Quality of selected psycho-social factors and the effectiveness of stuttering therapy
188 189
Wstęp
Jąkanie to specyficzne zaburzenie o wieloczynnikowym podłożu i o wielu czynnikach odpowiadających za jego wyzwolenie, utrwalenie i rozwój (por.
Szamburski, 1996, 1999, 2006; Tarkowski, 2005, 2007). Podjęcie badań nad skutecznością terapii ma na celu poprawę jej efektywności i opracowanie pro-gramu terapii dla osób jąkających się. Złożona specyfika jąkania przekłada się na skuteczność terapii osób jąkających się. Czynniki psychospołeczne mogą za-ważyć na powodzeniu lub niepowodzeniu terapii. Praktyka terapeutyczna poparta badaniami dowodzi, że uniwersalne metody terapeutyczne nie mają przełożenia na poprawę mówienia i funkcjonowania osób jąkających się (Fein-berg, Griffin, Levey, 2000). Opisana sytuacja jest widoczna w Polsce, gdzie rozwijany jest model oparty na kształtowaniu płynności mówienia. Prywatne ośrodki podają informacje o 100-procentowej skuteczności ich metody. Nie są one poparte badaniami. Efekt terapii nie jest trwały, u osób poddanych terapii następują nawroty.
Autor przyjmuje, że zdiagnozowanie czynników psychospołecznych pozwala na opracowanie skutecznego programu terapii. W zależności od poziomu samo-oceny, nasilenia lęku, od przyjmowanych sposobów radzenia sobie ze stresem i poziomu przystosowania społecznego podjęte odziaływania terapeutyczne są dostosowywane do danej osoby. Unika się wtedy sytuacji, kiedy osoba jąkająca się jest dostosowywana do wymogów terapii według jednego schematu. Celem badań w niniejszej pracy jest określenie, jakie czynniki psychospołeczne pozos-tają w związku ze skutecznością terapii osób jąkających się.
Problematyka badań
Badanie skuteczności terapii to określenie zmiany, jaka ma miejsce po-między stanem sprzed terapii, stanem po zakończeniu terapii i stanem w okreś-Grzegorz Chmielewski
Jakość wybranych czynników psychospołecznych a skuteczność terapii osób jąkających się
Quality of selected psycho-social factors and the effectiveness of stuttering therapy
190 Część II. Diagnostyczne i terapeutyczne aspekty jąkania Jakość wybranych czynników psychospołecznych a skuteczność terapii osób jąkających się 191
lonym czasie po jej zakończeniu (Rakowska, 2005). Dla czynników psychospo-łecznych autor niniejszej pracy opracował własną definicję. Czynniki psycho-społeczne to indywidualne właściwości człowieka. Dzielą się one na czynniki psychologiczne i społeczne. Czynniki psychologiczne to: obraz siebie, samo-ocena, temperament, osobowość, funkcjonowanie emocjonalne, styl radzenia sobie ze stresem. Czynniki społeczne dotyczą jakości funkcjonowania człowieka między ludźmi. W obrębie czynników psychologicznych i społecznych występują zależności wewnętrzne i zewnętrzne.
W badaniach zostały uwzględnione następujące czynniki psychospołeczne:
funkcjonowanie emocjonalne, radzenie sobie ze stresem, samoocena, dostoso-wanie społeczne. Odwołano się do modelu terapeutycznego opartego na kształtowaniu płynności mówienia. W pracy badawczej postawiono następujący problem badawczy: Czy istnieje związek między jakością wybranych czynników psychospołecznych a skutecznością terapii osób, które się jąkają?
W pracy postawiono cztery pytania badawcze: Czy istnieje związek między samooceną u osób jąkających się a skutecznością terapii? Czy istnieje związek między funkcjonowaniem emocjonalnym osób jąkających się a skutecznością terapii? Czy istnieje związek miedzy radzeniem sobie ze stresem przez osoby jąkające się a skutecznością terapii? Czy istnieje związek między dostosowa-niem społecznym u osób jąkających się a skutecznością terapii?
