Badanie koncepcji społeczności lokalnej może być prowadzone w dwóch podstawowych płaszczyznach5. Pierwszą z nich wyznacza koncepcja ekolo
giczna, zakładająca, że na przebieg zjawisk społecznych w pływ ają warunki przestrzenne i zachodzące w nich procesy. W myśl drugiej koncepcji, którą przyjmuję tu za podstawę dalszych rozważań, określanej jako funkcjonalno- strukturalna, życie społeczne przebiega w określonych strukturach, jakim i są pozostające we współzależności systemy społeczne. Podstawowym składni
kiem każdego takiego systemu jest społeczność lokalna, odznaczająca się tym, że w najważniejszych sprawach dotyczących warunków życia na wyod
rębnionym administracyjnie terytorium artykułuje podobne stanowisko i wy
raża podobne potrzeby. Wola ich zaspokojenia staje się podstawą do wytwo
rzenia się więzi emocjonalnej, która jest jed n ą z cech konstytuujących lokalną społeczność.
Można przyjąć, że społeczności lokalne, podobnie jak rodziny, są trwa
łym elementem struktury społecznej6. Politycznym, a przede wszystkim instytucjonalnym wyrazem funkcjonowania lokalnych społeczności są gminy
ców. W śród najczęściej artykułowanych potrzeb znajdowały się potrzeby w zakresie ochrony zdrowia. Zob. W ładza i społeczności lokalne w procesie przeobrażeń ustrojo
wych, P. Dobrowolski (red.), UŚ, Katowice 1994, s. 46 i n. Podobne wnioski są formu
łowane w artykule B. Pietrzko, B. Podsiadło, Potrzeby społeczności lokalnych i możli
wości ich zaspokajania, w: W ładza i społeczności lokalne a reforma samorządowa w Polsce, P. Dobrowolski, S. Wróbel (red.), UŚ, Katowice 1995, s. 48.
Zob. Z. Pucek, Lokalność jako ojczyzna, w: Społeczności lokalne. Teraźniejszość i przyszłość, B. Jałowiecki (red.), 1GP UW, Warszawa 1989, s. 253.
5 A. Piekara, Społeczność lokalna i samorząd, KAW, Warszawa 1986, s. 11.
6 J. Turowski, Społeczność lokalna, „Studia Socjologiczne” 1977, nr 3, s. 128 i n.;
podobnie B. Jałowiecki, Lokalność jako czynnik rozwoju społecznego, „W ieś i Rolni
ctwo” 1987, nr 4.
- wspólnoty7 realizujące cele akceptowane przez członków lokalnej społe
czności jako ważne dla zapewnienia jej rozwoju. Według A. Piekary społe
czność lokalna to mieszkająca na danym terytorium zbiorowość ludzka, która w następstwie rozwoju cywilizacyjno-kulturowego osiągnęła niezbędny dla artykulacji i zaspokajania swoich potrzeb zbiorowych i społecznych stopień upodmiotowienia i integracji społecznej. „Jest to zatem społeczność, która wykazuje uświadomione potrzeby [...] w sprawach jej dotyczących w sposób zasadniczy i powszechny”8. Sprzyja to kształtowaniu świadomości wspólne
go interesu związanego z rozwojem lokalnym, na przykład w sferze warun
ków zamieszkiwania (a szczególnie infrastruktury komunalnej) czy organi
zacji zaspokajania potrzeb społecznych (zwłaszcza przy wykorzystaniu insty
tucji samorządowych).
Jakkolwiek powszechnie zwraca się uwagę na podmiotowość lokalnych społeczności, to jednak trzeba pamiętać, że poszczególne elementy tych spo
łeczności m ogą w różnym stopniu korzystać ze swoich uprawnień podmio
towych. Badania zrealizowane na początku lat dziewięćdziesiątych w woje
wództwie katowickim potwierdzają odmienny stopień korzystania z tej pod
miotowości przez władze lokalne, które zdają sobie sprawę z szansy dla samorządu, ja k ą jest poszerzenie jego kompetencji. Rzadziej korzystają z prawa do swojej podmiotowości lokalne elity, a najmniej zaawansowany jest proces adaptacji do nowych możliwości zwykłych mieszkańców miast i gmin9. Na istotną właściwość lokalnych społeczności zwraca uwagę J. Szczepański, podkreślając, iż każda z nich różni się od innych pewnymi ukształtowanymi historycznie lub wynikającymi z uwarunkowań środowi
skowych cechami; ma do rozwiązania swoje specyficzne problemy, które nie występują w innych zbiorowościach, lub dysponuje zasobami, jakich nie posiadają inne społeczności10. Odmienność ta stanowi przesłankę polityki lokalnej, której jednym z celów jest wykorzystanie szans tkwiących w lokal
nej społeczności dla jej rozwoju. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że większe szanse na powodzenie podejmowanych inicjatyw m ają lepiej zorganizowane społeczności lokalne, które chętniej korzystają ze swoich praw podmioto
wych. Łączy się to jednak z realnym niebezpieczeństwem, że te środowiska
Wyraz „gmina” pochodzi od niemieckiego Gemeinde, a ten z kolei od gemein, co ozna
cza „wspólny, powszechny”. Zob. Słownik W yrazów Obcych, PWN, W arszawa 1995.
