Miasta światowe jako „lokomotywy” rozwoju

3.3. Miasta światowe jako „lokomotywy” rozwoju

Wraz z postępem globalizacji tworzy się układ wielkich regionów miej‐ skich i to te szczególne typy aglomeracji coraz bardziej funkcjonują jako fundamenty nowego światowego systemu, który kształtuje się od końca lat 70. wieku XX. To wielkie miasta uczestniczą w globalnej produkcji, global‐

Zmiany w sferze politycznej a funkcjonowanie obszarów zurbanizowanych 43 nym przepływie dóbr, globalnych transakcjach finansowych, inwestycjach, globalnej współpracy naukowej, kulturalnej itp. Dzięki temu uzyskują dość szeroką autonomię, odgrywając główną rolę na scenie gospodarczej i spo‐ łecznej współczesnego świata [Parysek 2008, s. 13]. Miasta te, zwane mia‐ stami światowymi, w pewnym stopniu weszły w sferę działań zastrzeżo‐ nych dotychczas dla państwa narodowego. To w nich tworzone są szczegól‐ ne polityki miejskie dotyczące takich dziedzin, jak wzrost i rozwój; imigracje i prawa obywatelskie; tożsamość i polityka antyrasistowska; bezpośrednie sąsiedztwo versus kultura „światowa”; stosowanie i wymiana wartości; nowe formy walki klasowej; konsumpcja zbiorowa i trwałość (sustensywność). Wszystkie te obszary stanowią konkretną przestrzeń do mediacji i negocjacji, w której zazębiają się żądania różnych aktorów [Keil 1998, s. 631].

Istnieje bogata literatura na temat „miast światowych” i „miast global‐ nych”, która koncentruje się przede wszystkim na koncepcji kosmopoli‐ tycznej metropolii jako „centrum dowodzenia” dla działań wielonarodo‐ wych korporacji, jako centrum zaawansowanych/wyższego rzędu usług oraz działań związanych z przetwarzaniem informacji oraz jako głęboko podzielonej przestrzeni społecznej, wyróżniającej się z jednej strony skraj‐ nym ubóstwem, a z drugiej ogromnym bogactwem16. O miastach świato‐ wych pisał już w 1915 r. Geddes w swojej książce Miasta w procesie ewolucji (Cities in Evolution). W roku 1966 Hall zdefiniował je w kategoriach wielo‐ rakich ról, które odgrywają jako ośrodki władzy politycznej (zarówno kra‐ jowej, jak i międzynarodowej) i organizacji związanych z rządem (związki zawodowe, organizacje profesjonalistów, związki pracodawców, siedziby głównych koncernów międzynarodowych), ośrodki krajowego i międzyna‐ rodowego handlu pełniące funkcję magazynów dla swoich państw, ośrodki bankowości, ubezpieczeń i usług finansowych, ośrodki profesjonalnej dzia‐ łalności wszelkiego rodzaju (w dziedzinie medycyny, prawa, szkolnictwa wyższego) i stosowania wiedzy naukowej w technologiach, ośrodki zbiera‐ nia i rozprzestrzeniania informacji za pośrednictwem największych wy‐ dawnictw i mass mediów, miejsca o wysokim poziomie konsumpcji zarów‐ no dóbr luksusowych (przez mniejszą część społeczeństwa), jak i produk‐ tów masowych (konsumowanych przez większość), ośrodki kultury, sztuki i rozrywki [Hall 1966, s. 7–8]. Jak widać miasto światowe nie jest określane liczbą ludności, lecz funkcjami jakie pełni (tab. 2).

16 Zob.: Hall 1966; Castells 1996; Friedmann, Wolff 1982; Sassen 1991; Knox 1995.

Tabela 2 Cechy miasta globalnego według różnych autorów

Hall (1966) Friedmann (1986) Sassen (1991; 1995; 2000) Główne ośrodki władzy

politycznej ^{Włączenie w światową} gospodarkę jego funkcji w nowy międzynarodowy przestrzenny podział pracy Ośrodki polityczno‐ gospodarczej kontroli i oddziaływania na glo‐ balny marketing i pro‐ dukcję Narodowe ośrodki handlu Punkty, w których następuje określenie profilów pro‐ dukcji i rynków Węzły zarządzania i regulacji nową ekono‐ mią przestrzeni Główne węzły sieci trans‐

portowych ^{Globalne funkcje sterujące} odzwierciedlone w struk‐ turze i dynamice sektorów gospodarki i zatrudnienia Siedziba czołowych firm międzynarodowych i ośrodki rozwoju zaa‐ wansowanych usług korporacyjnych Centra bankowości

i finansów ^{Główne miejsca koncentracji} i akumulacji międzynaro‐ dowego kapitału

