Potrzeby ludzi starych

Polityka społeczna, podejmując decyzje o zaspokojeniu potrzeb osób starszych, powinna kierować się hierarchią tych potrzeb według ich ważności (społecznej dolegliwości). Należy jednak uwzględnić, że hierarchia może wynikać nie tylko z diagnozy społecznej ważności potrzeb, ale również stąd, że w systemie polityki społecznej istnieć m ogą „słabe ogniwa” : nieza- spokojenie nawet pozornie mało istotnej potrzeby na skutek dysfunkcji w ro­

dzinie albo w jednej z polityk szczegółowych niesie w konsekwencji zagro­

żenia dla całej zbiorowości. Przykładem może tu być niższy poziom do­

chodów starszych kobiet lub ograniczone możliwości rehabilitacji leczniczej dla ludzi starych, szczególnie mieszkających na wsi. Kumulacja takich zagrożeń może stać się przyczyną podejmowania działań nakierowanych specjalnie na pewną grupę ludzi starych lub ich całą zbiorowość97. Wydaje

97 ith/r" B' Synak (red'-)’ U G ’

2002-możeP też3 *')^ ernat>' polityki społecznej, UW, Warszawa 1991, s. 42. „»W ażniejsze«

masowej t e ^ T ^ 2^ >>naj^ ardz'eJ zagrożone«. Gdy zagrożenia w ystępują w skali za polityce ^ 'i5"*6 potrzeby stają się najważniejsze dla decydentów odpowiedzialnych kojenie zal eCZn^' Ważniejsze m ogą to być także takie potrzeby, których zaspo- politykę s p o łe c z ^ ” ™6 T nawet wyłącznie - od warunków stwarzanych przez

się, że w przypadku działań adresowanych do ludzi starszych takie inter­

pretowanie „ważniejszych” potrzeb trafnie wskazuje na rolę polityki spo­

łecznej wobec zbiorowości ludzi starych.

Z punktu widzenia polityki społecznej dużą rolę w ustalaniu jej zadań odgrywa uwzględnienie potrzeb „kolektywistycznych”, do których można za T. Kocowskim98 zaliczyć potrzebę przynależności, łączności, integracji, potrzeby normatywne, potrzebę kooperacji, socjalizacji, nonkonformizmu, uczestnictwa, demokratyzmu, praworządności i wreszcie potrzebę zorganizo­

wania. Ponadto T. Kocowski wymienia tzw. gratyfikacje społeczne, pojawia­

jące się w innych teoriach jako potrzeby - akceptację i więź emocjonalną, prestiż oraz władzę. Na zaspokojeniu wymienionych potrzeb oraz zapewnie­

niu wspomnianych „gratyfikacji” powinna skoncentrować się polityka spo­

łeczna, dążąc do stworzeniu systemu wszechstronnych świadczeń dla osób starszych.

W badaniach dotyczących sytuacji starych ludzi stosuje się często inne systematyzacje, mające na celu wyeksponowanie potrzeb najbardziej isto­

tnych z punktu widzenia organizacji systemu ich zaspokajania. Przykładowo, T.H. Brubaker w następujący sposób grupuje potrzeby starszych osób uza­

leżnionych od pomocy innych":

• potrzeby finansowe (związane z faktem uzależnienia dochodów osoby emerytowanej od jednego źródła utrzymania i stałej, nie ulegającej poważniejszym zmianom - zwłaszcza na korzyść - jeśli chodzi o siłę nabyw czą wysokości świadczenia),

• potrzeby fizyczne (związane z obniżającą się sprawnością i postępującym osłabieniem organizmu, szczególnie w przypadku osób w wieku starości zaawansowanej, a polegające na konieczności udzielania pomocy w pro­

wadzeniu gospodarstwa domowego, zachowaniu mobilności, wykonywa­

niu zabiegów higienicznych i korzystaniu z opieki medycznej),

• potrzeby społeczno-emocjonalne, polegające na utrzymaniu kontaktów socjalnych i interakcji z lokalnym środowiskiem.

