Definicje i klasyfikacje kompetencji nauczycielskich

nauczycielskich, a także ustanowienie komponentów wchodzących w ich skład w oparciu o literaturę przedmiotu.

Wacław Strykowski, autor wielu dzieł z zakresu technologii kształcenia, próbując ustalić czym są kompetencje nauczyciela, przedstawił zarys definicji prezentowany przez literaturę. Zatem kompetencja to (Strykowski 2005, s. 3):

 zdolność i gotowość do wykonania zadań na określonym poziomie (wg Jenkins),

 wyuczana umiejętność robienia rzeczy dobrze, sprawności niezbędne do radzenia sobie z problemami (wg D. Fontany),

 szczególna właściwość, wyrażająca się w demonstrowaniu na wyznaczonym przez społeczne standardy poziomie, umiejętności adekwatnego zachowania się, w świadomości potrzeby i konsekwencji takiego właśnie zachowania oraz w przyjmowaniu na siebie odpowiedzialności za nie (wg Czerepaniak-Walczak),

 harmonijna kompozycja wiedzy, sprawności, rozumienia oraz pragnienia (wg Czerepaniak-Walczak).

Ostatnią z przytoczonych definicji Strykowski uznaje za najtrafniej sformułowaną. Sam dodaje, że kompetencję cechuje jej podmiotowy charakter.

Twierdzi, że kompetencje są własnością danej osoby. Dlatego można by pokusić się o stwierdzenie, że niepowtarzalność kompetencji wynika z niepowtarzalności osoby, która je posiada. Strykowski dołącza stwierdzenie, że wyjątkowym atrybutem kompetencji jest dynamika ujawniana w działaniu, w relacji człowieka z rzeczywistością. Stąd popularność stosowania tego terminu w dziedzinach zawodów związanych w kontakcie z człowiekiem. Dotyczy to również zawodu nauczyciela (Strykowski 2005, s. 3).

Według S. Dylaka na kompetencje składa się wiedza, umiejętności, postawy oraz wyznawane wartości jako czynniki niezbędne do skutecznej realizacji powierzonych nauczycielowi zadań (Dylak 1995, s. 37).

Henryka Kwiatkowska – autorka wielu badań z dziedziny pedeutologii, w tym kształcenia nauczycieli – na początku lat 90-tych ubiegłego wieku, w jednej ze swoich prac uszczegółowiła prognozy przemian koncepcji nauczyciela uwzględniając kontekst cywilizacyjny oraz zmieniające się potrzeby edukacji ówczesnych. Zatem kierunki owych przemian zmierzały:

 Od postawy alternatywnej do postawy dialogu. Alternatywa, która była skuteczna w ściśle określonych sytuacjach ustąpiła miejsca dialogowi, jednej z form porozumienia się z człowiekiem na wielu poziomach i zrozumienia esencji problemu. Teoria pedagogiki uznaje dialog za bazę każdej sytuacji edukacyjnej, a nawet za istotę procesu wychowania.

 Od postawy standaryzacji w stronę personalizacji osobowości nauczyciela. Już wtedy badania potwierdziły jak ważną kwestią w opinii młodzieży jest osobowość

nauczyciela. Zauważono potrzebę przeniesienia środka ciężkości z nauczyciela

„fachowca” na nauczyciela wykorzystującego swój potencjał osobowościowy do stylów działania w procesie kształcenia.

 Od postawy pewności schowanej w autorytecie do postawy wątpienia. Już w tamtym okresie próbowano obalić stereotyp niezawodnej wiedzy nauczyciela.

Zasłyszane dawniej szkolne powiedzenie dzisiaj ma wymiar historyczny, ale kilka dekad temu uczniowie nierzadko upominali się hasłem, mówiącym o tym, że na piątkę potrafi autor podręcznika, na czwórkę nauczyciel, a trójkę może zdobyć uczeń. Trudno było obalić autorytet powtarzającego ową „złotą myśl” i przyjąć postawę wątpiącego opozycjonisty, próbującego wywalczyć wyższą ocenę niż zakładana. Zorientowano się, że sprawdzona wiedza nie tkwi w sile zapewniania mistrza o niej, lecz w poszukiwaniu i sposobach dochodzenia do stanu faktycznego.