W pracy postawiono cztery hipotezy badawcze:
1. Badania przeprowadzone przez Grzegorza Chmielewskiego wykazały, że jąkanie pozostaje w związku z samooceną. Wraz ze wzrostem samo-oceny maleją odczuwalne skutki jąkania. Osoby jąkające się o wyższej sa- moocenie w mniejszym stopniu odczuwają skutki jąkania niż osoby o niż-szej samoocenie (2013). W związku z tym można przyjąć, że istnieje zwią-zek między samooceną a skutecznością terapii polegający na tym, że im niższy jest poziom samooceny u osoby jąkającej się, tym niższa jest sku-teczność jej terapii.
2. Badania Jerzego Kałużyńskiego wykazały, że jąkanie jest powiązane z tremą, którą porównał do lęku (1971). Duże nasilenie lęku prowadzi do nasilenia się reakcji unikania wypowiedzi słownych, ograniczenia sy-tuacji wymagających komunikacji. W związku z tym można przyjąć, że istnieje związek między funkcjonowaniem emocjonalnym a skutecz-nością terapii polegający na tym, że im wyższy jest poziom lęku u osoby jąkającej się, tym niższa jest skuteczność jej terapii.
3. Osoby, które preferują sztywny styl radzenia sobie ze stresem, ponoszą największe koszty psychologiczne w terapii (Szwed, 1999 [za:] Tar-kowski, 2007). Osoby te trzymają się przyjętego schematu, który może być nieadekwatny do sytuacji, w jakiej się znajdują. Stres, tak jak lęk, ma przełożenie na jakość komunikacji. W związku z tym można przyjąć, że istnieje związek między radzeniem sobie ze stresem a skutecznością terapii polegający na tym, że im bardziej sztywny jest sposób radzenia sobie ze stresem przez osobę jąkającą się, tym niższa jest skuteczność jej terapii.
4. Badania M. Messengera wykazały, że jąkający się spodziewają się bar-dziej negatywnej oceny społecznej niż osoby mówiące płynnie (2004 [za:] Tarkowski, 2007). Osoby jąkające się o wysokim stopniu dostoso-wania społecznego nawiązują relacje społeczne, nie przywiązując zna-czącej wagi do swojego jąkania, do tego, jak ich jąkanie odbiera roz-mówca. Osoby o niskim poziomie dostosowania społecznego napo-tykają trudności w kontaktach społecznych. W związku z tym można przyjąć, że istnieje związek między dostosowaniem społecznym a sku-tecznością terapii polegający na tym, że im niższy jest poziom dostoso-wania społecznego u osoby jąkającej się, tym niższa jest skuteczność jej terapii.
W pracy uwzględniono cztery zmienne niezależne kontrolowane: płeć osób badanych, wiek osób badanych, wiek, w którym pojawiło się jąkanie, czas trwania jąkania. W badaniach uwzględniono zmienną kryterialną różnicującą proces terapeutyczny: udział w terapii dla osób jąkających się, udział w spot-kaniach grup samopomocy dla osób jąkających się.
Charakterystyka badanych osób
Badania przeprowadzono wśród osób jąkających się, które brały udział w 14--dniowym turnusie terapeutycznym dla osób jąkających się w Murzasichle. Ba-dana grupa liczyła 17 osób. Wśród osób biorących udział w terapii (w grupie kryterialnej) 12 z nich (70,6%) to mężczyźni, a 5 (29,4%) to kobiety (wykres 1).
