Jakkolwiek najbardziej ogólnie sformułowane cele polityki społecznej wobec osób starszych nie budzą kontrowersji, w literaturze brak jest jednej, powszechnie akceptowanej definicji tej polityki. Wynika to między innymi z różnicy stanowisk co do jej zakresu przedmiotowego, choć również brak
10 J. Łopato, Społeczna kwestia ludzi starych na wsi, w: Społeczne kwestie starości, B. Rysz-Kowalczyk (red.), UW, W arszawa 1991, s. 91.
B. Tryfan określa fakt, iż polityka wobec starości nie nadąża za postępującym starzeniem się ludności na obszarach wiejskich jako swoisty paradoks. B. Tryfan, Starość w rodzinie wiejskiej, IRW iR PAN, W arszawa 1991, s. 6 8 i n.
“ B. Szatur-Jaworska, Modele polityki społecznej wobec starości, w: Kwestie społeczne i krytyczne sytuacje życiowe u progu lat dziewięćdziesiątych, J. Danecki, B. Rysz- -Kowalczyk (red.), UW, Warszawa 1994, s. 276.
jest pełnej zgodności poglądów na temat zakresu podmiotowego polity]
wobec osób starszych. Sytuacja ta wiąże się między innymi ze wspomnii nymi we wprowadzeniu różnicami opinii w sprawie granicy starości, c w decydujący sposób wpływa na określenie grupy, będącej celem realizow;
nych programów. Ponadto określenie zakresu podmiotowego wymaga zaji cia stanowiska w sprawie przygotowania do starości jako elementu polity' społecznej wobec ludzi starych13. Działania w tym zakresie adresowane i głównie do osób znajdujących się na przedpolu starości, ale jeszcze akt wnych zawodowo. Ewentualne włączenie tej grupy w znaczący sposc wpływa na rozszerzenie spektrum jej działania.
Według jednej z najbardziej ogólnie sformułowanych definicji prz<
politykę społeczną wobec ludzi starszych rozumie się te działania w ramai polityki społecznej, które w sposób planowy i celowy m ają wpłynąć na p prawę sytuacji życiowej starszych ludzi14. W przytoczonej definicji braku wskazania podmiotów, odpowiedzialnych przed społeczeństwem za rea zację tak bardzo pojemnego, ale zarazem trudno mierzalnego celu. Posł gując się terminem „sytuacja życiowa”, autorzy sygnalizują jednak, że dzi łania te nie ograniczają się do zakresu socjalnego i nie są nakierowa wyłącznie na aspekt dochodowy położenia starszych ludzi. Za taką właśr interpretacją definicji polityki społecznej wobec ludzi starych przemav przede wszystkim fakt, że zakres przedmiotowy polityki wobec staro;
w Niemczech wykracza daleko poza sferę czysto socjalną, rozumianą ja system świadczeń związanych z zabezpieczeniem społecznym15. Obejrm on m.in. działania w obrębie polityki oświatowej, kulturalnej, organiza czasu wolnego, a także ochrony pracy. Ponadto polityka społeczna w ot
13 Zagadnienie to w ostatnim czasie zyskuje na znaczeniu jako istotny element sprzyjaj;
akceptacji przez ludzi starych ich zmieniającej się sytuacji społecznej oraz integn z młodszymi pokoleniami. Przegląd problemów, podejmowanych w ramach działań rzecz przygotowania do starości zawiera publikacja: Przygotowanie do staro M. Dzięgielewska (red.), UŁ, Łódź 1997.
14 G. Naegele, M. Dieck, Erkenntnisinteresse und Forschungsprogramm einer wiss schaftlichen Sozialpolitik für ältere Menschen, w: Sozialpolitik für ältere Menscł poz. cyt., s. 13.
