osób stwierdzono wysoką częstotliwość w rozpoczynaniu repliki od danego incipitu (np. R.5 – znaczy; Ł.6 – a; A.9 – no; A.21 – no; A.22 – no), co wiąże się ze zjawiskiem habituacji. Wysoka frekwencja użycia danego incipitu w budowanych wypowiedziach stanowi swoiste odbicie poziomu ich utrwalenia. Mówca posługuje się nimi automatycznie, gdyż przywołanie ich z pamięci i użycie nie wymaga wysiłku kognitywnego. Stają się one słowami--kluczami, które wypełniają lukę myślową, są sygnałem dla odbiorcy, że proces mówienia trwa nadal. Są one jednak pustymi słowami, niewnoszącymi do komunikacji istotnych treści, przez co wysoka częstotliwość ich użycia wpływa na zaburzenie spójności wypowiedzi i utrudnia słuchaczowi odbiór komunikatu.

36 Część I. Wokół problematyki zaburzeń płynności mowy Swoiste zjawiska językowe występujące w tekstach dialogowych i narracyjnych... 37

Zakończenie wypowiedzi dialogowych i narracyjnych w tekstach osób jąkających się było zredukowane do minimum, często pomijane. Sytuacje wy-czerpania tematu sygnalizowane były przez elementy terminalne typu: no to tyle, to już wszystko, koniec, przez pytanie skierowane do odbiorcy wypowiedzi, urwanie wypowiedzi oraz elementy niewerbalne. Osoby jąkające się często starały się przerzucać ciężar rozmowy na odbiorcę wypowiedzi (pytanie skierowanie do odbiorcy, elementy niejęzykowe). Jednocześnie w żadnej z ana-lizowanych wypowiedzi narracyjnych nie pojawiły się w zakończeniu wnioski o charakterze interpretacyjnym czy też wartościującym.

Z przedstawionych danych wynika, że jąkanie rzutuje na sposób tworzenia wypowiedzi. Trudności na poziomie realizacyjnym wpływają na to, że rozpo-częcie i zakończenie wypowiedzi jest dla osób jąkających się szczególnie trudne.

Mam nadzieję, że ustalenie zjawisk prototypowych dla mowy dialogowej i nar-racyjnej osób jąkających się pozwoli na udoskonalenie diagnozy i planu terapii logopedycznej oraz psychologicznej osób jąkających się, umożliwi skupienie się nie tylko na analizie częstości niepłynności mówienia, ale również na obser-wacji poziomu umiejętności konwersacyjnych osób jąkających się. Do planu terapii młodzieży i dorosłych osób jąkających się należałoby dołączyć dosko-nalenie umiejętności wypowiadania się.

Bibliografia

Boniecka B., 2000: Struktura i funkcje pytań w języku polskim. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.

Dalton P., Hardcastle W.J., 1977: Disorders of fluency and their effects on communication. Edward Arnold, London.

Grabias S., 1997: Mowa i jej zaburzenia. „Audiofonologia”, nr X, s. 9–36.

Grabias S., 2001: Perspektywy opisu zaburzeń mowy. W: Grabias S., red.: Zaburzenia mowy.

Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 11–43.

Jałowiczor K., 1978: Wypowiedzenia wykolejone jako typowa struktura dialogowej formy współczesnej polszczyzny. W: Studia nad składnią polszczyzny mówionej. Księga referatów konferencji poświęconej składni i metodologii badań języka mówionego (Lublin 6-9 X 1975).

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 189–194.

Jastrzębowska G., 2003: Wprowadzenie. Problemy terminologiczne i definicyjne. W: Gałkowski T., Jastrzębowska G., red.: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki. T. 2.

Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 9–36.

Kaszewski K., 2006: Język dyskusji radiowej. Analiza wypowiedzi słuchaczy w Programie III Polskiego Radia. Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa.

Kita M.,1998: Wywiad prasowy. Język – gatunek – interakcja. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.

Łuczyński E., 2005: Mowa a język. Podstawy językowe neurologopedii. W: Gałkowski T., Szeląg E., Jastrzębowska G., red.: Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 13–42.

Mazur J., 1986: Organizacja tekstu potocznego. Na przykładzie języka polskiego i rosyjskiego.

Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.

