Definicje metropolii i obszaru metropolitalnego

II. METROPOLIZACJA PRZESTRZENI I ROZWÓJ OBSZARÓW

METROPOLITALNYCH

Słowo metropolia pochodzi od greckiego metropolis, co oznaczało mia‐ sto‐państwo, które założyło kolonie. Powstało z połączenia dwóch słów:

meter – matka i polis – miasto [Dubisz 2003, s. 618]. Jest to więc miasto

będące silnym ośrodkiem oddziałującym na region, którego jest stolicą. W Kościele metropolią jest „prowincja kościelna obejmująca kilka diecezji pod zwierzchnością arcybiskupa – metropolity” [Kopaliński 2000, s. 326]. Z definicji tych wynika, że metropolia jest ośrodkiem dominującym nad otaczającym ją regionem. Metropolia (w ujęciu historycznym) była struktu‐ rą, która organizowała przestrzeń i w dalszym ciągu tak się dzieje.

Kolejną cechą metropolii jest jej przodowanie w danym modelu rozwoju. Twórcą nowożytnego pojęcia metropolii był N. Gras. W latach 20. wieku XX sformułował teorię historycznych relacji między wpływową metropolią a otaczającym ją terytorium, nad którym dominuje, głównie za sprawą czynników ekonomicznych. Gras wyróżnił cztery fazy w przechodzeniu głównego miasta do metropolitalnej dominacji: ‒ skupienie życia handlowego z całego przylegającego terytorium, ‒ skoncentrowanie działalności przemysłowej, ‒ wybudowanie systemu transportu, ‒ dostarczanie usług finansowych dla otaczającego obszaru [Gras 1922]. Później okazało się, iż lepiej traktować to jako kluczowe czynniki gospo‐ darczej metropolizacji niż fazy występujące w takiej kolejności. Koncepcja ta została rozszerzona o nieekonomiczne aspekty, takie jak: ośrodki władzy politycznej czy też społeczne, kulturalne i informacyjne struktury. J. Parysek definiuje z kolei metropolię jako duże miasto, o dość wyraźnej specyfice funkcji oraz charakterystycznym oddzia‐ ływaniu […] o bardzo silnych powiązaniach zewnętrznych w sferze politycznej, eko‐ nomicznej i kulturalnej […]. z innymi ośrodkami o podobnej wielkości i podobnych funkcjach, czyli z innymi metropoliami [Parysek 2003, s. 21].

M. Bańczyk z zespołem przez metropolię rozumieją

organizm miejski, będący węzłem w sieci przepływów kluczowych procesów biznesowych i społecznych, którego oddziaływanie przebiega na trzech poziomach: municypalnym, regionalnym i sieciowym. Metropolia jest biegunem wzrostu i głów‐ nym producentem innowacji, wiedzy i dobrobytu [Bańczyk, Achrem, Mróz 2008, s. 5].

Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 definiuje me‐

tropolie jako

te ośrodki (wraz z ich obszarami funkcjonalnymi), które stanowią centra zarzą‐ dzania gospodarczego na poziomie co najmniej krajowym, mają duży potencjał go‐ spodarczy (ponadkrajową atrakcyjność inwestycyjną), oferują szereg usług wyższe‐ go rzędu i pełnią funkcje symboliczne, charakteryzują się wysoką zewnętrzną atrak‐ cyjnością turystyczną, dużymi możliwościami edukacyjnymi i tworzenia innowacji (rozbudowane szkolnictwo wyższe, obecność jednostek naukowych i badawczo‐ rozwojowych), mają zdolność do utrzymywania relacji handlowych, naukowych, edukacyjnych, kulturowych z międzynarodowymi metropoliami oraz charakteryzują się wysoką wewnętrzna i zewnętrzną dostępnością transportową [MRR 2012a, s. 190]. W dyskusji na temat metropolizacji przestrzeni często wymiennie z po‐ jęciem metropolii jest stosowane określenie aglomeracja. Takie podejście wydaje się błędne, gdyż o ile metropolia wiąże się z pewnym rodzajem funkcji skoncentrowanych w danym mieście, o tyle aglomeracja ma raczej wymiar ilościowy. Aglomeracją jest duże skupisko miejskie. Podczas gdy każda metropolia jest aglomeracją, to nie każda aglomeracja jest metropo‐ lią. Nie we wszystkich bowiem aglomeracjach wykształciły się struktury, funkcje i relacje z otoczeniem (często bardzo odległym) generujące funkcje metropolitalne26.