15 Inaczej określa zakres zadań tej polityki H. Thomae, który pisząc o polityce społec;
wobec starszych osób, używa określenia Gesellschaftspolitik fü r ältere Mensel W treści artykułu Thomae wyróżnia obok polityki socjalnej zadania wynikaj z problemów starości m.in. dla polityki ochrony zdrowia i polityki oświatowej, w dalszej części, pisząc o polityce socjalnej, podkreśla konieczność jej działania rzecz integracji starszego pokolenia ze społeczeństwem. H. Thomae, Asp<
einer Gesellschaftspolitik für ältere Menschen, w: Gerontologie und Gesellschć politik. Bericht über eine Arbeitstagung, Deutsches Zentrum für Altersfragen, Be
1979, s. 67.
ludzi starych stawia przed sobą zadanie kształtowania struktur społecznych (co ma następować na przykład w wyniku zwalczania przejawów nie
równości społecznej wobec ludzi starych czy podnoszenia ich poziomu w ykształcenia)16.
Cytowana powyżej definicja polityki społecznej wobec starszego poko
lenia obejmuje swym zakresem przedmiotowym tak znaczny obszar polityki społecznej, że w każdym z jej podsystemów można wskazać pewne świad
czenia, specyficzne właśnie dla środowiska osób starszych. Stąd bierze się pytanie, czy mamy do czynienia z samodzielnym działem polityki spo
łecznej, zajmującym się problemami ludzi starych, czy też z „gerontolo- gizacją” polityki społecznej, rozum ianąjako przenikanie wątków związanych ze starością do wszystkich polityk szczegółowych, zaliczanych w skład poli
tyki społecznej. Jestem przekonany, że uzasadnione jest jednak wyróżnienie nowej polityki szczegółowej, to jest polityki wobec ludzi starych. Za pod
miotowym kryterium jej wyodrębnienia przemawia zarówno wzrastająca skala problemów, towarzyszących wydłużającemu się życiu ludzi starszych, jak i fakt, iż w wielu przypadkach polityka społeczna podejmuje działania adresowane wyłącznie do osób starszych, uwzględniające specyfikę tylko tej grupy i - co ważniejsze - nie stanowiące adaptacji rozwiązań stosowanych wobec innych grup ludności. Branżowe podejście, to jest rozwiązywanie problemów ludzi starych w ramach istniejących polityk szczegółowych nie ułatwia także kompleksowego traktowania sytuacji ludzi starych i ich integracji społecznej.
We wprowadzeniu podkreśliłem, że stosunkowo najbardziej prakty
cznym kryterium wyodrębnienia adresatów polityki społecznej wobec ludzi starych jest status emeryta. Wiek poprodukcyjny, przy wszystkich upro
szczeniach związanych z kwalifikowaniem do kategorii ludzi starych na podstawie różnego dla kobiet i mężczyzn wieku kalendarzowego, umożliwia
16 W RFN ju ż w pierwszej monograficznej publikacji zawierającej w tytule określenie
„polityka społeczna wobec starszych osób”, która obszernie i wszechstronnie omawiała całość zagadnień związanych z warunkami życia seniorów, na samym wstępie autorzy stwierdzili: „Polityka socjalna jest rozumiana przez nas jako polityka społeczna, a co za tym idzie jako planowe i celowe kształtowanie społecznych warunków życia” . Podobny pogląd został powtórzony w wiodącym artykule w tej książce. Szersze niż tylko przez pryzmat polityki socjalnej pojmowanie polityki wobec ludzi starszych potwierdzają również uwagi H.P. Tewsa, podkreślającego wpływ na struktury społeczne takich zjawisk związanych ze starością, jak wcześniejsze zaprzestawanie aktywności zawo
dowej, liczebna przewaga kobiet wśród najwyższych grup wiekowych, singularyzacja oraz „odmłodzenie starości” przy jednoczesnym wzroście liczby osób dożywających bardzo późnego wieku. Por. Sozialpolitik für ältere Menschen, poz. cyt., s. 7 i n.;
H.P. Tews, Die Alten und die Politik, w: Die ergraute Gesellschaft, poz. cyt., s. 168.