Pierwszy etap badań objął osoby, które rozpoczynały terapię. Badania pro-wadzono na początku terapii. Drugi etap badań był prowadzony wśród osób, które kończą udział w terapii. Badania prowadzono przedostatniego dnia terapii. W pierwszym etapie u osób badano nasilenie u nich jąkania i czynników
190 Część II. Diagnostyczne i terapeutyczne aspekty jąkania Jakość wybranych czynników psychospołecznych a skuteczność terapii osób jąkających się 191
lonym czasie po jej zakończeniu (Rakowska, 2005). Dla czynników psychospo-łecznych autor niniejszej pracy opracował własną definicję. Czynniki psycho-społeczne to indywidualne właściwości człowieka. Dzielą się one na czynniki psychologiczne i społeczne. Czynniki psychologiczne to: obraz siebie, samo-ocena, temperament, osobowość, funkcjonowanie emocjonalne, styl radzenia sobie ze stresem. Czynniki społeczne dotyczą jakości funkcjonowania człowieka między ludźmi. W obrębie czynników psychologicznych i społecznych występują zależności wewnętrzne i zewnętrzne.
W badaniach zostały uwzględnione następujące czynniki psychospołeczne:
funkcjonowanie emocjonalne, radzenie sobie ze stresem, samoocena, dostoso-wanie społeczne. Odwołano się do modelu terapeutycznego opartego na kształtowaniu płynności mówienia. W pracy badawczej postawiono następujący problem badawczy: Czy istnieje związek między jakością wybranych czynników psychospołecznych a skutecznością terapii osób, które się jąkają?
W pracy postawiono cztery pytania badawcze: Czy istnieje związek między samooceną u osób jąkających się a skutecznością terapii? Czy istnieje związek między funkcjonowaniem emocjonalnym osób jąkających się a skutecznością terapii? Czy istnieje związek miedzy radzeniem sobie ze stresem przez osoby jąkające się a skutecznością terapii? Czy istnieje związek między dostosowa-niem społecznym u osób jąkających się a skutecznością terapii?
W pracy postawiono cztery hipotezy badawcze:
1. Badania przeprowadzone przez Grzegorza Chmielewskiego wykazały, że jąkanie pozostaje w związku z samooceną. Wraz ze wzrostem samo-oceny maleją odczuwalne skutki jąkania. Osoby jąkające się o wyższej sa- moocenie w mniejszym stopniu odczuwają skutki jąkania niż osoby o niż-szej samoocenie (2013). W związku z tym można przyjąć, że istnieje zwią-zek między samooceną a skutecznością terapii polegający na tym, że im niższy jest poziom samooceny u osoby jąkającej się, tym niższa jest sku-teczność jej terapii.
2. Badania Jerzego Kałużyńskiego wykazały, że jąkanie jest powiązane z tremą, którą porównał do lęku (1971). Duże nasilenie lęku prowadzi do nasilenia się reakcji unikania wypowiedzi słownych, ograniczenia sy-tuacji wymagających komunikacji. W związku z tym można przyjąć, że istnieje związek między funkcjonowaniem emocjonalnym a skutecz-nością terapii polegający na tym, że im wyższy jest poziom lęku u osoby jąkającej się, tym niższa jest skuteczność jej terapii.
3. Osoby, które preferują sztywny styl radzenia sobie ze stresem, ponoszą największe koszty psychologiczne w terapii (Szwed, 1999 [za:] Tar-kowski, 2007). Osoby te trzymają się przyjętego schematu, który może być nieadekwatny do sytuacji, w jakiej się znajdują. Stres, tak jak lęk, ma przełożenie na jakość komunikacji. W związku z tym można przyjąć, że istnieje związek między radzeniem sobie ze stresem a skutecznością terapii polegający na tym, że im bardziej sztywny jest sposób radzenia sobie ze stresem przez osobę jąkającą się, tym niższa jest skuteczność jej terapii.
