Postawy społeczne wobec jąkania w Polsce – przegląd badań z użyciem POSHA-S

Social attitudes towards stuttering in Poland – an overview of research using the POSHA-S

88 89

Wprowadzenie

Użycie przez Williama Thomasa i Floriana Znanieckiego w pierwszych de-kadach XX wieku w pracy Polish Peasant in Europe and America pojęcia postawa przyczyniło się do upowszechnienia w polskiej nauce zainteresowania tym zjawiskiem (Marody, 1976; Puzynina, 2000). W rozumieniu tych autorów postawa oznaczała indywidualną świadomość jednostki, warunkującą jej aktu-alnie przeżywane lub potencjalne reakcje wobec świata społecznego. Liczni autorzy zajmujący się badaniem postaw podkreślali złożoność i wieloaspek-towość tej problematyki. W polskiej literaturze upowszechniła się strukturalis-tyczna definicja terminu postawa. Stefan Nowak – reprezentant stanowiska strukturalnego – zdefiniował to pojęcie następująco: „Postawą pewnego czło-wieka wobec pewnego przedmiotu jest ogół względnie trwałych dyspozycji do oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego nań reagowania oraz ewentualnie towarzyszących tym emocjonalno-oceniającym dyspozycjom względnie trwa-łych przekonań o naturze i własnościach tego przedmiotu i względnie trwatrwa-łych dyspozycji do zachowania się wobec tego przedmiotu” (1973: 23). W ujęciu strukturalnym postawa wobec jakiejś grupy czy osoby obejmuje trzy aspekty:

reakcję afektywną, behawioralną i poznawczą. Jest to zatem to, co odczuwamy wobec tej grupy, nasze emocje negatywne lub pozytywne, to, w jaki sposób zachowujemy się wobec tej grupy i wreszcie to, co wiemy o tej grupie (Böhner, Wänke, 2004). W kontaktach z innymi kształtujemy przekonania na temat osób, z którymi wchodzimy w relacje. Swoją wiedzę na temat tego, jak oceniać drugą osobę, czerpiemy z doświadczenia kontaktu z tą osobą lub z osobami podob-nymi (Moskowitz, 2009). Jak stwierdza Elliot Aronson, „[…] posługiwanie się stereotypami jest szczególnym przykładem zjawiska atrybucji” (2008: 285).

Zdaniem tego badacza w sytuacjach niejednoznacznych ludzie podlegają Agata Błachnio

Aneta Przepiórka Kenneth O. St. Louis Katarzyna Węsierska Marta Węsierska

Postawy społeczne wobec jąkania w Polsce – przegląd badań z użyciem POSHA-S

Social attitudes towards stuttering in Poland – an overview of research using the POSHA-S

90 Część I. Wokół problematyki zaburzeń płynności mowy Postawy społeczne wobec jąkania w Polsce – przegląd badań z użyciem POSHA-S 91

tendencji do dokonywania ocen zgodnych ze swoimi przekonaniami lub uprze-dzeniami. Negatywne stereotypy, a więc nasze postawy i oceny, wpływają ne-gatywnie na funkcjonowanie osób stereotypizowanych. Mirosław Kofta i Michał Bilewicz (2012) podają, że jeśli grupa czuje, że jest w warunkach zagrożenia stereotypem, to swoje zadania będzie wypełniać gorzej niż w sytuacji, gdy jest pozbawiona tej świadomości. Można zatem przypuszczać, że jeśli osoby jąka-jące się wiedzą o negatywnym odbiorze ich przez interlokutorów, ich poziom płynności będzie się pogarszał. W jednym z klasycznych eksperymentów w psy-chologii uzyskano efekt ekspozycji, który mówi o tym, że im częściej widzimy dany obiekt, tym nasz afekt wobec niego staje się bardziej pozytywny (Zajonc, 1984). Możemy wnioskować, że coś, co jest nieznane, budzi lęk i cały szereg innych emocji negatywnych. Brak wiedzy na temat jąkania, brak kontaktu z oso-bami z zaburzoną płynnością mogą być przyczyną negatywnych ocen tej grupy.