Jak zauważa Izdebski, metropolia (obszar metropolitalny)

stanowi organiczne zgrupowanie jednostek lokalnych łącznie stanowiących wę‐ zeł różnorodnych sieci światowych lub kontynentalnych (transportowych, nauko‐ wych, gospodarczych itp.), [natomiast] aglomeracja jest zgrupowaniem mechanicz‐ nym nastawionym na rozwiązanie określonego problemu czy grupy zbliżonych pro‐ blemów (transport zbiorowy, zaopatrzenie w wodę i odprowadzanie ścieków, go‐ spodarka odpadami itp.) [2010a, s. 16].

Z metropolią utożsamia się pojęcie obszaru metropolitalnego, wywodzą‐ ce się ze Stanów Zjednoczonych, po raz pierwszy wprowadzone w trakcie spisu ludności w roku 1910 [Zborowski et al. 2012, s. 520].

Ch. Chute już w 1956 r. zauważył, że historyczne rozumienie obszaru metropolitalnego jako miasta centralnego otoczonego przez przedmieścia nie jest właściwe dla rozwiązywania problemów zarządzania w większości

Definicje metropolii i obszaru metropolitalnego 73 wielkich ośrodków miejskich. Twierdził, że należy wziąć pod uwagę wza‐ jemne powiązania istotne dla zarządzania między sąsiadującymi obszarami metropolitalnymi a analizie poddać klastry obszarów metropolitalnych na takich samych zasadach, na jakich analizuje się klastry dużych miast czy innych ośrodków miejskich [Chute 1956, s. 274]. Miało to szczególne zna‐ czenie w Stanach Zjednoczonych, gdzie mamy do czynienia z rządem fede‐ ralnym, ponieważ należy ocenić, jaką rolę odgrywają władze poszczegól‐ nych stanów w takich obszarach. Należy przeprowadzić analizę korzyści i kosztów politycznej integracji jako odpowiedzi na problem zarządzania w obszarach metropolitalnych. W przypadku, gdyby się okazało, że poli‐ tyczna integracja nie jest rozwiązaniem, trzeba się zastanowić jakie powin‐ ny być cele i polityki, które najlepiej rozwiążą problem zarządzania.

W polskiej literaturze również znaleźć można szereg definicji obszaru metropolitalnego. J. M. Chmielewski definiuje obszar metropolitalny jako

wysoce zurbanizowany układ osadniczy o dużym stopniu integracji społecznej, gospodarczej i przestrzennej, zdominowany przez jeden silny ośrodek wzrostu. Ob‐ szar ten poza terenami zurbanizowanymi obejmuje również strefy konieczne dla funkcjonowania jego systemów inżynieryjnych, komunikacyjnych i usługowych, a także przestrzenie, które stanowią z punktu widzenia przyrodniczego niezbędne dla niego zaplecze ekologiczne, przeznaczone na cele żywicielskie, rekreacyjne i kli‐ matyczne [Chmielewski 1995]. Według K. Trafasa i Z. Ziobrowskiego jest to ciągły przestrzennie, wielkomiejski układ osadniczy złożony z odrębnych jedno‐ stek osadniczych obejmujący duże miasto (metropolię) lub zwarty obszar miejski – jako centrum (jądro) układu oraz powiązaną z nim funkcjonalnie strefę zurbanizo‐ waną, o znacznym nasileniu konfliktów społecznych, gospodarczych i przestrzen‐ nych [Trafas b.d., s. 2].

Dla J. Ziółkowskiego jest to

złożony układ zróżnicowanych, współzależnych skupisk osadniczych typu miej‐ skiego i wiejskiego, którego jądrem integrującym i ośrodkiem oddziaływania (domi‐ nacji) na szersze zaplecze jest duże miasto (metropolia). Strefa metropolitalna za‐ wiera w sobie wszystkie możliwe twory osadnicze: wieś, osiedle zurbanizowane, strefę mieszaną, miasteczko, miasto, aglomerację, konurbację i metropolię. Powsta‐ nie strefy metropolitalnej jest zarazem wynikiem urbanizacji rolniczego regionu, jak i przyczyną dalszego postępowania tego procesu [za: Trafas b.d., s. 2].