4. Badania M. Messengera wykazały, że jąkający się spodziewają się bar-dziej negatywnej oceny społecznej niż osoby mówiące płynnie (2004 [za:] Tarkowski, 2007). Osoby jąkające się o wysokim stopniu dostoso-wania społecznego nawiązują relacje społeczne, nie przywiązując zna-czącej wagi do swojego jąkania, do tego, jak ich jąkanie odbiera roz-mówca. Osoby o niskim poziomie dostosowania społecznego napo-tykają trudności w kontaktach społecznych. W związku z tym można przyjąć, że istnieje związek między dostosowaniem społecznym a sku-tecznością terapii polegający na tym, że im niższy jest poziom dostoso-wania społecznego u osoby jąkającej się, tym niższa jest skuteczność jej terapii.
W pracy uwzględniono cztery zmienne niezależne kontrolowane: płeć osób badanych, wiek osób badanych, wiek, w którym pojawiło się jąkanie, czas trwania jąkania. W badaniach uwzględniono zmienną kryterialną różnicującą proces terapeutyczny: udział w terapii dla osób jąkających się, udział w spot-kaniach grup samopomocy dla osób jąkających się.
Charakterystyka badanych osób
Badania przeprowadzono wśród osób jąkających się, które brały udział w 14--dniowym turnusie terapeutycznym dla osób jąkających się w Murzasichle. Ba-dana grupa liczyła 17 osób. Wśród osób biorących udział w terapii (w grupie kryterialnej) 12 z nich (70,6%) to mężczyźni, a 5 (29,4%) to kobiety (wykres 1).
Pierwszy etap badań objął osoby, które rozpoczynały terapię. Badania pro-wadzono na początku terapii. Drugi etap badań był prowadzony wśród osób, które kończą udział w terapii. Badania prowadzono przedostatniego dnia terapii. W pierwszym etapie u osób badano nasilenie u nich jąkania i czynników
192 Część II. Diagnostyczne i terapeutyczne aspekty jąkania Jakość wybranych czynników psychospołecznych a skuteczność terapii osób jąkających się 193
psychospołecznych. W drugim etapie badano nasilenie jąkania. Grupa porów-nawcza została utworzona z osób biorących udział w spotkaniach grup samo-pomocy w czterech miastach Polski: Lublinie, Warszawie, Katowicach i Krako-wie. Grupa liczyła 26 osób. Wśród osób korzystających z grup samopomocy (w grupie porównawczej) 22 osoby (84,6%) to mężczyźni, a 4 (15,4%) to kobiety (wykres 1).
W badaniach zastosowano narzędzia psychologiczne i jedno narzędzie logopedyczne:
MSEI – Wielowymiarowy Kwestionariusz Samooceny, STAI – Kwestionariusz Sta-nu i Cechy Lęku, CISS – Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Streso-wych, KKS – Kwestionariusz Kompetencji Społecznych, Kwestionariusz Coope-rów do Oceny Jąkania.
Osoby z grupy kryterialnej to w większości mężczyźni o średniej wieku 23 lata. W porównaniu z osobami z grupy porównawczej w grupie kryterialnej średnia wieku jest istotnie niższa. W grupie porównawczej wyniosła 32 lata.
Uzyskane różnice mogły mieć przełożenie na wyniki w analizach porównaw-czych. W grupie kryterialnej 7 osób (41,2%) mieści się w okresie dorastania.
W grupie porównawczej w okresie dorastania są 2 osoby (7,7%). W grupie kry-terialnej 10 osób (58,8%) znajduje się w okresie dorosłości. W grupie porów-nawczej 23 osoby są w okresie dorosłości (88,5%) a jedna w okresie później do-rosłości (3,8%) (wykres 2).
Uzyskane wyniki wyjaśniają różnice, jakie u osób z grupy kryterialnej i po-równawczej pojawiły się w zakresie czasu jąkania się. Są to różnice istotne.
