Style komunikowania się osób jąkających się

Communication styles of people who stutter

50 51

Wprowadzenie

Styl komunikacyjny to „syndrom określonych zachowań werbalnych, który ujawnia się w rozmowie i odzwierciedla stosunek rozmówców do siebie” (Grze-siuk, Trzebińska, 1978: 106). W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele ich klasyfikacji, które powstały w oparciu o różne kryteria. Kierując się kryterium aktywności słownej, wyróżniony został aktywny i pasywny styl komunikacyjny.

Ten pierwszy cechuje duża gotowość do komunikowania się, która wyraża się rozpoczynaniem rozmowy i jej podtrzymywaniem, znaczny wkład komuni-kacyjny oraz znaczna siła przebicia, natomiast pasywny styl komunikomuni-kacyjny charakteryzuje mała gotowość do komunikowania się, manifestująca się oczeki-waniem, że ktoś rozpocznie rozmowę i będzie dbał o jej przebieg, mały wkład komunikacyjny oraz mała siła przebicia (Nęcki, 1996).

Powyższy opis można rozszerzyć o dodatkowe „cechy” ludzi pasywnych w komunikacji, do których Matthew McKay i współpracownicy zaliczają:

1) ograniczoną ekspresję myśli i uczuć, 2) podporządkowywanie swoich potrzeb innym ludziom, 3) częstsze słuchanie niż mówienie, 4) oczekiwanie, że roz-mówca domyśli się, co chce się powiedzieć, 5) niemówienie tego, co ma się na myśli, 6) trudności w proszeniu, przy równoległym łatwym uleganiu prośbom innych (2004). Asertywność rozmówcy wyraża się natomiast przez: 1) jasne formułowanie myśli, uczuć i życzeń, 2) poszanowanie praw swoich i innych, aktywne słuchanie, 3) skłonność do negocjacji, kompromisu i ustępstw, 4) umiejętność proszenia i odmawiania, 5) radzenie sobie z krytyką. Styl agre-sywny z kolei cechuje: 1) dobre wyrażanie swoich myśli i uczuć kosztem innych, 2) poniżanie innych poprzez drwiny, zabawne uwagi, wyśmiewanie, 3) w sy-tuacji trudnej przechodzenie do kontrataku, 4) manipulowanie innymi za po-mocą wzbudzania współczucia, żalu, poczucia winy i oskarżania, 5) nieumie-jętność słuchania i wczuwania się, 6) manifestowanie siły i wyniosłości poprzez chłód, nonszalancję, sarkazm, krzyk, 7) skamieniała postawa ciała.

Jolanta Góral-Półrola

Style komunikowania się osób jąkających się

Communication styles of people who stutter

52 Część I. Wokół problematyki zaburzeń płynności mowy Style komunikowania się osób jąkających się 53

Podana wyżej typologia jest podobna do klasyfikacji zaproponowanej przez Friederike Schulza (2001). Autor wyodrębnił:

• styl bierno-zależny („pomóż mi”), który cechuje osoby bezradne, szuka-jące pomocy, unikaszuka-jące odpowiedzialności i podejmowania decyzji, często narzekające;

• styl ratownika („na mnie możesz liczyć”), który charakteryzuje doradców, opiekunów i popleczników;

• styl altruistyczny, oparty na zasadach typu: „ja się nie liczę”, „pozwól mi być dla ciebie”, „ja zostawiam dla innych”;

• styl poniżająco-agresywny („wszystko przez ciebie”), charakterystyczny dla osób autorytatywnych, które przed wyższym się kłaniają a niższego kopią; które chcą kogoś poniżyć i pozbawić wartości, wzbudzić w nim poczucie winy – jest to styl oskarżyciela, który wiecznie obwinia lub lekceważy oraz dowartościowuje siebie poprzez odebranie wartości innym;

• styl uzasadniający siebie („ja jestem w porządku”), kiedy cały wysiłek jest wkładany w to, aby jak najlepiej zademonstrować siebie;

• styl kontrolująco-oceniający („ja mam rację, a ty nie masz”), cechuje osoby trzymające się zasad oraz dbające o porządek (Schulz, 2001).