172
zarówno wskazanie podstawowych cech społecznych ludzi zaliczonych kategorii starych, jak też charakteryzuje się dużą przydatnością przy anali cech ekonomicznych tej zbiorowości. Jak pisze M. Susułowska, wiek pop dukcyjny „unifikuje starszych ludzi pod względem sytuacji życiowej, oz:
cza ona bowiem dla wszystkich wycofanie się z pracy zawodowej, a w zw zku z tym zarówno utratę bardzo ważnej roli społecznej, jak i znaczć zmianę warunków ekonomicznych i organizacji codziennego życia” 17. On wiając wyniki zrealizowanego pod jej kierunkiem badania na temat adapta osób przechodzących na emeryturę do nowych warunków życia18, autoi wskazuje, że znaczna część osób objętych badaniem opowiadała się obniżeniem granicy wieku emerytalnego. Można to uzasadnić stosunko’
trudnymi warunkami życia ówczesnych emerytów. Stosunkowo niewielu, tylko ok. 6% respondentów opowiadało się za wprowadzeniem elastyczi granicy wieku emerytalnego. Zacytowane wnioski wskazują, że choć i polityki społecznej cezura, ja k ą stanowi przejście na emeryturę, wyznacza jest przez utratę ważnych ról społecznych, to osoby starsze nie okazują w przedłużenia okresu zatrudnienia i zachowania swojego statusu. Bada:
wykazuje m.in., że kobiety łatwiej adaptują się do nowych warunkć Autorka wyjaśnia to tym, że dla kobiet praca zawodowa rzadziej jest cza
nikięm warunkującym pozycję społeczną, a prestiż zawodowy nie odgry tak ważnej roli jak w przypadku większości mężczyzn. Tezę tę potwierdź wyniki obserwacji, prowadzonych przez wielu psychologów i socjologów1 Konsekwencje przyjęcia dla potrzeb polityki społecznej granicy wie poprodukcyjnego jako progu starości m ają różnorodny charakter. Prze wszystkim precyzują zakres podmiotowy tej polityki. Zakres ten jest u:
leżniony od przyjętych rozwiązań prawnych. Ustanowienie granicy staro społecznej na poziomie granicy wieku poprodukcyjnego oznacza, że ok:
ten może dla niektórych osób trwać nawet ponad 30 lat, co implikuje znacz wewnętrzne zróżnicowanie zbiorowości ludzi starych pod względem sytua rodzinnej, stanu zdrowia i poziomu sprawności.
Przegląd publikacji na temat polityki społecznej wobec ludzi star>
wskazuje, że postrzeganie tego problemu w Polsce od dawna wykracza pc sferę typowo socjalną i obejmuje również te aspekty, które decydują o jal ści życia ludzi starych i ich samopoczuciu społecznym. Zakłada się zatem, polityka społeczna wobec ludzi starych nie tylko ma zapewnić zaspokojei potrzeb, ale i stworzyć właściwy klimat społeczny wokół ludzi starych.
17 M. Susułowska, Psychologia starzenia się i starości, PWN, Warszawa 1989, s. 23.
Ł Tamże, s. 277 i n.
19
Por. np. J. Piotrowski, M iejsce człowieka starego..., poz. cyt,; U. Lehr, Psychologie Altems, Quelle & Meyer, Heidelberg 1972.
173
L. Frąckiewicz, odnosząc się do celów polityki społecznej wobec ludzi starych, zwraca uwagę na potrzebę ich koherentności z celami całej polityki społecznej20. Polityka społeczna wobec ludzi starych powinna dążyć do za
pewnienia powszechnego dobrobytu (nie tylko w wymiarze materialnym), racjonalnego sterowania rozwojem społecznego potencjału i umożliwienia rozwoju osobowego jednostek i całej zbiorowości. Niezmiennie aktualna pozostaje konstatacja autorki, iż polityka społeczna wobec starszych osób musi wyjść poza ramy wyznaczone przez zabezpieczenie społeczne. O jak o ści życia, którą autorka uczyniła je d n ą z ważniejszych kategorii, wyznacza
jących tę politykę, decyduje bowiem nie tylko rozwój systemu ubezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia i pomocy społecznej czy też poprawa sytuacji mieszkaniowej seniorów, ale również faktyczne równouprawnienie starych ludzi, poszanowanie dla ich podmiotowości i suwerenności w życiu, akcep
tacja dla uznawanego systemu wartości oraz wybranego stylu konsumpcji.