Miejsca produkcji usług dla przedsiębiorstw Centra profesjonalnych

usług ^{Docelowy kierunek krajo‐}wych i międzynarodowych emigrantów

Koncentracja funkcji kontrolnych Koncentracja wysokich

dochodów ^{Przestrzenna i klasowa} polaryzacja ^{Postindustrialne obiekty} wykorzystywane przez wiodące przemysły, finanse i specjalistyczne usługi Przeludnienie i zatory Generatory kosztów społecz‐ nych przekraczających możliwości fiskalne pań‐ stwa Krajowe i międzynarodo‐ we rynki, na których firmy i rządy mogą kupić instrumenty finansowe i specjalistyczne usługi Źródło: [Richardson, Bae 2005, s. 151].

W większości publikacji termin miasto światowe jest stosowany wy‐ miennie z określeniem miasto globalne [Lo, Yeung 1998, s. 2]. Terminy miasto globalne (global city) czy miasto światowe (world city) pojawiły się na określenie trzydziestu centrów miejskich, które są ze sobą połączone w sieć, łączącą kulę ziemską. W tym ujęciu miasta światowe są miejscami, w których ten nowy, zglobalizowany świat gospodarczy przyjmuje nama‐ calną, konkretną postać. Globalne przepływy kapitału i pracy przechodzą przez te miasta i są przez nie kontrolowane [Keil 1998, s. 617]. Wikipedia definiuje „miasto globalne”, traktując je jako synonim dla world city, alpha

city i world center, jako miasto uważane za ważny węzeł w globalnym sys‐

temie gospodarczym [http://en.wikipedia.org/wiki/Global_city]. Miasta glo‐ balne są interpretowane jako globalne centra usług świadczące usługi finanso‐ we i biznesowe (księgowość, prawo, itp.) międzynarodowym korporacjom

Zmiany w sferze politycznej a funkcjonowanie obszarów zurbanizowanych 45 [Taylor 2003]. Są ośrodkami dowodzenia globalną gospodarką, punktami łączącymi globalne społeczeństwo i ważnymi miejscami przemian społecz‐ nych oraz gospodarczych [Short 2004, s. 3]. Friedmann zauważył, że miasta światowe tworzą większe narodowe, międzynarodowe i globalne jednostki gospodarcze, które są osadzone w hierarchii przestrzennej [Friedmann 1995, s. 23–24].

Scott [2001, s. 813] rozszerzył tę koncepcję na region jako tworzącą się polityczno‐gospodarczą jednostkę z rosnącą autonomią działania na naro‐ dowej i światowej scenie, którą nazwał globalnym regionem miejskim. Z geograficznego punktu widzenia globalne regiony miejskie tworzą gęste, spolaryzowane skupiska kapitału, pracy i życia społecznego, które uwikłane są na wiele sposobów w zintensyfikowane i rozprzestrzenione pozanaro‐ dowe relacje. Jako takie powstają z wielkich obszarów metropolitalnych – lub zespołu sąsiadujących obszarów metropolitalnych – wraz z otaczający‐ mi je terenami sięgającymi w różnym stopniu w głąb kraju, na których pojawia się rozproszona zabudowa miejska. Równolegle do tych kierunków rozwoju, w wielu przypadkach następuje konsolidacja globalnych regionów miejskich w wyraźne polityczne całości, ponieważ sąsiadujące ze sobą władze lokalne (okręgów, gmin, obszarów metropolitalnych, itp.) tworzą przestrzenne koalicje w poszukiwaniu efektywnych podstaw dających możliwość niwelowania zagrożeń i wykorzystywania szans, które niesie globalizacja [Scott 2001, s. 817].