U osób z grupy porównawczej średnia rang w zakresie okresu jąkania jest niższa niż w grupie porównawczej. 22 osoby (84,6%) z grupy porównawczej jąkają się więcej niż 15 lat. W grupie kryterialnej osób jąkających się dłużej niż 15 lat jest 6 (35,3%). U 2 osób z grupy kryterialnej (11,8%) czas jąkania trwa mniej niż 5 lat (wykres 3). W ich jąkaniu mogły się nie wykształcić jeszcze objawy wtórne.
Wykres 1. Płeć badanych osób
Wykres 2. Wiek badanych osób
Wykres 3. Występowanie jąkania w latach u badanych 0
50 100
% %
Grupa kryterialna
Grupa porównawcza Mężczyzna Kobieta
0 20 40 60 80 100
Grupa kryterialna % Grupa porównawcza %
0 20 40 60 80 100
Do 5 lat Od 6 do 15 lat
Powyżej 15 lat
Nie pamiętam Grupa kryterialna % Grupa porównawcza %
192 Część II. Diagnostyczne i terapeutyczne aspekty jąkania Jakość wybranych czynników psychospołecznych a skuteczność terapii osób jąkających się 193
psychospołecznych. W drugim etapie badano nasilenie jąkania. Grupa porów-nawcza została utworzona z osób biorących udział w spotkaniach grup samo-pomocy w czterech miastach Polski: Lublinie, Warszawie, Katowicach i Krako-wie. Grupa liczyła 26 osób. Wśród osób korzystających z grup samopomocy (w grupie porównawczej) 22 osoby (84,6%) to mężczyźni, a 4 (15,4%) to kobiety (wykres 1).
W badaniach zastosowano narzędzia psychologiczne i jedno narzędzie logopedyczne:
MSEI – Wielowymiarowy Kwestionariusz Samooceny, STAI – Kwestionariusz Sta-nu i Cechy Lęku, CISS – Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Streso-wych, KKS – Kwestionariusz Kompetencji Społecznych, Kwestionariusz Coope-rów do Oceny Jąkania.
Osoby z grupy kryterialnej to w większości mężczyźni o średniej wieku 23 lata. W porównaniu z osobami z grupy porównawczej w grupie kryterialnej średnia wieku jest istotnie niższa. W grupie porównawczej wyniosła 32 lata.
Uzyskane różnice mogły mieć przełożenie na wyniki w analizach porównaw-czych. W grupie kryterialnej 7 osób (41,2%) mieści się w okresie dorastania.
W grupie porównawczej w okresie dorastania są 2 osoby (7,7%). W grupie kry-terialnej 10 osób (58,8%) znajduje się w okresie dorosłości. W grupie porów-nawczej 23 osoby są w okresie dorosłości (88,5%) a jedna w okresie później do-rosłości (3,8%) (wykres 2).
Uzyskane wyniki wyjaśniają różnice, jakie u osób z grupy kryterialnej i po-równawczej pojawiły się w zakresie czasu jąkania się. Są to różnice istotne.
U osób z grupy porównawczej średnia rang w zakresie okresu jąkania jest niższa niż w grupie porównawczej. 22 osoby (84,6%) z grupy porównawczej jąkają się więcej niż 15 lat. W grupie kryterialnej osób jąkających się dłużej niż 15 lat jest 6 (35,3%). U 2 osób z grupy kryterialnej (11,8%) czas jąkania trwa mniej niż 5 lat (wykres 3). W ich jąkaniu mogły się nie wykształcić jeszcze objawy wtórne.
Wykres 1. Płeć badanych osób
Wykres 2. Wiek badanych osób
Wykres 3. Występowanie jąkania w latach u badanych 0
50 100
% %
Grupa kryterialna
Grupa porównawcza Mężczyzna Kobieta
0 20 40 60 80 100
Grupa kryterialna % Grupa porównawcza %
0 20 40 60 80 100
Do 5 lat Od 6 do 15 lat
Powyżej 15 lat
Nie pamiętam Grupa kryterialna % Grupa porównawcza %
194 Część II. Diagnostyczne i terapeutyczne aspekty jąkania Jakość wybranych czynników psychospołecznych a skuteczność terapii osób jąkających się 195
Czas jąkania się ma przełożenie na rozwój jąkania, a to w konsekwencji może się przełożyć na efekty terapii. Im dłuższy jest czas jąkania, tym bar-dziej jąkanie się utrwala. Kształtują się objawy wtórne. Na podstawie analiz można przyjąć, że objawy wtórne jąkania dominują przede wszystkim u osób z grupy porównawczej.