Międzynarodowy Alfabet Fonetyczny IPA, http://web.uvic.ca/ling/-resources/ipa/charts/

/ExtIPAChart02.pdf [dostęp: 6.06.2007 ].

Ożóg K., 1990: Leksykon metatekstowy współczesnej polszczyzny mówionej. Wybrane zagadnienia. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Panasiuk J., Woźniak T., 2001: Pojęcie tekstu a zaburzenia mowy. W: Grabias S., red.: Zaburzenia mowy. Mowa. Teoria. Praktyka. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 108–132.

Pluta-Wojciechowska D., 2011: Mowa dzieci z rozszczepem wargi i podniebienia. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków.

Tarkowski Z., 1987: Jąkanie. Zagadnienia etiologii, diagnozy, terapii i prognozy. Wydawnictwo ZSL, Warszawa.

Wolańska E., 2003: Kompozycja i spójność wypowiedzi językowej. Strategiczne pozycje tekstowe.

W: Bańkowska E., Mikołajczuk A., red.: Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów. Wydaw-nictwo Książka i Wiedza, Warszawa, s. 119–148.

Żydek-Bednarczuk U., 1994: Struktura tekstu rozmowy potocznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.

Żydek-Bednarczuk U., 2005: Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu. Wydawnictwo Universitas, Kraków.

36 Część I. Wokół problematyki zaburzeń płynności mowy Swoiste zjawiska językowe występujące w tekstach dialogowych i narracyjnych... 37

Zakończenie wypowiedzi dialogowych i narracyjnych w tekstach osób jąkających się było zredukowane do minimum, często pomijane. Sytuacje wy-czerpania tematu sygnalizowane były przez elementy terminalne typu: no to tyle, to już wszystko, koniec, przez pytanie skierowane do odbiorcy wypowiedzi, urwanie wypowiedzi oraz elementy niewerbalne. Osoby jąkające się często starały się przerzucać ciężar rozmowy na odbiorcę wypowiedzi (pytanie skierowanie do odbiorcy, elementy niejęzykowe). Jednocześnie w żadnej z ana-lizowanych wypowiedzi narracyjnych nie pojawiły się w zakończeniu wnioski o charakterze interpretacyjnym czy też wartościującym.

Z przedstawionych danych wynika, że jąkanie rzutuje na sposób tworzenia wypowiedzi. Trudności na poziomie realizacyjnym wpływają na to, że rozpo-częcie i zakończenie wypowiedzi jest dla osób jąkających się szczególnie trudne.

Mam nadzieję, że ustalenie zjawisk prototypowych dla mowy dialogowej i nar-racyjnej osób jąkających się pozwoli na udoskonalenie diagnozy i planu terapii logopedycznej oraz psychologicznej osób jąkających się, umożliwi skupienie się nie tylko na analizie częstości niepłynności mówienia, ale również na obser-wacji poziomu umiejętności konwersacyjnych osób jąkających się. Do planu terapii młodzieży i dorosłych osób jąkających się należałoby dołączyć dosko-nalenie umiejętności wypowiadania się.

Bibliografia

Boniecka B., 2000: Struktura i funkcje pytań w języku polskim. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.

Dalton P., Hardcastle W.J., 1977: Disorders of fluency and their effects on communication. Edward Arnold, London.

Grabias S., 1997: Mowa i jej zaburzenia. „Audiofonologia”, nr X, s. 9–36.

Grabias S., 2001: Perspektywy opisu zaburzeń mowy. W: Grabias S., red.: Zaburzenia mowy.

Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 11–43.

Jałowiczor K., 1978: Wypowiedzenia wykolejone jako typowa struktura dialogowej formy współczesnej polszczyzny. W: Studia nad składnią polszczyzny mówionej. Księga referatów konferencji poświęconej składni i metodologii badań języka mówionego (Lublin 6-9 X 1975).

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 189–194.

Jastrzębowska G., 2003: Wprowadzenie. Problemy terminologiczne i definicyjne. W: Gałkowski T., Jastrzębowska G., red.: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki. T. 2.

Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 9–36.

Kaszewski K., 2006: Język dyskusji radiowej. Analiza wypowiedzi słuchaczy w Programie III Polskiego Radia. Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa.