Obszary metropolitalne charakteryzują w szczególności trzy zjawiska: ‒ obecność osób, które nie są ich mieszkańcami (mieszkańcy tymcza‐ sowi, osoby odwiedzające ten obszar w ciągu jednego dnia, w tym osoby dojeżdżające do pracy oraz osoby będące w podróży, przejeżdżające przez metropolię), obok stałych mieszkańców. Ich przebywanie tu ma poważne

konsekwencje dla działań władzy, finansów metropolitalnych i demokracji lokalnej;

‒ obecność enklaw eksterytorialnych – dotyczy to sytuacji pionowego lub zewnętrznego podejmowania decyzji przez podmioty lub decydentów, którzy w dużej mierze znajdują się poza jurysdykcją władz lokalnych (mię‐ dzynarodowe korporacje, Unia Europejska, rządy centralny i regionalne) podczas gdy efekty tych decyzji wchodzą w zakres kompetencji władz obszarów metropolitalnych;

‒ trudność w koordynowaniu nadzwyczajnych działań i projektów rea‐ lizowanych na podstawie szczególnych przepisów (wielkie imprezy i dzia‐ łania podjęte przez innych administratorów, np. EURO 2012) ze zwykłą działalnością publiczną, co wywołuje konflikty, które tylko z pozoru wydają się biurokratyczne, natomiast w istocie są polityczne i gospodarcze [Ferri 2009, s. 372].

Wielu autorów jako metropolie definiuje miasta, które potrafiły stworzyć odpowiednie dla rozwoju sektora informacyjnego środowisko innowacyjne, będące wypadkową relacji gospodarczych, technologicznych, instytucjonal‐ nych i społecznych. Najczęstszym, i najprostszym, kryterium metropolital‐ ności ośrodka miejskiego jest liczba ludności wynosząca około 1 miliona. Nie jest to kryterium wystarczające. Musi ono być rozszerzone o pozostałe kryteria, do których należą:

‒ rozwinięty sektor usług, ‒ potencjał innowacyjny,

‒ wyjątkowość i specyfika miejsca [Gorzelak, Smętkowski 2005, s. 16]. Trzeba rozróżnić obszary miejskie od obszarów metropolitalnych. Ob‐ szarem miejskim (urban area) określamy przestrzeń charakteryzującą się ciągłym rozwojem miejskim. Przestrzeń ta staje się konurbacją, jeśli dwa lub więcej obszarów miejskich rośnie wspólnie (Osaka–Kobe–Kioto, Śląsk) [Ambruosi et al. 2010, s. 321].

W większości państw obszary metropolitalne definiowane są jako ośro‐ dek centralny, ze znaczną koncentracją zatrudnienia lub ludności, i jego otoczenie, charakteryzujące się wysoką gęstością zaludnienia i bliskimi związkami z centrum [http://www.oecd.org/dataoecd/41/37/45511614.pdf]. Według OECD obszary metropolitalne są określane jako duże skupiska ludności i aktywności gospodarczej, które tworzą funkcjonalne układy gospodarcze, obejmujące zazwyczaj swoim zasięgiem kilka lokalnych jed‐ nostek terytorialnych z lokalnymi władzami [OECD 2006a, s. 31]. Są one określane według różnych kryteriów, takich jak liczba ludności, gęstość zaludnienia, działalność gospodarcza, rynek pracy, występowanie usług. Różne podejścia do delimitacji zostały opisane w dalszej części rozdziału.

Polskie prawo po raz pierwszy zdefiniowało pojęcie obszaru metropoli‐ talnego w Ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 27

Definicje metropolii i obszaru metropolitalnego 75 marca 2003 r. Zgodnie z tą ustawą obszar metropolitalny to obszar wielkie‐

go miasta oraz powiązanego z nim funkcjonalnie bezpośredniego otoczenia, ustalony w koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju [Ustawa… 2003]. Rada Unii Metropolii Polskich doprecyzowała tę definicję dodając kolejne słowa „zgodnie z zasadniczym podziałem terytorialnym państwa na powiaty, stanowiący kompleks osiedleńczy zamieszkany przez ponad 500 tys. osób, skupiający instytucje współpracy międzynarodowej" [Świetlik, Lubiatowski 2004]. Według T. Czyż obszar metropolitalny to terytorialny układ osadniczy o bardzo wyraźnie ujawniających się następujących aspek‐ tach systemowych: ‒ powiązaniach społeczno‐gospodarczych nie tylko wokół ośrodka cen‐ tralnego, ale w całym obszarze metropolitalnym, ‒ ukształtowanym podsystemie dziennych powiązań między ośrodkami zamieszkania, pracy, wypoczynku i współżycia zbiorowego,

