Samorząd terytorialny

Jeżeli politykę traktować jako swego rodzaju sztukę wyboru celów d;

łania i ich hierarchizacji, to jednym z kryteriów podejmowania decyzji po nien być szacunek kosztów i korzyści związanych z realizacją konkretn;

zadań. Z drugiej strony kryterium podejmowania decyzji powinien stać taki sam szacunek, ale dotyczący tych działań, które ewentualnie miał;

być zaniechane lub odłożone na później. Rozwiązywanie przez polit społeczną ujawniających się w skali lokalnej kwestii społecznych wym długofalowego działania, którego skutki często stają się odczuwalne dopi po upływie dłuższego czasu.

Niestety, jak słusznie zauważa H.P. Tews, dla podejmujących decj polityków horyzont czasowy nie przekracza na ogół okresu trwania jec kadencji władz28. Jest to istotne niebezpieczeństwo dla realizacji lokaln programów, wynikające z większych zazwyczaj kosztów ponoszonych początku programu, podczas gdy korzyści (nie zawsze wymierne) stają odczuwalne po upływie dłuższego okresu, na przykład w czasie trw;

kolejnej kadencji.

' 7 Por. L. Frąckiewicz, Monitorowanie zjawisk społecznych w ujęciu regionali w: Teoretyczne problemy nauki o polityce społecznej, J. Auleytner, J. Danecki (i PAN, WSP TWP, W arszawa 1999, s. 231 i n.

H.P. Tews, Die Alten und die Politik, poz. cyt., s. 167.

28

Zadania samorządu w ynikają z regulacji ustawowych. W Polsce, po wprowadzeniu w 1999 r. trójszczeblowego systemu administracji samorządo­

wej, dokonany został w miarę szczegółowy podział zadań w obszarze poli­

tyki społecznej29. Obowiązujące ustawodawstwo nie wyodrębnia wprawdzie takich zadań, jak wszechstronna pomoc dla ludzi starych, ale świadczenia te można zakwalifikować do zadań związanych z pom ocą społeczną, ochroną zdrowia, edukacją i kulturą, wspieraniem osób niepełnosprawnych.

W zaproponowanej w dalszej części pracy definicji lokalnej polityki społecznej wspominam o mających miejsce na terenie działania samorządu terytorialnego formach aktywności służącej zaspokojeniu potrzeb ludzi starych. Potrzeby te m ają różny charakter, toteż niezbędne jest takie zróżnicowanie oferty, które uwzględni dyferencjację kategorii ludzi starych, ich odmienne oczekiwania pod adresem lokalnej społeczności oraz różne możliwości zaspokojenia ich potrzeb przy pomocy rodziny i najbliższego otoczenia. Tak szeroki zakres zadań sprawia, że podmioty administracji samorządowej nie m ogą - a w istocie nawet nie powinny - samodzielnie sprostać wszystkim oczekiwaniom. Jednym z ważniejszych zadań lokalnych podmiotów polityki społecznej wobec ludzi starych jest koordynacja podej­

mowanych w skali gminy lub powiatu działań, które w znaczącym stopniu mogą być realizowane przez niepubliczne podmioty polityki społecznej.

Katalog zadań, jakie powinien wypełnić samorząd terytorialny i jego wyspecjalizowane instytucje, może być bardzo długi. Zależy to od stopnia szczegółowości przygotowanej listy. Poniżej przedstawiam propozycję zadań gminy i powiatu w zakresie, jaki jest w mojej opinii niezbędny do zaspo­

kajania potrzeb ludzi starych. Trzeba jednak podkreślić, że gminę i powiat obliguje stworzenie warunków do realizacji tych zadań, a nie sama ich realizacja. Przyjęta do realizacji na terenie działania samorządu lista takich zadań powinna odzwierciedlać strukturę rozpoznanych i uznanych za wyma­

gające zaspokojenia przy udziale lokalnej polityki społecznej potrzeb ludzi starych i ich rodzin. Zaspokojenie potrzeb może być po części możliwe dzięki aktywności samych osób starszych i ich środowiska, grup samopo­

mocowych oraz organizacji pozarządowych. Samorząd terytorialny może przede wszystkim stworzyć warunki do realizacji potrzeb, zorganizować rynek usług społecznych oraz razem z podmiotami państwowymi regulować ten rynek, określając wymagania, jakie powinny być spełnione przez pod­

mioty gospodarcze na nim działające. Znajduje tu w pełni zastosowanie model podziału podmiotów polityki społecznej na podmioty publiczne, organizacje pozarządowe i jednostki komercyjne.

Szczegółowo kompetencje organów samorządu terytorialnego w Polsce określają ustawy wymienione w rozdziale 3.6.