A. Piekara, Prawnoustrojowe uwarunkowania identyfikacji mieszkańców ze swoim miej
scem zamieszkania, w: Województwo w zmienionej strukturze terytorialno-administra-9 cyjnej Polski, M. Kallas (red.), Fundacja im. F. Eberta, Warszawa 1terytorialno-administra-9terytorialno-administra-94, s. 38 i n.
Podmiotowość społeczności lokalnych. Praktyczne programy wspomagania rozwoju,
^R. Cichocki (red.), MEDIA-G.T., Poznań 1996, s. 8.
J. Szczepański, Polska lokalna, w: Społeczeństwo i gospodarka w Polsce lokalnej, B. Jałowiecki (red.), UW , W arszawa 1992, s. 16.
27
lokalne, w których stopień rzeczywistego upodmiotowienia jest niższy, będą wykazywać się w iększą biernością w rozwiązywaniu swoich problemów i podejmowaniu inicjatyw ". Innymi słowy, lepiej zorganizowane społeczno
ści łatwiej będą mogły artykułować swoje potrzeby i w związku z tym będą mogły korzystać z szerszego zakresu pomocy instytucji polityki społecznej w ich zaspokajaniu. Dotyczy to nie tylko całych lokalnych społeczności, ale i funkcjonujących w ich ramach grup: łatwiej przychodzi wyrazić swoje oczekiwanie i podjąć działania grupie rodziców dzieci dotkniętych jakąś cho
ro b ą niż członkom grupy samopomocy złożonej ze starszych osób.
K. Z. Sowa definiuje społeczność lokalną jako wspólnotę szczególną, która zajmuje zawsze konkretną przestrzeń osadniczą żyjąc i zaspokajając swoje potrzeby na konkretnym terenie. „Społeczność lokalna jest niezby
walnym elementem organizacji życia społecznego społeczeństw należących do europejskiego kręgu kultury, a »rozwój społeczny« nie może polegać na eliminowaniu roli tego typu zbiorowości w życiu społecznym” 12. Ta ostatnia uwaga odnosi się do zainteresowania rolą społeczności lokalnej w rozwoju społecznym, jakie ponownie obserwowano w latach siedemdziesiątych. Zain
teresowania badaczy obejmują między innymi następstwa dwóch różno- kierunkowych procesów: oddziaływania przeobrażeń w strukturach lokal
nych społeczności na funkcjonowanie całego społeczeństwa oraz wpływu zmian, jakie pod wpływem procesów demograficznych i gospodarczych zachodzą w całym społeczeństwie, na strukturę lokalnych społeczności.
W tym kontekście podnoszona jest rola najmniejszych grup - rodzin, kręgów sąsiedzkich i towarzyskich w zakresie akceptowania i wdrażania w życie społeczne zmian i innowacjilj. Rodzina, modyfikując pod wpływem obiekty
wnie uwarunkowanych zmian zachodzących w jej strukturze i funkcjach swoją rolę jako ważnego elementu funkcjonowania społeczności lokalnej, oddziałuje na procesy samoidentyfikacji mieszkańców z zajmowanym obsza
rem. Interakcje między rodziną a lokalnym środowiskiem dotyczą nie tylko zmian we wzorze konsumpcji, ale i postaw wobec lokalności oraz relacji między członkami lokalnej społeczności. Obserwacja ta pozwala na sformu
łowanie wniosku o potrzebie takiego działania podmiotów polityki spo
łecznej, jakie stworzy korzystne nastawienie społeczne do rozwiązywania
11 W. Ambrozik, J. Włodarek, Funkcja społeczności lokalnej w rozwiązywaniu pro
blemów społecznych, w: Podmiotowość społeczności lokalnych..., poz. cyt., s. 135 i n.