Jąkanie jest złożonym zaburzeniem komunikacji językowej, łączącym zarów-no aspekty behawioralne, jak i emocjonalne lub poznawcze (Bennett, 2006). Co więcej, powoduje wiele konsekwencji społecznych, jest dla nich źródłem stresu (Craig, Baumgart, Tran, 2009; Crowe, Davidow, Bothe, 2004), a także obniża jakość życia tych osób (Yaruss, 1998; Błachnio, Przepiórka, 2012). Janet Beilby (2014) w swoich rozważaniach pokazuje, jak jąkanie wpływa na wiele sfer życia osoby jąkającej się, a także na jej osoby bliskie – rodziców, rodzeństwo, part-nerów. Ten wielowymiarowy wpływ występuje nie tylko w wieku dziecięcym czy dorastania, ale także w wieku dorosłym. Osoba doświadcza wielu negatyw-nych reakcji ze strony otoczenia, które nie rozumie tego, co odczuwa jąkający się. Osoby postronne często też nie wiedzą, jak się właściwie zachować. Podaje się, że nieprzychylne reakcje słuchaczy czy tylko duże audytorium mogą nasilać problemy z mówieniem (Leary, Kowalski, 2002). Trudności z komunikacją w co-dziennych sytuacjach, niezrozumienie ze strony otoczenia czy stereotypowe postrzeganie problemu jąkania to codzienność osoby jąkającej się (Beilby, 2014). Te wszystkie czynniki mogą prowadzić do narastania obaw przed oceną, lęku przed mówieniem i unikaniem interakcji społecznych.

Osoby jąkające się często są odbierane przez pryzmat ich zaburzenia, stają się obiektem żartów i przemocy w szkole, pracy (Erickson, Block, 2013; Lan-gevin, 2009). Negatywna ocena może skutkować wykluczeniem społecznym tych osób, a nawet prowadzić do ostracyzmu (Oaten et al., 2008). Poczucie odrzucenia społecznego może mieć poważne konsekwencje i może powodować obniżenie samoceny czy utratę poczucia sensu życia (Leary et al., 2003). To, jak

osoby jąkające się są odbierane, może również wpływać negatywnie na ocenę ich umiejętności, na wyniki w nauce czy szanse awansu. Badania Kennetha Lo-gana i Elizabeth M. O'Connor (2012) pokazują, że osoby jąkające się były pos-trzegane jako mniej pożądane na pewne stanowiska. Przeprowadzone ekspery-menty wykazały, że głównym kryterium oceny osób mówiących płynnie był edukacja i rzeczywiste kwalifikacje, natomiast osoby jąkające się były oceniane głównie przez pryzmat ich płynności mowy.

Badania postaw otoczenia wobec osób jąkających się wydają się bardzo inte-resujące, zwłaszcza że pokazują one, jak ludzie postrzegają osoby z zaburze-niem płynności mówienia. Osoby jąkające się żyją w społeczeństwie i to, jak są odbierane przez innych, może mieć wpływ na ich sposób radzenia sobie ze swoim zaburzeniem. Z badań Agaty Błachnio (2013) wynika, że jąkającym się przypisuje się większe nasilenie emocji negatywnych niż w rzeczywistości je odczuwają. Taki stereotyp silnie wpływa na komunikację między osobami jąka-jącymi się i mówiącymi płynnie. Badania autorstwa Aldony Grzybowskiej, Ireny Łapińskiej i Róży Michalskiej (1991) pokazały, że w postawach wobec osób jąkających się dominują stereotypy negatywne, przedstawiające osoby jąkające się jako lękliwe i nieufne. Badania prowadzone wśród przedstawicieli grup zawodowych predysponowanych do upowszechniania wiedzy w tym zakresie, czyli logopedów i nauczycieli, wykazały, że specjaliści nie czują się komfortowo w zetknięciu z jąkaniem (Cooper, Cooper, 1996; Crichton-Smith, Wright, Stack-house, 2003; Moćko, Węsierska, 2015; Lass et al., 1992; Tarkowski, 2005;