‒ domkniętym zasięgu pewnych powiązań egzogenicznych ośrodka w obrębie sieci osadniczej tego obszaru,

‒ rozwiniętych powiązaniach zewnętrznych [Czyż 2009, s. 450].

Podstawową jego cechą jest integracja funkcjonalna – rozwój metropoli‐ talnych funkcji wewnętrznych oraz zewnętrznych, zlokalizowanych w róż‐ nych częściach tego obszaru. Najtrafniejsza wydaje się definicja Markow‐ skiego i Marszała [2006b, s. 328], według których obszar metropolitalny

jest jednostką funkcjonalną tworzoną przez duży, złożony i spójny funkcjo‐ nalnie zespół miejski, którego istotną cechę stanowi występowanie funkcji metropolitalnych, a także powiązań funkcjonalnych. Obszar metropolitalny jest to wielkomiejski układ osadniczy (monocentryczny lub policentryczny) złożony z wielu jednostek osadniczych oraz terenów o wysokim stopniu zurbanizowania:

‒ obejmujący strefę o znacznym bezpośrednim zasięgu codziennego oddziaływania (miejsca pracy i zamieszkania) oraz tereny możliwości rozwojowych;

‒ gdzie zachodzą procesy metropolizacji i występuje wystarczające na‐ gromadzenie działalności uzupełniających (substytucyjnych) metropolital‐ ne funkcje ośrodka centralnego (lokalizacja funkcji metropolitalnych);

‒ o dużej skali wewnętrznej integracji funkcjonalnej (silnych powiąza‐ niach funkcjonalnych);

‒ z dobrze rozwiniętą siecią transportową.

Obszary metropolitalne w Europie stanowią miasta „patchworkowe” składające się z funkcjonalnie wyspecjalizowanych przestrzeni. Cały obszar metropolitalny jest mozaiką miejsc, z których część skupia funkcje globalne (np. międzynarodowe finanse), część funkcje ważne w skali europejskiej, a część funkcje wyłącznie lokalne. Jednak wszystkie one są od siebie silnie współzależne i jedna przestrzeń funkcjonalna nie może przetrwać bez

innych. Aby wzmocnić swoją międzynarodową pozycję konkurencyjną i czerpać korzyści ze swych lokalnych potencjałów obszary metropolitalne kładą nacisk na rozwój funkcji egzogenicznych, zazwyczaj kosztem innych funkcji, tworzą wyspecjalizowane instytucje badawcze i szkoleniowe oraz rozwijają globalne centra transportowe. W celu podniesienia konkurencyj‐ ności promują zarówno twarde, jak i miękkie czynniki lokalizacji. Próbują poprawić dostępność i standardy infrastrukturalne, walczą o przyciągnięcie międzynarodowych i krajowych instytucji i przedsiębiorstw w celu uzupeł‐ nienia lokalnego systemu, czują się zmuszone do inicjowania flagowych projektów w celu poprawy wizualnej jakości miasta i sponsorują wydarze‐ nia, które mogą przyciągnąć globalnych gości, aby zademonstrować zaanga‐ żowanie w kulturę i obsłużyć wymagającą, wysoko wykwalifikowaną lokal‐ ną siłę roboczą. Aby to osiągnąć konieczna jest obecność międzynarodo‐ wych mediów [Kunzmann 1998, s. 60–61].