' K.Z. Sowa, Lokalizm, centralizm i rozwój społeczny, „Państwo i Kultura Polityczna”
1988, t. 5, s. 55. Przegląd definicji społeczności lokalnej zob. S. Nurek, Idea społeczno
ści lokalnej w tradycji i współczesnej refleksji socjologicznej, w: Społeczności lokalne.
Szkice socjologiczne, J. W ódz (red.), Katowice 1986, s. 7 i n.
13 J. Szczepański, Polska lokalna, poz. cyt., s. 22.
ujawniających się na konkretnym terenie problemów społecznych. Przez korzystną atmosferę rozumiem tu uznanie potrzeby przyjęcia aktywnej posta
wy i bezpośredniego zaangażowania się poszczególnych członków lokalnej społeczności w rozwiązywanie problemów społecznych. Potwierdzają to również inne badania14, podejmujące problematykę udziału lokalnej społe
czności w definiowaniu problemów społecznych i ich rozwiązywaniu.
Podkreślenie, iż społeczność lokalna zaspokaja sw oje potrzeby na tere
nie, który zam ieszku je15, m ożna uznać za je d n ą z w ażniejszych w skazów ek dla polityki społecznej w skali lokalnej, polityki definiującej potrzeby i stw a
rzającej w arunki do ich zaspokajania w m iejscu zam ieszkania lub - gdy nie jest to m ożliw e ze w zględów organizacyjnych albo ekonom icznych - w m iejscu, do którego członkom lokalnej społeczności je s t stosunkow o łatwo dotrzeć.
J. Hryniewicz, przedstawiając cechy charakterystyczne dla modelu spo
łeczności lokalnej, wymienia: całościową percepcję przestrzeni lokalnej;
całościową percepcję ważnych problemów lokalnych; przewagę więzi są
siedzkich nad zawodowymi i branżowymi; personalny sposób percepcji stosunków władzy; postrzeganie instytucji w kategoriach cech osobowości ich pracowników; wykreowanie elity władzy lokalnej w dużym stopniu w następstwie powiązań towarzysko-sąsiedzkich oraz w zględną odrębność i samodzielność administracyjną i ekonomiczną16. Dwie z wymienionych cech wydają się szczególnie istotne dla kształtowania celów lokalnej polityki społecznej: są to przede wszystkim pewna autonomia w zakresie podejmo
wania decyzji gospodarczych, które stanowią tło dla realizacji celów społe
cznych, oraz całościowy ogląd ważnych problemów lokalnych. Ocena tych problemów i usytuowanie ich według ważności (na przykład ze względu na ich dolegliwość dla mieszkańców lub wpływ na możliwości rozwoju lokal
nego) wśród zadań polityki lokalnej pozwala na świadome kształtowanie jej
M Zob. np. M. Halamska, Czynniki różnicujące dynamikę zachowań w społecznościach lokalnych, w: Społeczności lokalne. Teraźniejszość i przyszłość, poz. cyt., s. 206 i n.
H. Podedwoma, Analiza struktur społecznych. Wybrane przykłady, w: Socjologia ogólna. Wybrane problemy, J. Polakowska-Kujawa (red.), SGH, W arszawa 1999, s. 112.
J- Hryniewicz, Pułtusk jako społeczność lokalna. Charakterystyka społeczno-ekono
miczna, w: Region - Miasto - Osiedle, B. Jałowiecki (red.), UW, W arszawa 1990, s- 119. Autor odnosi wymienione cechy do społeczności lokalnej w miastach, ale uprawnione wydaje się rozciągnięcie ich również na obszar gminy wiejskiej. Podkreślić należy, że zwłaszcza takie cechy, jak przewaga więzi sąsiedzkich, personalny sposób percepcji stosunków władzy oraz postrzeganie instytucji w kategoriach cech osobo
wości ich personelu odpowiadają stosunkom w społeczności lokalnej na terenie gmin wiejskich.
29
profilu, który może być odmienny od realizowanego w innych układach lokalnych17. W śród tych problemów ważne miejsce zajm ują z reguły pro
blemy społeczne. Całościowa ocena przestrzeni lokalnej i uwzględnienie tych cech społecznych, które wyróżniają lokalną społeczność, stwarza wa
runki do doboru najbardziej adekwatnych metod zaspokajania zdiagnozowa- nych potrzeb i wskazania podmiotów polityki odpowiedzialnych za realiza
cję wytyczonych celów.
Jak podkreśla J. Turowski, społeczność lokalna jest zjawiskiem uniwer
salnym i obiektywnie trwałym, choć zmieniającym nieco swój charakter18.