29

Tabela 12. Przykładowe zadania polityki wobec ludzi starych, realizowane przez samorząd terytorialny

Zadania lokalnej polityki społecznej wobec starych ludzi

Właściwy szczebel samorządi Stworzenie warunków do powstania sieci instytucji oferujących usługi

w zakresie organizacji dnia codziennego osobom starszym (pielę­

gnacja, pomoc w usługach domowych i prowadzeniu gospodarstwa domowego, dowożenie gorących posiłków, zabiegi rehabilitacyjne w domu, pomoc w dokonywaniu zakupów, transport dla niepełno­

sprawnych, pomoc techniczna w gospodarstwie domowym, pranie)

gmina

Udzielanie świadczeń pomocy społecznej w formie pieniężnej gmina

Zapewnienie świadczeń rehabilitacyjnych gmina

Podtrzymywanie kontaktów społecznych dzięki dostosowanym do możliwości formom spędzania czasu wolnego, ofercie kulturalnej, odwiedzinom u osób nie mogących opuszczać mieszkania, zapewnie­

niu im możliwości kontaktów telefonicznych itp.

gmina

Zapewnienie szybkiej reakcji na wiadomość o sytuacji wymagającej interwencji (doświadczeni pracownicy socjalni, możliwość transportu, możliwość wyboru najbardziej skutecznej formy pomocy)

gmina

Prowadzenie domów dziennego pobytu, klubów seniora itp. gmina

Prowadzenie lokalnych domów pomocy społecznej gmina Zapewnienie opieki geriatrycznej w systemie zakładowym (oddział

w szpitalu), lub w opiece ambulatoryjnej (przychodnia specjalistyczna)

powiat

Prowadzenie ośrodka interwencji kryzysowej powiat

Prowadzenie domów pomocy społecznej powiat

Wypożyczanie sprzętów do pielęgnacji (łóżka ortopedyczne, wózki inwalidzkie itp.)

powiat Szkolenia pracowników, zwłaszcza w zakresie usług pielęgnacyjnych

i utrzymywania kontaktów ze starszymi osobami

Z punktu widzenia realizacji zadań samorządu terytorialnego ważnym elementem kształtującym listę problemów wymagających współdziałania ze strony polityki jest miejsce zamieszkania starszej osoby. Szczególnej uwagi wymaga zagadnienie organizacji pomocy ludziom starszym w środowisku wiejskim. Ich sytuacja od lat jest ogólnie gorsza od sytuacji seniorów mieszkających w miastach30. Składają się na to różne przyczyny, które znaj­

dują swoje odzwierciedlenie w zaproponowanej liście przesłanek polityki społecznej wobec ludzi starych. Większość z nich nie jest specyficzna dla polskiego społeczeństwa, ale charakteryzuje starość na wsi w większości krajów europejskich31.

Istotnym zagadnieniem, wymagającym uwzględnienia przy tworzeniu listy zadań polityki wobec osób starszych na wsi jest nierównomiemość demograficznego starzenia się w poszczególnych regionach wiejskich. Duży wpływ na to w ywierają rozmiary migracji wewnętrznych. W Polsce na ogół m ają one jeszcze charakter jednokierunkowy, prowadząc do odpływu młod­

szych mieszkańców wsi do miast. W miarę poprawy warunków bytu lud­

ności i nasilania się tendencji do przenoszenia swojego miejsca zamieszkania na tereny podmiejskie, będzie można zapewne obserwować i takie regiony, w których proces demograficznego starzenia się ludności zostanie spowol­

niony poprzez napływ młodszej ludności. Jakkolwiek „demograficzne od­

młodzenie” wsi byłoby niezmiernie pożądane, trzeba mieć na uwadze fakt, że napływ nowych, nie znających środowiska i jem u nie znanych mieszkańców może utrudnić proces integracji starszej ludności z lokalną społecznością.

Zmiany w strukturze społeczno-zawodowej ludności zamieszkałej na wsi powodują, że następuje zmniejszenie liczby rodzin wielopokoleniowych.

Równocześnie zmniejsza się przeciętna liczba członków gospodarstwa do­

mowego oraz rodziny. W rezultacie ograniczeniu ulegają potencjalne możli­

wości sprawowania przez rodzinę funkcji opiekuńczej w stosunku do star­

szych osób. Staje się to szczególnie widoczne w rodzinach osób zamieszku­

jących wsie na terenach zurbanizowanych. Stosunkowo duża liczba ich mieszkańców pracuje zawodowo w miastach, co powoduje, że czas przeby­

wania poza domem ulega wydłużeniu w następstwie dojazdów do pracy.

Zmniejszenie roli rodziny w sprawowaniu opieki i organizacji życia starego człowieka powoduje konieczność reakcji ze strony wyspecjalizowanych placówek oraz organizacji pozarządowych.

3 0 P. Błędowski, Udział pomocy społecznej w zaspokajaniu potrzeb starszych osób w środowisku wiejskim, „Praca Socjalna” 1988, nr 2.