Węsierska, 2012). Jeśli zatem osobom zmagającym się z jąkaniem przypisywane są negatywne cechy, warto zastanowić się, jak zmienić takie postawy, które zazwyczaj nie mają realnego uzasadnienia, wynikają raczej z braku wiedzy na temat zaburzenia. Jednym z kroków zmierzających do zmiany tego stanu rzeczy są badania mające na celu poznanie postaw wobec osób jąkających się. Wiedza i świadomość są pierwszym krokiem do zmiany postaw. Gdy poznamy bliżej naturę i konsekwencje tego zaburzenia, będzie nam łatwiej zrozumieć, co może odczuwać osoba jąkająca się i będziemy adekwatniej reagować w kontakcie z nią. Zmiana postaw jest procesem trudnym i aby była trwała, musi się wiązać ze zmianą sposobu myślenia. Zbigniew Tarkowski (2008) podaje, że zmiana postaw otoczenia wobec osób jąkających się jest związana ze zrezygnowaniem z agresji, nadopiekuńczości, irytacji, współczucia i zastąpieniem tych zachowań tolerancją, stawianiem wymagań, zrozumieniem i wsparciem. Badania wyka-zują, że obecność stereotypów wobec jąkania jest zjawiskiem wielokulturowym (St. Louis, 2012).

90 Część I. Wokół problematyki zaburzeń płynności mowy Postawy społeczne wobec jąkania w Polsce – przegląd badań z użyciem POSHA-S 91

92 Część I. Wokół problematyki zaburzeń płynności mowy Postawy społeczne wobec jąkania w Polsce – przegląd badań z użyciem POSHA-S 93

Pomiar postaw wobec osób jąkających się z wykorzystaniem POSHA-S

Badania nad postawami wobec osób jąkających się nie są często opisywane w literaturze. Zbigniew Tarkowski (2008) wykorzystywał autorską metodę skła-dającą się z 41 itemów, z których każdy dotyczył jednego z ośmiu aspektów:

istoty jąkania, etiologii jąkania, osób jąkających się, kontaktu z osobami jąka-jącymi się, diagnozy jąkania, terapii, kształcenia i profesji balbutologa.

Metoda POSHA-S – Public Opinion Survey of Human Attributes – Stuttering powstała w ramach międzynarodowego projektu badawczego, realizowanego pod kierunkiem Kennetha O. St. Louisa z West Virginia University w USA – Inter-national Project on Attitudes Toward Human Attributes (IPATHA). W ramach tego projektu gromadzona jest baza danych pochodzących z kilkudziesięciu badań z wykorzystaniem narzędzia POSHA-S (St. Louis, 2011, 2012). Dane pochodzą z ponad 6957 próbek, respondenci reprezentują 23 kraje i 15 różnych języków. POSHA-S jest narzędziem stosowanym w wielu badaniach międzyna-rodowych. Badania międzykulturowe wykorzystujące tę metodę sondowania opinii publicznej dotyczące ludzkich atrybutów, a w szczególności jąkania, wska-zują, że postawy społeczne wobec osób jąkających się są często negatywne lub stygmatyzujące. Baza danych, która pomaga w identyfikacji negatywnych pos-taw społecznych, wspiera działania, które mogą przyczynić się do wzrostu ak-ceptacji jąkania, ograniczenia wykluczenia społecznego osób jąkających się i zwiększenia skuteczności terapii. Artykuł prezentuje przegląd czerech projek-tów badawczych prowadzonych w Polsce nad postawami różnych grup społecz-nych wobec zjawiska jąkania i wiedzy na ten temat.