U większości osób w grupie kryterialnej i porównawczej jąkanie przebie-gało według rozwojowego schematu. Jego początki sięgają dzieciństwa, okresu poniżej 10. roku życia. Tylko w nielicznych przypadkach jąkanie po-jawiło się u osób badanych później (wykres 4).
Osoby z grupy kryterialnej i porównawczej korzystały wcześniej z terapii dla osób jąkających się najczęściej w gabinecie logopedy i na turnusie, a rzadziej w ośrodku leczenia jąkania. Ponad połowa osób z grupy kryterialnej (10 osób, 58,8%) korzystała wcześniej z terapii logopedycznej. W grupie porównawczej większość osób (73,1%) korzystała wcześniej z terapii logopedycznej i psycholo-gicznej (wykres 5).
Terapia logopedyczna ogranicza się do objawu, czyli do wierzchołka góry lo-dowej jąkania (por. Adamczyk, 1971, 1998, 1999). W terapii psychologicznej i logopedycznej jest szansa na pracę nad całą górą lodową jąkania, nad obja-wami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Osoby z grupy kryterialnej rzadziej niż osoby z grupy porównawczej brały udział w spotkaniach grup samopomocy. Po-nad połowa z nich (9 osób, 53%) ograniczyła się tylko do terapii (wykres 6).
Osoby w grupie kryterialnej mają stabilną samoocenę (wykres 7). Stabilny poziom samooceny stanowi dobry prognostyk przed terapią. Badania Grzegorza Chmielewskiego (2013) wykazały, że wraz ze wzrostem samooceny maleje jąkanie. Osoby z grupy porównawczej charakteryzują się obniżoną samooceną.
Osoby z grupy kryterialnej i porównawczej swoje kompetencje oceniają jako przeciętne. Raczej akceptują swoje zachowania. Przeciętnie oceniają swoją atrakcyjność i kondycję fizyczną. Nie są podatne na aprobatę społeczną.
Wykres 4. Wiek, w którym pojawiło się jąkanie u badanych
Wykres 5. Rodzaj terapii podejmowanej przez badanych
Wykres 6. Udział badanych w spotkaniach Klubów J, grup samopomocy 0
20 40 60 80 100
Dzieciństwo (1-10)
Dorastanie (11-20)
Dorosłość (21-55)
Nie pamiętam Grupa kryterialna % Grupa porównawcza %
200 4060 80
Grupa kryterialna % Grupa porównawcza %
0 100
Tak Nie
Grupa kryterialna % Grupa porównawcza %
194 Część II. Diagnostyczne i terapeutyczne aspekty jąkania Jakość wybranych czynników psychospołecznych a skuteczność terapii osób jąkających się 195
Czas jąkania się ma przełożenie na rozwój jąkania, a to w konsekwencji może się przełożyć na efekty terapii. Im dłuższy jest czas jąkania, tym bar-dziej jąkanie się utrwala. Kształtują się objawy wtórne. Na podstawie analiz można przyjąć, że objawy wtórne jąkania dominują przede wszystkim u osób z grupy porównawczej.
U większości osób w grupie kryterialnej i porównawczej jąkanie przebie-gało według rozwojowego schematu. Jego początki sięgają dzieciństwa, okresu poniżej 10. roku życia. Tylko w nielicznych przypadkach jąkanie po-jawiło się u osób badanych później (wykres 4).