Każda z wymienionych grup potrzeb wymaga innego rodzaju działania ze strony polityki społecznej. Do zakresu zadań polityki społecznej wobec osób starszych w pierwszej kolejności powinno należeć zaspokojenie drugiej grupy potrzeb, związanych z organizacją życia seniorów. Zaspokojenie tych potrzeb, umożliwienie w miarę samodzielnego życia w znanym sobie środo­

wisku lub w warunkach umożliwiających godną egzystencję mimo braku zdrowia czy sprawności warunkuje samopoczucie człowieka. Wpływa rów­

981 T. Kocowski, Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa, Ossolineum, Wrocław 1982.

99 T.H. Brubaker, The Long-Term Care Triad. The Elderly, their Families, and Bureaucra­

cies, w: Aging, Health and Family, poz. cyt. s. 13-14.

93

nież na rozmiary potrzeb określanych przez Brubakera jako społeczno- -emocjonalne, a zakwalifikowane przez Kocowskiego w większości do po­

trzeb kolektywistycznych. Zaspokojenie tej grupy potrzeb nie powinno jednak obowiązywać wyłącznie instytucji polityki społecznej. Jej zadaniem byłoby raczej stworzenie korzystnej atmosfery społecznej wokół problemów starości i ułatwienie lokalnym społecznościom podejmowania inicjatyw na rzecz integracji starszych ludzi w środowisku. W przypadku potrzeb zwią­

zanych z sytuacją finansową konieczne jest nie tylko doskonalenie mecha­

nizmów systemu emerytalno-rentowego, by dochody z tych świadczeń zapewniały możliwość zaspokojenia wszystkich typowych dla wieku po­

trzeb, ale i stosowanie wobec starszych ludzi ulg i zniżek. Takie działania wykraczają jednak często poza zakres polityki społecznej, a nawet polityki kształtowania dochodów i wymagają skoordynowanej polityki państwa wo­

bec ludzi starszych.

Polityka społeczna, kształtując przede wszystkim warunki bytu ludzi i wpływając na ich poczucie bezpieczeństwa socjalnego, działa na rzecz za­

spokojenia potrzeb uznawanych powszechnie za podstawowe, to jest takie, których przynajmniej częściowe zaspokojenie warunkuje rozbudzenie innych potrzeb, lokowanych na wyższych szczeblach hierarchii. Z kolei ich zaspo­

kojenie, czemu zazwyczaj towarzyszy zwiększenie kontaktów społecznych, wywiera coraz większy wpływ na jakość życia100. Dla polityki społecznej adresowanej do najstarszego pokolenia wartość teorii potrzeb, niezależnie od różnic występujących między poglądami autorów poszczególnymi teorii, polega na uświadomieniu społeczeństwu, że potrzeby ludzi starych, acz­

kolwiek po części inne niż potrzeby osób młodszych, wcale nie m uszą być - i zazwyczaj nie są - mniejsze niż potrzeby diagnozowane wśród osób należących do młodszych generacji. Zaspokojenie tych potrzeb lub brak odpowiedniej reakcji ze strony podmiotów polityki społecznej są czynnikami wpływającymi na samopoczucie starszych osób, przy czym instytucje poli­

tyki społecznej nie powinny ograniczać się do działań na rzecz zaspokojenia potrzeb uznanych powszechnie za podstawowe, ale sprzyjać realizacji

1110 Jak wykazują badania, u podstaw decyzji starszych osób o udziale w zajęciach kulturalno-oświatowych, zwłaszcza w zajęciach uniwersytetów III wieku, leżą potrze­

by poznawcze, a w dalszej kolejności - potrzeby aktywności i afiliacji. Świadczy to z jednej strony o dużym zapotrzebowaniu na usługi w zakresie oświaty, a z drugiej - o znaczącym, możliwym do wykorzystania w sprzyjających warunkach, potencjale społecznym, drzemiącym w starszym pokoleniu. „Potrzeba afiliacji, dawniej zaspo­

kajana przez kolegów z zakładu pracy, na odczytach w domu kultury, znajduje now ą formę zaspokojenia dzięki znalezieniu się wśród osób o podobnych zainteresowa­

niach” M. Susułowska, Psychologia starzenia się i starości, PWN, Warszawa 1989, s. 136 i n.

i innych, ulokowanych wyżej w hierarchii. Teorie potrzeb uświadamiają, że polityka społeczna wobec ludzi starych powinna również stwarzać warunki do zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu. Do takich potrzeb można by zali­

czyć za T. Kocowskim m.in. potrzeby przynależności, integracji, kooperacji, socjalizacji, oraz uczestnictwa.

2.3. Starość w koncepcji faz życia człowieka i rozwoju