Metoda POSHA-S składa się z trzech części. Pierwsza zawiera pytania demo-graficzne. W tej sekcji badany ma również ocenić swoje zdrowie fizyczne i psy-chiczne, zdolności mówienia i uczenia się. Dodatkowo respondenci mają ocenić różne priorytety życiowe (np. bezpieczeństwo i wolność od zagrożeń; wolność robienia tego, co chcę; znajdowanie rozwiązań ważnych problemów) jako po-tencjalne przyszłe predyktory postaw. W drugiej części osoba badana na 6-pun-ktowej skali Likerta ma dokonać porównania jąkania z innymi czterema atry-butami: inteligencją, leworęcznością, chorobą psychiczną, otyłością. W części trzeciej badany na skali 3-punktowej (Tak, Nie, Nie jestem pewien) ma odpo-wiedzieć na pytania dotyczące problematyki związanej wyłącznie z jąkaniem (St. Louis, 2011).

Średnie wartości kwestionariusza POSHA-S są przekształcane ze skali od +100 (właściwe i pozytywne odpowiedzi) do –100 (niewłaściwe/negatywne

odpowiedzi). Wyniki analizuje się z wykorzystaniem t-testu grup niezależnych, następnie oblicza się d Cohena jako wskaźnik wielkości różnic. Dane uzyskiwane w poszczególnych badaniach podlegają badaniom porównawczym z medianami ze zbiorczej bazy danych POSHA-S zawierających prawie 200 próbek średnich.

Wszystkie oceny przekształca się na skalę od –100 do +100, na której 0 oznacza postawę neutralną. Wyższe wyniki odzwierciedlają bardziej pozytywną pos-tawę.

Postawy wobec osób jąkających się w Polsce

Również w Polsce podjęto badania nad postawami wobec jąkania z wykorzy-staniem metody POSHA-S w tłumaczeniu Agaty Błachnio i Anety Przepiórki.

W badaniach tych sondowano postawy różnych grup społecznych, np. logope-dów, studentów logopedii, studentów innych kierunków, a także ogółu społe-czeństwa, wobec osób jąkających się.

Badaniami prowadzonymi przez Anetę Przepiórkę, Agatę Błachnio, Kennetha O. St. Louisa i Tomasza Woźniaka (2013) objęto 268 osób ze średnią wieku wynoszącą 29 lat (przedział wiekowy od 15. do 60. roku życia) zamieszkałych na terenie różnych województw. Okazało się, że wyniki tych badań były na ogół podobne lub „średnie” w porównaniu z innymi próbkami z bazy POSHA-S.

Pojawiły się również pewne różnice między respondentami z Polski i z innych krajów w takim wymiarze jak przekonanie dotyczące przyczyny jąkania się.

Osoby badane uważały, że to emocjonalny uraz lub wirus, lub choroba mogą skutkować jąkaniem się. Polscy respondenci wskazali również, że będą czuć się nieswojo, rozmawiając z osobą jąkającą się. Wykazali mniejsze zaufanie do lekarzy i logopedów jako osób, które mogą pomóc osobom jąkającym się. Za przyczyny jąkania w większym stopniu byli skłonni uznawać czynniki genetyczne niż działanie Boga oraz efekt wyuczenia. W mniejszym stopniu niż przeciętny wynik w grupie odrzucali jąkanie jako efekt emocjonalnej traumy, wirusa czy działania złych mocy. W grupie polskich respondentów panowało przekonanie, że osoba jąkająca się może prowadzić normalne życie, natomiast nie może wykonywać każdej pracy. W rozmowie z osobami jąkającymi się badani częściej prosili o zwolnienie tempa mówienia i rozluźnienie. W większym stopniu, w porównaniu ze średnią z innych krajów, czuli się gotowi do pomocy. W grupie polskiej jako reakcje na jąkanie interlokutora częściej pojawiał się niepokój i pewne napięcie. Polscy respondenci lepiej natomiast ocenili swoją wiedzę na temat jąkania i wskazali na media i szkołę jako najlepsze źródło wiedzy o tym zaburzeniu.