 Od postawy sterowania do oferowania. Ze strategią sterowania ściśle powiązana jest kontrola jako mechanizm zarządzania aktywnością poznawczą jednostki. Z kolei strategia oferowania wiąże się z samokontrolą i samodzielnym podejmowaniem decyzji, regulującym ową aktywność. Zdaniem Kwiatkowskiej sterowanie depersonalizuje człowieka oraz kształtuje osobowość niesamodzielną, z tendencją do wyzbycia się odpowiedzialności. Skuteczne sterowanie nastawia na wykonywanie cudzych poleceń. Z kolei strategia oferowania w jasny sposób personalizuje człowieka oraz sprzyja identyfikacji z wykonywanym działaniem, co w konsekwencji daje mu świadomość odpowiedzialności za wykonywane zadanie (Kwiatkowska 1991, s. 18-19).

Kierunki przemian koncepcji nauczyciela przedstawione przez Kwiatkowską wydają się być „strzałem w dziesiątkę”, co potwierdzają późniejsze prace badaczy z obszaru pedeutologii.

Aktualnie kształcenie nauczycieli koncentruje się wokół zdobywania kompetencji nauczycielskich jako determinantów do efektywnego wykonywania zawodu. Dyskusje wokół wymagań w zakresie zawodowego kształcenia nauczycieli doprowadziły do ustalenia standardów kompetencji zawodowych⁹. W dalszej kolejności ustalono klasyfikację kompetencji, w skład której wchodzą:

 kompetencje prakseologiczne,

9Podczas posiedzenia Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN dnia 13 listopada 1997 r. przedyskutowano

 kompetencje komunikacyjne,

 kompetencje współdziałania,

 kompetencje kreatywne,

 kompetencje informacyjne,

 kompetencje moralne.

Drugi projekt standardów kompetencji zawodowych nauczycieli został opracowany przez zespół powołany przez Radę ds. Kształcenia Nauczycieli w MEN, a przedstawiony został przez Henrykę Kwiatkowską. W skład opracowanej klasyfikacji weszły następujące kompetencje:

 interpretacyjno-komunikacyjne,

 kreatywne,

 współdziałania,

 pragmatyczne,

 informatyczno-medialne (Lubina 2012, s. 11-12)¹⁰.

Po wprowadzeniu wyżej wymienionych standardów zmienił się bowiem sposób myślenia o kompetencjach nauczycielskich. Przeniesiono uwagę z treści merytorycznych na umiejętności i kompetencje psychospołeczne, które są niezbędne do ich realizacji. Nauczyciel z założenia jest znawcą dziedziny, którą reprezentuje. Tak więc idąc tym tokiem myślenia system kształcenia i dokształcania nauczycieli nastawił się na rozwój psychologiczny i społeczny tej grupy zawodowej. Jak głosi nauczycielskie powiedzenie: „Nikt nie wątpi w to, że wiesz o czym mówisz. Ważne jest to jak to przekażesz”.

Komisja Europejska zakładając, że przygotowanie nauczyciela do wykonywania zawodu powinno odbywać się w sferze praktycznej, pedagogicznej i psychologicznej skategoryzowała kompetencje w następujący sposób:

 kompetencje społeczno-moralne jako bazowe,

 kompetencje zawodowe jako konieczne,

 kompetencje osobowościowe i zdrowotne jako pożądane (Lubina 2012, s. 20).

10 Por. Standardy wykształcenia zawodowego nauczycieli opracowane przez Zespół Przygotowania Pedagogicznego Nauczycieli Rady ds. Kształcenia Nauczycieli, przedstawione przez H. Kwiatkowską na posiedzeniu KNP PAN w dniu 13 listopada 1997 r. w Warszawie.

3. KOMPETENCJE NAUCZYCIELA-WYCHOWAWCY SZKOŁY