Osoby z grupy kryterialnej i porównawczej korzystały wcześniej z terapii dla osób jąkających się najczęściej w gabinecie logopedy i na turnusie, a rzadziej w ośrodku leczenia jąkania. Ponad połowa osób z grupy kryterialnej (10 osób, 58,8%) korzystała wcześniej z terapii logopedycznej. W grupie porównawczej większość osób (73,1%) korzystała wcześniej z terapii logopedycznej i psycholo-gicznej (wykres 5).
Terapia logopedyczna ogranicza się do objawu, czyli do wierzchołka góry lo-dowej jąkania (por. Adamczyk, 1971, 1998, 1999). W terapii psychologicznej i logopedycznej jest szansa na pracę nad całą górą lodową jąkania, nad obja-wami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Osoby z grupy kryterialnej rzadziej niż osoby z grupy porównawczej brały udział w spotkaniach grup samopomocy. Po-nad połowa z nich (9 osób, 53%) ograniczyła się tylko do terapii (wykres 6).
Osoby w grupie kryterialnej mają stabilną samoocenę (wykres 7). Stabilny poziom samooceny stanowi dobry prognostyk przed terapią. Badania Grzegorza Chmielewskiego (2013) wykazały, że wraz ze wzrostem samooceny maleje jąkanie. Osoby z grupy porównawczej charakteryzują się obniżoną samooceną.
Osoby z grupy kryterialnej i porównawczej swoje kompetencje oceniają jako przeciętne. Raczej akceptują swoje zachowania. Przeciętnie oceniają swoją atrakcyjność i kondycję fizyczną. Nie są podatne na aprobatę społeczną.
Wykres 4. Wiek, w którym pojawiło się jąkanie u badanych
Wykres 5. Rodzaj terapii podejmowanej przez badanych
Wykres 6. Udział badanych w spotkaniach Klubów J, grup samopomocy 0
20 40 60 80 100
Dzieciństwo (1-10)
Dorastanie (11-20)
Dorosłość (21-55)
Nie pamiętam Grupa kryterialna % Grupa porównawcza %
200 4060 80
Grupa kryterialna % Grupa porównawcza %
0 100
Tak Nie
Grupa kryterialna % Grupa porównawcza %
196 Część II. Diagnostyczne i terapeutyczne aspekty jąkania Jakość wybranych czynników psychospołecznych a skuteczność terapii osób jąkających się 197
Trudności mogą się u nich pojawić w kontaktach z ludźmi, kiedy trzeba bronić swojego zdania lub zabrać głos w dyskusji. Oceniają siebie jako osoby, które nie potrafią się przeciwstawiać ani być asertywnymi.
U osób z grupy kryterialnej i porównawczej częściej występuje lęk określany jako cecha (wykres 8). Jego specyfika polega na tym, że przyjmuje postać trwałej dyspozycji behawioralnej lub motywu (Wrześniewski et al., 2001). Spra-wia, że dana osoba z pozoru niegroźne sytuacje ocenia jako jej zagrażające.
W jąkaniu pojawia się specyficzna odmiana lęku – logofobia. Osoba jąkająca się czuje lęk przed mówieniem lub w trakcie mówienia. Lęk jest u niej trwały i utrzymuje się. U osób badanych lęk określany jako stan charakteryzujący się zmiennością, sytuacyjnością występuje rzadziej.
Osoby z grupy kryterialnej i z grupy porównawczej nie mają jednego naj-częściej wybieranego stylu radzenia sobie ze stresem (wykres 9). W sytuacjach dla nich trudnych mogą się skupiać obronnie na sobie, wybierają styl radzenia
Osoby z grupy kryterialnej i z grupy porównawczej nie mają jednego naj-częściej wybieranego stylu radzenia sobie ze stresem (wykres 9). W sytuacjach dla nich trudnych mogą się skupiać obronnie na sobie, wybierają styl radzenia