Najprostszą miarą rozwoju obszarów zurbanizowanych jest wzrost licz‐ by ludności. W wiodących obszarach jest on wysoki (3% i więcej rocznie) i jest efektem imigracji. W związku z tym głównym celem instytucji miej‐ skich zajmujących się rozwojem jest zapewnienie dachu nad głową, usług i pracy tysiącom nowych ludzi, którzy stale napływają do miast. Jednocze‐ śnie instytucje te muszą skoncentrować się na przyciąganiu inwestycji, które mają stworzyć nowe miejsca pracy. Miasta, którym udaje się zarzą‐ dzać tak, aby ten ruch przebiegał płynnie, utrzymywać niski poziom prze‐ stępczości, regularnie zbierać odpady i które do tego są w stanie zapewnić odpowiednie mieszkania (poprzez projekty sektora publicznego lub przez stworzenie instytucji, które upraszczają funkcjonowanie rynku nieruchomo‐ ści) są miastami sukcesu – takimi, które dobrze zarządzają rozwojem, przez co przyciągają nowe możliwości tego rozwoju [Chakravorty 2003, s. 362]. W roku 1987 P. Soldatos przedstawił dziesięć cech miasta‐metropolii: 1. Przyjmuje ono pochodzące z zagranicy czynniki produkcji, inwestycje, siłę roboczą oraz towary i usługi. 2. Gości zagraniczne firmy, siedziby i filie międzynarodowych korpora‐ cji, banków, instytucje pozarządowe, naukowe i oświatowe (szkoły) oraz uniwersytety o znacznym udziale studentów cudzoziemców, a także pla‐ cówki dyplomatyczne. 3. Eksportuje czynniki produkcji – przedsiębiorstwa, banki i inne insty‐ tucje społeczno‐gospodarcze, kulturalne i naukowe. 4. Jest bezpośrednio połączone siecią transportu i komunikacji z zagra‐ nicą, systemem autostrad, szybkiej kolei, lotniska międzynarodowego. 5. Ma rozbudowaną „infostrukturę” i cechuje się intensywną komunika‐ cją z zagranicą przez ruch pocztowy, telekomunikacyjny i turystyczny.

6. Ma rozwinięty sektor usług nastawiony na zagranicznych klientów: centra kongresowe i wystawiennicze, luksusowe hotele, szkoły międzyna‐

Definicje metropolii i obszaru metropolitalnego 77 rodowe, wysokiej jakości pomieszczenia biurowe, międzynarodowe kance‐ larie prawnicze, międzynarodowe instytucje naukowe.

7. Na jego obszarze znajdują się środki masowego przekazu o zasięgu międzynarodowym.

8. Organizowane są w nim regularnie różnego typu międzynarodowe spotkania: kongresy, wystawy, festiwale, imprezy sportowe i artystyczne.

9. Funkcjonują tu instytucje krajowe i regionalne zajmujące się relacjami zagranicznymi i mające międzynarodowa markę, jak np. stowarzyszenia, kluby sportowe.

10. Przez miejskie instytucje publiczne lub prywatne uprawiana jest, za pośrednictwem własnych przedstawicielstw w innych miastach za granicą, paradyplomacja, czemu służy także członkowstwo w organizacjach między‐ narodowych, takich jak stowarzyszenia miast bliźniaczych, metropolii itp. [za: Jałowiecki, Szczepański 2006, s. 214].

Miasto uznane za metropolię powinno:

‒ mieć znaczny potencjał ekonomiczny oraz silnie rozwinięty sektor usług wyższego rzędu, ‒ charakteryzować się dużym potencjałem innowacyjnym, przez który rozumie się odpowiednią liczbę wysoko rozwiniętych jednostek naukowo‐ badawczych, ‒ pełnić funkcje centralne wysokiego rzędu o zasięgu co najmniej kra‐ jowym, ‒ odgrywać kluczową rolę w systemie powiązań komunikacyjnych, or‐ ganizacyjnych oraz informacyjnych i dzięki temu odznaczać się dużą do‐ stępnością w różnych skalach przestrzennych [Markowski, Marszał 2006a, s. 12].

Ponadto, metropolię powinna charakteryzować wyjątkowość oraz specy‐ fika miejsca, które powodowałyby subiektywne postrzeganie przez miesz‐ kańców i przyjezdnych miasta jako metropolii [Ilnicki 2003, s. 62].

Powstawanie obszaru metropolitalnego jest konsekwencją rozwoju funkcji metropolitalnych, które z kolei powodują migrację ludności i prze‐ noszenie działalności gospodarczej na peryferia dotychczasowych skupisk miejskich.