Por. B. Tryfan, Starość w rodzinie wiejskiej, poz. cyt.; E. Bröschen, Die Lebenslage älterer M enschen im ländlichen Raum: eine empirische Untersuchung als Grundlage zur Planung von sozialen Diensten, BMfJFuG, Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1983.

Dla możliwości samodzielnego zaspokojenia potrzeb starszych o w środowisku wiejskim ważne jest, że większość obecnie zamieszkując na wsi ludzi starych pracowała przez cały okres życia zawodowego w ro ctwie. Obecnie źródłem ich świadczeń emerytalnych jest Kasa Rolnicz Ubezpieczenia Społecznego. Uzyskiwane tą drogą dochody są z reguły i wysokie i nie pozwalają na opłacenie wszystkich niezbędnych usług. O2 cza to, że niektóre z potrzeb m ogą pozostać niezaspokojone, co powinno wzięte pod uwagę przy planowaniu działalności lokalnych instytucji polit społecznej.

Niewystarczający rozwój infrastruktury społecznej i niedostateczna s placówek usług bytowych na wsi są czynnikami, które m ogą potęgo\

trudności życiowe starych ludzi. Konieczna może stać się w związku z t organizacja działań samopomocowych i pomocy sąsiedzkiej, co wym;

stworzenia na wsi korzystnej atmosfery wokół udziału lokalnej społeczne w rozwiązywaniu problemów życiowych starych ludzi.

Warunki mieszkaniowe na wsi są często trudniejsze niż w miasta Jakkolwiek w ciągu ostatnich lat sytuacja mieszkaniowa starych ludzi polskiej wsi uległa zdecydowanej poprawie32, nadal część starych lu zamieszkuje w substandardowych budynkach. W tej sytuacji materia warunki bytu seniorów znów wysuwają się na pierwszy plan. Pozost jednak zagadnieniem otwartym, jak dalece instytucje polityki społeczi wobec ludzi starych m ogą przejmować zadania samych mieszkańców 01 ich rodzin. Wydaje się, że pomoc dla seniorów powinna skoncentrować w tym przypadku na doraźnym rozwiązywaniu problemów i sygnalizował innym instytucjom potrzeby trwałych rozwiązań (remont lub zmia mieszkania, dofinansowanie prac adaptujących mieszkanie do potrzeb oso niepełnosprawnej itp.).

W ymienione czynniki m ogą powodować, że polityka społeczna wob osób starszych, jaka będzie realizowana przy udziale instytucji samorzą terytorialnego na terenach wiejskich, będzie nieco odmienna od prowadzor w miastach. W dalszej przyszłości należałoby jednak oczekiwać, że i na v na znaczeniu zyskiwać będą niematerialne elementy warunków bytu st<

szych mieszkańców. W skazują na to również obserwacje autorów analiz jących problem starości na wsi we współczesnej Europie33.

W przypadku pomocy dla osób starszych mieszkających na wsi dod<

kowym problemem jest konieczność pokonywania większych odległos przy zazwyczaj trudnych warunkach komunikacyjnych (korzystanie z sie

32" Zob. P. Błędowski, Gospodarstwa domowe i sytuacja mieszkaniowa ludzi staryc w: Polska starość, B. Synak (red.), UG, Gdańsk 2002, s. 115 i n.

33 Por. B. Tryfan, W iejska starość w Europie, IRWiR PAN, Warszawa 1993.

185

komunikacji publicznej) oraz przy większym na ogół obciążeniu praco­

wników socjalnych, zmuszonych przez okoliczności do dodatkowego wysił­

ku. Ponadto naturalna w tej sytuacji tendencja do centralizacji, rozumianej jako dążenie do lokalizowania większości społecznie ważnych placówek (np.

szpital, dom pomocy społecznej) w siedzibie powiatu, utrudnia dostęp do nich osobom starszym i członkom ich rodzin nie mieszkającym w mieście.

W realizacji celu polityki społecznej wobec osób starych, jakim jest pomoc w organizacji samodzielnego życia i w prowadzeniu gospodarstwa domowego, powinny być wykorzystane służby społeczne działające na terenie powiatu i gminy. Służby społeczne są instytucjami podległymi admi­

nistracji publicznej. Zakres ich działalności powinien być dostosowany do zakresu rozpoznanych potrzeb starszych mieszkańców34. Służby społeczne można zdefiniować jako organizacje świadczące usługi osobiste, zaspo­

kajające elementarne potrzeby niematerialne oraz materialne w zakresie opieki medycznej, pielęgnacji, oświaty i poradnictwa w tych przypadkach, w których zaspokojenie tych potrzeb nie jest możliwe ani przez najbliższe otoczenie, ani za pośrednictwem rynku0 . Służby społeczne powinny reali­

zować swoje zadania we współpracy z organizacjami pozarządowymi i gru­

pami nieformalnymi podejmującymi inicjatywy w zakresie pomocy ludziom starym.