Ze względu na relacje zachodzące między rozmówcami wyróżniony został styl partnerski i niepartnerski. W stylu partnerskim: 1) rangi rozmówców są równe, 2) dba się o potrzeby własne i cudze, 3) następuje wymiana myśli i informacji, 4) występuje wzajemne słuchanie się, 5) wkład komunikacyjny i siła przebicia są podobne, 6) dąży się do jasności przekazu, 7) nie naciska się na partnera, 8) uzgadnia się różne stanowiska. Przeciwieństwem takiego zacho-wania jest styl niepartnerski, w którym rozmówca: 1) nie liczy się z odbiorcą, 2) narzuca przebieg rozmowy, 3) przerywa, 4) dąży do podporządkowania: wy-daje nakazy, zakazy, grozi, domaga się przyjęcia prezentowanych poglądów, na co partner godzi się z obawy przed represjami. Styl partnerski cechuje skon-centrowanie się zarówno na sobie, jak i na partnerze, natomiast w stylu nie-partnerskim występuje skupienie się na nadawcy (styl egocentryczny) lub na odbiorcy (allocentryczny). U jednostek otrzymujących informacje pozytywne na swój temat następuje wzrost partnerskich stylów komunikacyjnych, zaś u osób przyjmujących negatywne informacje o sobie (np. krytykowanie lub obwinia-nie) następuje wzrost niepartnerskich zachowań (np. zamykanie się, milczeobwinia-nie).

Styl niepartnerski jest związany z wysokim poziomem egocentryzmu i

ma-kiawelizmu. Jest on uznawany za mniej efektywny niż styl partnerski (Grzesiuk, Trzebińska, 1978).

Ze względu na rodzaj aktów mowy styl komunikacyjny może być dyrektywny i niedyrektywny. W stylu dyrektywnym dominują polecenia, prośby, groźby, rozkazy, propozycje, pytania. Styl ten jest charakterystyczny dla komunikacji in-strumentalnej (pragmatycznej). Jest on z istoty niepartnerski, a może być jed-nocześnie aktywny, bierny lub mieszany. Styl jest niedyrektywny, jeżeli jest zna-cząca frekwencja ekspresji (oceny, podziękowania, akceptacje, przeprosiny, kary, protesty) oraz przedstawień (stwierdzenia, wyjaśnienia, uzasadnienia, przypuszczenia). Akty te przeplatają się z dyrektywami, zobowiązaniami oraz komentarzami. Styl niedyrektywny odpowiada stylowi partnerskiemu i jest cha-rakterystyczny dla komunikacji emocjonalnej (Grzesiuk, 1994).

Styl komunikowania się zależy od wielu czynników. Jednym z nich jest osobowość, czyli zbiór cech jednostki, których układ wyróżnia ją spośród innych osób. Introwertyka cechuje więc z jednej strony skłonność do zamykania się w sobie i izolowania się, a z drugiej – tendencja do pasywnego komunikowania się. Nie oznacza to, że introwertyk zawsze milczy. W sprzyjających relacjach interpersonalnych może otworzyć się i chwilowo wykazać znaczną aktywność słowną. Związki te wynikają z afiliacji, czyli podstawowej ludzkiej potrzeby kontaktu z innymi, która jest zróżnicowana: od znikomej do dużej. Wielość relacji (rodzinnych, szkolnych, zawodowych, organizacyjnych, przyjacielskich, koleżeńskich, intymnych) sprawia, że trudno utrzymać jeden styl komuniko-wania. Ta sama jednostka może w jednym związku reprezentować styl uległy, a w innym agresywny, w jednym partnerski, a w innym niepartnerski. Styl komunikacyjny wynika więc także z kontekstu interpersonalnego, który w ujęciu behawioralnym jest nawykiem (przyzwyczajeniem) utrwalonym przez wzmoc-nienia i nagrody społeczne (Dwyer, 2005).

Deborah Tannen (1995) twierdzi, że chłopcy i mężczyźni z jednej strony oraz dziewczynki i kobiety z drugiej posługują się różnymi stylami konwersacyjnymi, wynikającymi z tego, że żyją w różnych przestrzeniach kulturowych. Istnieje więc związek miedzy płcią a językiem i komunikowaniem się.

Jąkanie jest zaburzeniem komunikacji interpersonalnej (Tarkowski, 2003), która jest definiowana jako:

• wymiana informacji po to, aby zrealizować określone cele (Nęcki, 1996),

• rodzaj kontaktu słownego sprzyjający ujawnianiu siebie (Stewart, red., 2000).