Obszary metropolitalne w procesach polaryzacji przestrzeni stoją na uprzywilejowanej pozycji i są zdolne do konkurowania w warunkach globa‐ lizacji gospodarki, gdyż dysponują ukształtowanymi historycznie struktu‐ rami i możliwościami (warunkami) jej wzmacniania ze względu na:

‒ korzystne położenie geograficzne,

‒ rozwinięte węzły transportowe (lotniska, porty morskie, dworce ko‐ lejowe i autobusowe) i centra logistyczne,

‒ społeczne warunki kreowania innowacji (podatność gospodarki, ad‐ ministracji i społeczeństwa na innowację), jakość kapitału ludzkiego (po‐

ziom wykształcenia, stan zdrowia, struktura wieku itp.), koncentrację insty‐ tucji nauki, szkolnictwa wyższego i edukacji,

‒ sprawność funkcjonowania infrastruktury wewnętrznej (efektywny transport publiczny, bezpieczny i nieuciążliwy układ drogowy, niezawodna infrastruktura techniczna), ‒ efektywną sferę publiczną związaną z odpowiedzialną władzą samo‐ rządową (sprawność zarządzania, decyzyjność i zaufanie itp.), ‒ warunki umożliwiające uzyskanie wysokiego standardu życia i jakości środowiska przyrodniczego i antropogenicznego.

Metropolie stają się węzłami przepływów, rozciągającymi sieci między metropoliami i innymi miastami.

Obecnie tworzące się postmodernistyczne metropolie nie tylko różnią się formą od modernistycznych metropolii, w miejsce których powstają, ale kształtowane są przez nowe i zglobalizowane siły gospodarcze i polityczne [Amin, Thrift 2002; Gottdeiner 2002; Soja 2000]. Dlatego też należy zrewi‐ dować funkcjonujące teorie urbanistyczne i podejście do zarządzania, gdyż tylko wtedy będziemy w stanie zrozumieć miasta podzielonych przestrzeni (fragmented spatialities), wielu przepływów, dynamicznych sieci oraz otwarte w przestrzeni i czasie [Beauregard 2006, s. 218].

Relacje między miastem centralnym a otoczeniem przejawiają się rów‐ nież w:

‒ wzroście liczby miejsc pracy poza ośrodkiem centralnym zarówno w przemyśle, jak i usługach;

‒ codziennych dojazdach do miejsc pracy, usług i zamieszkania zarów‐ no z obszaru podmiejskiego do miasta jak i w przeciwna stronę;

‒ braku zintegrowanego transportu publicznego obejmującego cały ob‐ szar metropolitalny;

‒ emigracji podatników poza miasto, w tym ludzi z wyższej grupy po‐ datkowej, co powoduje wzrost dochodów gmin ościennych, przy jednocze‐ snym spadku dochodów miasta centralnego;

‒ utracie dochodów przez miasto centralne wskutek lokowania się przedsiębiorstw w strefie podmiejskiej [Kaczmarek 2010, s. 50]

‒ występowaniu zjawiska „gapowicza” (easy rider). Większość miast centralnych finansuje usługi, z których korzystają mieszkańcy gmin ościen‐ nych nie płacąc za nie.

Miasta metropolitalne charakteryzują również specyficzne struktury przestrzenno‐funkcjonalne zlokalizowane w ich granicach administracyj‐ nych. Wyróżnić wśród nich można:

‒ centrum administracyjno‐gospodarcze z zespołem odpowiednich bu‐ dynków (zazwyczaj wysokie, nowoczesne biurowce, czasami obiekty zabyt‐ kowe), w których swoje siedziby mają zarządy transnarodowych korporacji, banków, giełd, towarzystw transportowych, towarzystw ubezpieczenio‐

Definicje metropolii i obszaru metropolitalnego 79 wych, agencji konsultingowych itp.) zlokalizowane w śródmieściu lub na „terenach nowych” (La Defense w Paryżu, Canary Wharf w dokach w Lon‐ dynie);

‒ centrum kulturalno‐artystyczne zlokalizowane zazwyczaj w starej, hi‐ storycznej części miasta z licznymi zabytkami, galeriami, teatrami, salami koncertowymi itp. Zwykle znajdują się tam wysokiej klasy hotele, eksklu‐ zywne restauracje, kluby. Obszar ten zlokalizowany jest z reguły w części śródmiejskiej, często uzupełniony rozległymi placami, parkami i małą archi‐ tekturą;