Pojawienie się nowych, globalno‐lokalnych układów w miastach świato‐ wych powinno być postrzegane jako dynamiczny proces wzajemnego for‐ mowania się ugrupowań społecznych i jako rezultat faktycznych stosunków władzy. Możemy w nim wyróżnić dwa procesy: globalizacji regionów miej‐ skich i fragmentacji miejskiego społeczeństwa obywatelskiego oraz frag‐ mentacji politycznej [Keil 1998, s. 632].

Większość badaczy procesów, jakie zachodzą w związku ze zjawiskiem globalizacji, koncentruje się na relacjach zachodzących wewnątrz miast. W przeciwieństwie do podejścia, które wykorzystywało wskaźniki mierzal‐ ne do określenia rangi, jaką miasto zajmuje w globalnej hierarchii (np. liczba centrali firm transnarodowych, liczba pasażerów międzynarodowych rejsów lotniczych, mobilność ekspertów globalnych banków inwestycyj‐ nych, globalna sieć biur międzynarodowych firm projektowo‐architekto‐ nicznych), Taylor, wraz ze swymi współpracownikami z GAWC17, [2001; 2007] badał wewnętrzne relacje między miastami. Z jego punktu widzenia istnieje wewnętrzne połączenie w ramach sieci miast, nie uwzględniane w innych rankingach miast, które stanowi najważniejszą cechę wciąż podle‐

17 Globalization and World Cities jest siecią badawczą koncentrująca się na po‐ wiązaniach zewnętrznych miast światowych., zob: http://www.lboro.ac.uk/gawc.

gającego globalizacji światowego systemu miast. Aby określić usieciowienie miast światowych badali rozkład usług zaawansowanych wśród grupy miast. Stworzyli macierz składającą się z 315 miast i 100 przedsiębiorstw reprezentujących takie usługi, jak rachunkowość, reklama, banki, ubezpie‐ czenia, kancelarie prawne i firmy konsultingowe.

Wybrali firmy, które miały co najmniej 15 filii w różnych miastach, w tym przynajmniej po jednym oddziale w najważniejszych obszarach globalizującego się świata (Ameryka Północna, Zachodnia Europa i Azja w rejonie Pacyfiku). Następnie określili połączenia między tymi miastami. Te, które miały co najmniej 20% połączeń w stosunku do najbardziej „usie‐ ciowionego” miasta, jakim okazał się Londyn, zostały określone jako miasta światowe. W sumie takich miast Taylor wyróżnił 123. Po raz kolejny bada‐ nia zostały powtórzone w roku 2009 i rozszerzone na 525 miast i 2000 firm [Taylor i in. 2010]. Najbardziej usieciowione miasta to Londyn, Nowy Jork i Hongkong. Wśród 25 miast europejskich, które osiągnęły najwyższy wskaźnik usieciowienia znalazła się również Warszawa (zał. 1).

Wcześniej mówiło się o miastach globalnych/światowych przeciwsta‐ wiając im bardziej współczesne określenie miasta w globalizacji. Dwadzie‐ ścia lat temu większość głównych siedzib korporacji transnarodowych znajdowała się w miastach globalnych. Obecnie, dzięki nowym technolo‐ giom komunikacyjnym, nie muszą one lokować się wyłącznie w najwięk‐ szych miastach. Od lat 90. obserwuje się wzrost znaczenia przepływów kapitałowych na tzw. wschodzących rynkach z pominięciem głównych siedzib zlokalizowanych w krajach zachodnich. W obecnej przestrzeni przepływów siedziba przedsiębiorstw transnarodowych nie jest konieczna do określenia miasta jako globalnego [Short 2004, s. 17]. Jak zauważają Taylor i in. wszystkie dzisiejsze miasta możemy nazwać zarówno świato‐ wymi, jak i globalnymi z natury, ponieważ wszystkie one są miastami w erze globalizacji [Taylor, Derudder, Saey, Witlox 2007, s. 13–14]. Współ‐ czesne procesy integracji geoekonomicznej przekształcają relacje między wszystkimi miastami i w konsekwencji zmieniają ważne aspekty wewnątrz‐ miejskiego (intra‐urban) życia społecznego.

Między tymi ośrodkami pojawiają się interakcje, które prowadzą do wy‐ tworzenia globalnej sieci metropolii. W dobie globalizacji zachodzi proces osłabiania powiązań funkcjonalnych między miastami metropolitalnymi a ich zapleczem, na rzecz wzmocnienia związków z innymi metropoliami.