Kita M.,1998: Wywiad prasowy. Język – gatunek – interakcja. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.

Łuczyński E., 2005: Mowa a język. Podstawy językowe neurologopedii. W: Gałkowski T., Szeląg E., Jastrzębowska G., red.: Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 13–42.

Mazur J., 1986: Organizacja tekstu potocznego. Na przykładzie języka polskiego i rosyjskiego.

Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.

Międzynarodowy Alfabet Fonetyczny IPA, http://web.uvic.ca/ling/-resources/ipa/charts/

/ExtIPAChart02.pdf [dostęp: 6.06.2007 ].

Ożóg K., 1990: Leksykon metatekstowy współczesnej polszczyzny mówionej. Wybrane zagadnienia. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Panasiuk J., Woźniak T., 2001: Pojęcie tekstu a zaburzenia mowy. W: Grabias S., red.: Zaburzenia mowy. Mowa. Teoria. Praktyka. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 108–132.

Pluta-Wojciechowska D., 2011: Mowa dzieci z rozszczepem wargi i podniebienia. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków.

Tarkowski Z., 1987: Jąkanie. Zagadnienia etiologii, diagnozy, terapii i prognozy. Wydawnictwo ZSL, Warszawa.

Wolańska E., 2003: Kompozycja i spójność wypowiedzi językowej. Strategiczne pozycje tekstowe.

W: Bańkowska E., Mikołajczuk A., red.: Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów. Wydaw-nictwo Książka i Wiedza, Warszawa, s. 119–148.

Żydek-Bednarczuk U., 1994: Struktura tekstu rozmowy potocznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.

Żydek-Bednarczuk U., 2005: Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu. Wydawnictwo Universitas, Kraków.

38 Część I. Wokół problematyki zaburzeń płynności mowy 39

Streszczenie

Rozdział poświęcony jest opisowi i analizie specyficznych zjawisk językowych występujących w tekstach dialogowych i narracyjnych, tworzonych przez osoby jąkające się. Badaniom poddano grupę 40 osób. Główny akcent został położony na opisanie cech charakterystycznych dla ramy kompozycyjnej wypowiedzi.

W pracy starano się naświetlić w nowy sposób ograniczenia wynikające z ją-kania, ale również strategie pomocne w ich przełamywaniu. Analiza wypo-wiedzi dialogowych i narracyjnych tworzonych przez osoby jąkające się pozwala na lepszy wgląd w problemy i charakter trudności napotykany przez nie w co-dziennej komunikacji, co może z kolei stać się bazą do tworzenia bardziej efek-tywnych i skutecznych metod terapii jąkania.

Summary

The chapter includes the description and analysis of specific linguistic pheno-mena occurring in the dialog and narrative texts produced by people who stutter. The study involved a group of forty people. The main goal was to describe the most representative characteristics of the compositional frame.

The aim of the chapter was to highlight a new way of describing the constraints caused by stuttering and to present some supportive strategies to overcome these problems. An analysis of the dialog and the narratives by people who stutter provides a better insight into the nature of the problems and difficulties they encountered in daily communication. This may constitute a basis for creating more efficient and effective methods for treating stuttering.

Wprowadzenie

Wada w obrębie twarzoczaszki zmienia warunki rozwoju systemu fone-tyczno-fonologicznego, co – mając na względzie miejsce występowania defor-macji – tak naprawdę nie dziwi. Mimo że operacje chirurgicznego zamknięcia szczeliny rozszczepowej w niektórych ośrodkach są przeprowadzane dość wcześnie, bo w drugiej połowie 1. roku życia, to – jak pokazują badania – wiele dzieci z rozmaitymi zaburzeniami mowy potrzebuje pomocy logopedycznej w różnych okresach życia (Pluta-Wojciechowska, 2006, 2010, 2011).

Zaburzenia mowy u dzieci z wadą w obrębie środkowej części twarzoczaszki mają różnoraki charakter i intensywność. Można je generalnie określić jako dyslalię rozszczepową i alalię rozszczepową (Pluta-Wojciechowska, 2011).

Dyslalia¹ rozszczepowa to proste zaburzenia rozwoju mowy, jakościowe zabu-rzenia tworzonych głosek – występują tu głoski nienormatywne – w kontekście Danuta Pluta-Wojciechowska