‒ śródmiejskie centrum handlowe z ulicą prestiżowych sklepów, często o charakterze alei, czy bulwaru, wyłączoną z ruchu kołowego. Znajdują się tam liczne restauracje i kawiarnie, banki, biura podróży itp.;

‒ centrum komunikacyjno‐komercyjne, w którym zlokalizowane są dworce kolejowy i autobusowy, parkingi, firmy wynajmu samochodów itp.;

‒ centrum władzy politycznej tworzone przez zespół obiektów pań‐ stwowych i rządowych oraz organizacji międzynarodowych. Czasami jest to obszar rozproszony, często obejmuje tereny zielone;

‒ port lotniczy z całą przyległą infrastrukturą oferujący połączenia z ca‐ łym światem, szczególnie z innymi metropoliami [Parysek 2000; 2003, s. 25–26].

Poziom wykształcenia powyższych układów przestrzennych decyduje (w powiązaniu z funkcjami) o hierarchii metropolii, a więc o sile powiązań i zasięgu oddziaływania.

W globalnym systemie miast odgrywających wiodącą rolę, oprócz me‐ tropolii i obszarów metropolitalnych, rozróżnia się jeszcze miasta globalne i światowe27. Czasami określenia te odnoszone są do tej samej kategorii miast, jednak nie każda metropolia jest miastem globalnym czy światowym, gdyż stopień koncentracji funkcji i zasięg oddziaływania jest w nich różny. Do miast globalnych można zaliczyć zaledwie kilka ośrodków takiej rangi jak: Nowy Jork, Londyn, Tokio i Paryż. Do grupy miast światowych wchodzi kolejnych kilkadziesiąt miast takich, jak np. Meksyk czy Pekin. Miasta świa‐ towe są wielkimi miastami włączonymi, jednakże luźno, w globalną sieć miejską przepływów ludzi, dóbr, idei i praktyk, natomiast miasta globalne są rdzeniem tych sieci [Short 2004, s. 2]. Jednak wielu badaczy wspomniane dwa terminy traktuje wymiennie [Taylor 2003; Lo, Yeung 1998; Kunzmann 1998]. Ranga metropolii nie zależy bezpośrednio od wielkości miasta i dlatego też pojawia się pojęcie megamiasta i miasta globalnego. Megamia‐ sto jest wielkie ilościowo i liczba jego ludności nieustannie rośnie. ONZ za

27 Obszerne badania na temat miast globalnych i światowych, zob.: Friedmann 1986, 1995; Sassen 1991, 2000; Knox 1995; Hall 1966; Taylor 2003; 2004.

mega miasto uznaje miasto, którego liczba ludności przekracza 10 milionów [United Nations Population Division 2008, s. 13].

Trudno jest jednoznacznie zdefiniować metropolię. Rozumienie metro‐ polii zmieniało się w czasie. Przytoczone definicje zwracają uwagę na takie cechy jak: ‒ silne oddziaływanie (dominacja) na otoczenie, ‒ specyficzne funkcje wielkomiejskie, ‒ węzeł w sieci przepływów, ‒ potencjał demograficzny, ‒ potencjał innowacyjny, ‒ potencjał gospodarczy, ‒ dostępność transportowa, ‒ atrakcyjność i wyjątkowość przestrzeni.

Podobne zróżnicowanie dotyczy obszaru metropolitalnego, który defi‐ niowany jest między innymi jako:

‒ miasto centralne otoczone przez przedmieścia, ‒ zurbanizowany/wielkomiejski układ osadniczy, ‒ obszar funkcjonalny.

Wspólny w większości definicji jest nacisk na rolę, jaką metropolia od‐ grywa w otoczeniu oraz na związki funkcjonalne pomiędzy poszczególnymi jednostkami tworzącymi obszar. Uzasadnione zatem wydaje się zdefinio‐ wanie obszaru metropolitalnego jako powiązanego funkcjonalne układu terytorialnego obejmującego miasto centralne i otaczające je jednostki terytorialne, który skupia funkcje metropolitalne i odgrywa znaczącą rolę w systemie przepływów kapitału, informacji i ludzi na poziomie globalnym,