Również J. Staręga-Piasek uznała sprzyjanie zachowaniu samodzielności przez ludzi starych za cel polityki wobec tej grupy21. O jego osiągnięciu decyduje posiadanie własnych źródeł utrzymania, samodzielnego mieszkania (lub możliwości zachowania samodzielności w zajmowanym wspólnie z in
nymi osobami), prawo decyzji o przerwaniu bądź kontynuacji pracy zawodo
wej, równoprawny w porównaniu z innymi grupami społecznymi dostęp do świadczeń ochrony zdrowia (profilaktyki, lecznictwa, rehabilitacji i świad
czeń opiekuńczych), stosunek społeczeństwa do ludzi starych umożliwiający zachowanie osiągniętej wcześniej pozycji społecznej. Polityka społeczna ma zatem za zadanie stymulowanie procesów integracji społecznej, która ułatwi
łaby akceptację społeczeństwa dla tak rozbudowanego programu wszech
stronnych świadczeń dla ludzi starych.
B. Szatur-Jaworska definiuje politykę społeczną wobec ludzi starych jako politykę, której celem jest „stwarzanie - obecnie i na przyszłość - w a
runków zaspokajania potrzeb ludzi starych oraz kształtowanie odpowiednich relacji pomiędzy starszym pokoleniem a młodszymi generacjami drogą ogra
niczania uzależnienia starszych od młodszych, zapobiegania marginalizacji ludzi starych oraz kształtowania stosunków międzypokoleniowej solidar
ności”22. Na podstawie przytoczonej definicji można wskazać te obszary zadań, które autorka uznaje za szczególnie ważne. Należy do nich stworzenie takich warunków egzystencji starych ludzi, w których będą oni mogli zaspo
kajać swoje potrzeby przy użyciu własnych środków oraz w razie koniecz
20L. Frąckiewicz, Karta praw człowieka starego, IWZZ, W arszawa 1985, s. 158 i n.
J. Staręga-Piasek, Polityka społeczna wobec ludzi starych, „Polityka Społeczna”
1982, nr 7.
~2 B. Szatur-Jaworska, Ludzie starzy i starość..., poz. cyt., s. 121.
174
ności korzystając z niezbędnej pomocy. System usług i świadczeń wspiei jących samodzielność ludzi starych powinien zmniejszyć skalę ich uzależni nia od otoczenia, które w niesprzyjających okolicznościach prowadzi <
marginalizacji grup ludzi starych. Wyrazem akceptacji dla potrzeb lud starych i rozumienia procesów społecznych zachodzących w starości ma b między generacyjna solidarność. Takie podejście do polityki społeczn wobec ludzi starych zakłada jej koncentrację na zapobieganiu i rozwi zywaniu kwestii społecznej ludzi starych. Polityka wobec ludzi starych mo być więc traktowana jako reakcja na nasilające się problemy społecz:
zbiorowości ludzi starych. Ponieważ kwestie społeczne m ają charakter dyn miczny, a ich charakter może ulegać przeobrażeniom, polityka społecz:
powinna dysponować możliwościami elastycznego i szybkiego reagowar na zmiany w społeczeństwie. Możliwości te są uzależnione od prowadzer monitoringu sytuacji ludzi starych, do czego można wykorzystać szer wskaźników społecznych. Monitoring taki mógłby również ułatwić traf formułowanie celów w skali lokalnej.