Wpływ globalizacji na miasta charakteryzuje kompleksowość. W przy‐ padku obszarów metropolitalnych to oddziaływanie można obserwować na czterech różnych poziomach: międzynarodowym, krajowym, metropolital‐ nym i wewnątrzmiejskim.

Na poziomie międzynarodowym obszary metropolitalne stanowią atrak‐ cyjną lokalizację dla większości krajowych i międzynarodowych korporacji

Zmiany w sferze politycznej a funkcjonowanie obszarów zurbanizowanych 47 działających w danym kraju. Są one miejscem, do którego i z którego kieruje się większość międzynarodowych lotów. W dobie gwałtownie rozwijającego się ruchu lotniczego metropolie wzmacniają swoją pozycję jako międzyna‐ rodowe centra lotnicze i dywersyfikują swoje powiązania z międzynarodo‐ wą siecią lotniczą. Ma to odzwierciedlenie zarówno w rosnącej liczbie przewozów pasażerskich, jak i towarowych.

W skali krajowej, dla większości przedsiębiorstw obszary metropolitalne są głównymi rynkami zbytu, co umacnia ich pozycję w hierarchii miast.

Na poziomie metropolitalnym obserwujemy zmiany w strukturze miej‐ skiej będące rezultatem dostosowania rynku nieruchomości i rynku pracy spowodowanego zmianami miejsca zamieszkania i dojazdów do pracy. W rezultacie pogłębia się przestrzenna segregacja terenów mieszkanio‐ wych. Jednocześnie decentralizacja terenów mieszkaniowych i wzrost zatrudnienia w wysokodochodowych sektorach gospodarki doprowadziły do wydłużenia dojazdów do pracy dla znaczącej części populacji obszarów metropolitalnych. Obserwuje się przestrzenne rozrastanie się metropolii oraz postępującą suburbanizację spowodowaną przenoszeniem się bogat‐ szej części społeczeństwa z centrum metropolii na przedmieścia. W staty‐ stykach miasta centralne wykazują ujemny bilans migracji, podczas gdy bilans codziennych dojazdów do pracy między miastem centralnym a ota‐ czającymi je jednostkami terytorialnymi jest dodatni. To powoduje szereg problemów, które zostały szerzej opisane w dalszej części pracy. Prze‐ strzenne wzory segregacji odzwierciedlają ludzkie zachowania będące wynikiem takich zmiennych, jak rodzina i pochodzenie, poziom dochodów, wykształcenie i in., jak również czynników zewnętrznych związanych z wizerunkiem kulturowym i warunkami codziennego życia. Jednakże ob‐ serwuje się generalną tendencję grup społecznych do wyboru miejsca za‐ mieszkania w sąsiedztwie swoich rówieśników i do odróżnienia się od innych zarówno społecznie, jak i przestrzennie. Tworzenie takich skupisk społecz‐ nych jest bardziej widoczne wśród części mieszkańców osiągających najwyż‐ sze dochody. Biedniejsi pracownicy prezentują bardziej rozproszony wzorzec przestrzennego rozmieszczenia. Powszechnie mówi się o wykluczeniu, mar‐ ginalizacji, gettoizacji (wcześniej była gettoizacja w sensie negatywnym (obszary biedy), teraz tworzy się getto dobrobytu) [Jałowiecki 2007].

Na szczeblu wewnątrzmiejskim, miasto można przedstawić jako prze‐ strzennie zróżnicowaną pod względem społeczno‐demograficznym mozai‐ kę, będącą wynikiem społecznej polaryzacji i nierówności w dochodach. Charakterystyczną cechą dzisiejszego społeczeństwa są rosnące dyspropor‐ cje między jego poszczególnymi grupami, które szczególnie widoczne są na rynku pracy, między osobami zatrudnionymi a bezrobotnymi. Również rozwarstwienie społeczne przejawia się tym, że na rynku pracy poszukiwa‐ na jest tylko niewielka grupa wysoko wykwalifikowanych specjalistów,

która może stawiać warunki przy ubieganiu się o pracę, natomiast więk‐ szość osób ma problemy ze znalezieniem satysfakcjonującego zatrudnienia. Szansę na poprawę sytuacji społecznej mają jednostki mobilne, zdolne do zaadaptowania się w nowym miejscu pracy i uczestniczenia w sieci global‐ nych powiązań.