Jeżeli wziąć pod uwagę sformułowane w rozdziale 3 przesłanki polity społecznej wobec osób starszych, to można zauważyć, że większość z ni dotyczy konsekwencji procesu stopniowego ograniczania sprawności. Ogi niczenie takie prowadzi do wzrastającego uzależnienia starszych osób i otoczenia, konieczności większego wysiłku i ponoszenia zwiększonych w datków, by zachować dotychczasowy poziom samodzielności lub spowolr proces jej utraty, oraz może powodować konieczność takiego skoncentr wania się na działaniach służących zachowaniu samodzielności, że w cor większym stopniu odbywać się to będzie kosztem kontaktów społecznych, z kolei ogranicza szanse (re)integracji społecznej.
Dla potrzeb niniejszej pracy proponuję zdefiniowanie polityki spoi cznej wobec ludzi starych jako systemu działań, skierowanych do os<
w wieku poprodukcyjnym oraz ich rodzin. Działania te mają na ce wszechstronną kompensację malejących z wiekiem możliwości sam dzielnego zaspokojenia potrzeb oraz integrację z lokalną społecznością.
Zaproponowana definicja kładzie nacisk na dwa podstawowe cele, jal mi są umożliwienie starszym osobom samodzielnego na miarę możliwos życia oraz zapewnienie im ważnej i stabilnej pozycji w strukturze lokalr społeczności. Dalsze, wynikające z generalnych, cele to: integracja społecz i partycypacja ludzi starych w życiu społecznym; indywidualizacja i dostos wanie udzielanych świadczeń do rzeczywistych potrzeb; podniesienie sta dardu życia ludzi starych przez system świadczeń materialnych i usl gowych; zapewnienie im podmiotowości i samodzielności stosownej do i
175
poziomu sprawności życiowej; sprzyjanie integracji między- i wewnątrz- generacyjnej oraz organizacja badań naukowych dotyczących problematyki ludzi starych i starości23.
Skuteczność takiej polityki wymaga jednak działań adresowanych nie tylko do samych osób starszych oraz ich najbliższego otoczenia, lecz również propagowania w społeczeństwie wiedzy o tym etapie w życiu człowieka.
Przygotowanie do starości nie tylko powinno umożliwić racjonalne wyko
rzystanie tkwiących w jednostce możliwości, ale również sprzyjać wytwo
rzeniu w społeczeństwie oraz w lokalnych społecznościach klimatu akcep
tacji dla starości i jej problemów
Tak pojmowana polityka społeczna powinna odpowiedzieć na najważ
niejsze pytania badawcze, do których należą następujące: Na jakim pozio
mie są zaspokojone potrzeby ludzi starych? Realizacja których potrzeb wy
maga największych nakładów ze strony ludzi starych i ich otoczenia?
W jakim stopniu nakłady te m ogą i powinny zostać wyrównane ze środków publicznych? W jakim stopniu wydłużanie okresu życia człowieka oddzia
łuje na powstawanie nowych potrzeb, których ewentualne niezaspokojenie może wpływać na funkcjonowanie jednostki, a częstość ich występowania w zbiorowości ludzi starych może wpływać na modyfikację jej oczekiwań pod adresem społeczeństwa?
Realizacja polityki społecznej wobec ludzi starych powinna uwzględniać kilka podstawowych zasad, które można sformułować w następujący sposób:
Polityka społeczna kieruje się przede wszystkim zasadą subsydiarności.
Zgodnie z nią realizacja celów wymaga stworzenia warunków umożliwia
jących wykorzystanie w pierwszej kolejności potencjału, jaki stanowi rodzi
na i kręgi nieformalne w otoczeniu starego człowieka. Szczególnie w począt
kowym okresie starości, gdy człowiek zachowuje jeszcze relatywnie wysoki poziom aktywności, jego środowisko jest punktem oparcia i pomocy w razie potrzeby, pozostając jednocześnie punktem odniesienia jego aktywności (np.
pomoc udzielana członkom rodziny, udział w grupach samopomocowych, kontakty z osobami z dawnego środowiska zawodowego). W miarę obniża
nia aktywności i wzrastającego uzależnienia pojawia się potrzeba włączenia w system wsparcia ludzi starych kolejnych grup nieformalnych i organizacji pozarządowych, a także instytucji samorządu terytorialnego. Rola tych
23Niemieccy gerontologowie zaliczają do najważniejszych celów tej polityki: samo
dzielność i autonomię starszych osób; integrację starszego pokolenia ze społeczeń
stwem; opiekę pielęgnacyjną nad osobami jej wymagającymi oraz poprawę organizacji polityki społecznej wobec starszych ludzi' Zob. m.in. M. Friedrich-Wussow, Altenhilfepolitik in der Bundesrepublik aus der Sicht von Altenplänen, w: Sozialpolitik für ältere Menschen, M. Dieck, G. Naegele (red.), poz. cyt., s. 270.
176
ostatnich polega nie tylko na organizacji rozmaitych usług, ale i udzi świadczeń pieniężnych z m yślą o sfinansowaniu kosztów zakupu kretnych usług. Zastosowanie zasady subsydiarności jest uzasadni przeniesienia na poziom lokalny największej części działań polityk łecznej wobec ludzi starych.
Zasada kompleksowości oceny potrzeb akcentuje konieczność w:
stronnej analizy sytuacji ludzi starych i rozpatrywania jej pod kątem W2 nie powiązanych ze sobą elementów, jak na przykład stanu zdrowia, v ków mieszkaniowych, poziomu dochodów i sytuacji rodzinnej. Dokom diagnoza potrzeb powinna mieć charakter całościowy, uwzględniając tylko strukturę potrzeb i ich rozmiary, ale również ocenę możliwoś zaspokojenia przy wykorzystaniu istniejącej infrastruktury i udziału n;
szego otoczenia ludzi starych w procesie zaspokajania potrzeb. Komp wość diagnozy wymaga znacznego jej uszczegółowienia. Niezbędn w związku z tym indywidualizacja podejścia do sytuacji ludzi si przynajmniej przez wyodrębnienie w ich zbiorowości grup charakter;
cych się podobnymi cechami społecznymi lub demograficznymi (np. w płci, grup wieku, miejsca zamieszkania, typu gospodarstwa domoweg poziomu sprawności gospodarskiej).
Zasada lokalności działania polityki społecznej wobec ludzi sl wynika z jednej strony ze wspomnianej wcześniej zasady subsydiar z drugiej - z faktu, iż na poziomie lokalnym istnieją najlepsze warur integracji i partycypacji ludzi starych. Skuteczne włączenie starszych w realizację celów polityki społecznej wobec tej zbiorowości, a także * polityk branżowych wymaga uprzedniej identyfikacji tych obszarów, v rych działania wewnętrznie integrujące zbiorowość ludzi starych 01 zbiorowość z innymi grupami mieszkańców są najbardziej pilne. Lokt jako warunek partycypacji wynika z możliwości „przełożenia” ogó celów polityki wobec ludzi starych na konkretne cele, odpowiadające nym potrzebom i możliwościom. W tych warunkach łatwiej o udział szych osób w formułowaniu opinii o formach działania podmiotów om nej polityki, w realizacji ustalonych celów i kształtowaniu relacji międz;
dowiskiem ludzi starych i innymi grupami.
Działania, podejmowane z udziałem osób starszych i z m yślą o rżeniu warunków do możliwie samodzielnego zaspokajania ich po powinny obejmować udzielanie świadczeń w formie pieniężnej, rzec;
i usług, szeroko pojmowanej pracy socjalnej, rozwój placówek infrastru społecznej udzielającej świadczeń dla osób starszych oraz organizację l naukowych i tworzenie ram prawno-organizacyjnych dla tej polityl wszystkich szczeblach.
177