W miejsce tradycyjnych więzi nieformalnych, sąsiedzko-rodzinnych (chara
kterystycznych dla społeczeństw o wysokim odsetku ludności utrzymującej się z pracy w rolnictwie i zamieszkującej na wsi) pojawiły się bowiem nowe, współistniejące z nieformalnymi, więzi oparte na fakcie zatrudnienia w tym samym zakładzie pracy, wykonywania takiego samego zawodu, posiadania zbliżonego statusu społecznego czy działania w organizacjach i zrzeszeniach.
Autonomiczne wartości lokalnej społeczności polegają na więzi społecznej opartej na wspólnocie potrzeb i interesów związanych z zamieszkiwaniem na wspólnym terytorium (na przykład dzielnica dużego miasta) albo z zamie
szkiwaniem i wykonywaniem zawodu (wieś, osiedle zakładowe). Dalsze ele
menty pozwalające wyróżnić społeczność lokalną to warunki organizacyjne, umożliwiające poprzez stałe kontakty podtrzymywanie więzi społecznej;
posiadanie samorządnych instytucji i urządzeń, uznawanych przez mieszkań
ców za „własne”, a służących zaspokajaniu lokalnych potrzeb oraz istnienie lokalnej opinii publicznej i kontroli społecznej19.
Do cech (właściwości) społeczności lokalnej20 można zaliczyć również te, które tw orzą pewne ramy dla polityki społecznej zorientowanej na lokalny wymiar zaspokajania potrzeb. N ależą do nich tradycje lokalnej społeczności, oparte na akceptowanym powszechnie systemie wartości, historii, zwycza
jach i kulturze. Cechy te umożliwiają wykształcenie w członkach społe
czności dobrze pojmowanego, dalekiego od ksenofobii, patriotyzmu lokalne
go i poczucia identyfikacji z miejscem zamieszkania. Drugą cechą charakte
rystyczną są instytucje lokalne, warunkujące prawidłowe funkcjonowanie
17 B. Jałowiecki określa układ lokalny jako „pewne kryterium pozostające we władaniu danej zbiorowości, którą łączy poczucie tożsamości i na którym zaspokajane są potrze
by w zakresie życia codziennego”. Cyt. za: J. Hryniewicz, Pułtusk jako społeczność lokalna..., poz. cyt., s. 118.
18 J. Turowski, Społeczność lokalna, poz. cyt., s. 112.
19 A. Piekara, Prawnoustrojowe uwarunkowania identyfikacji mieszkańców ze swoim miejscem zamieszkania, poz. cyt., s. 40.
20 A. Piekara, Społeczność lokalna i samorząd, poz. cyt., s. 15.
i rozwój społeczności lokalnej. Instytucje te m ają na celu wyrażanie interesu tej społeczności, ustalanie form jego realizacji oraz organizowanie do działa
nia w celu zaspokojenia potrzeb. Instytucje lokalne, powołane z m yślą o za
spokajaniu potrzeb ujawniających się na terenie zajmowanym przez lokalną społeczność, podlegają kontroli społecznej. Kontrola taka, będąca zarazem elementem demokratyzacji stosunków społecznych, jest jednym z warunków wprowadzania w życie systemu lokalnej polityki społecznej.
W systemie tym lokalna społeczność odgrywa w ażną rolę, będąc jego podmiotem. Funkcja ta realizowana jest za pośrednictwem organów samo
rządu terytorialnego, reprezentacji poszczególnych środowisk wchodzących w skład tej społeczności oraz rodzin. Relacje zachodzące między rodzinami i grupami sąsiedzkimi a instytucjami samorządu lokalnego powinny sprzyjać zwiększeniu aktywności społecznej tych małych grup jako elementów kon
kretnego układu społecznego21. Efektem powstającej solidarności grupowej są próby samoorganizowania się mieszkańców w celu zaspokojenia wspól
nych potrzeb, co prowadzi do wyłonienia się nowych grup nieformalnych, a pod ich wpływem może dojść do powstania nowych instytucji lokalnych, działających specjalnie z m yślą o realizacji postulatów konkretnych śro
dowisk lokalnych. Sieć instytucji, grup nieformalnych, organizacji pozarzą
dowych składa się na wspólnotę mieszkańców (samorządową), zgrupowa
nych wokół konkretnych, istniejących w danej społeczności potrzeb i wyra
żających wolę ich zaspokojenia w ogólnie akceptowany sposób i we wspól
nie ustalonym zakresie.
Z punktu widzenia organizacji polityki społecznej wykorzystującej akty
wność lokalnej społeczności oraz zakładającej samodzielne i samorządne kształtowanie przynajmniej pewnego - odpowiadającego zakresowi potrzeb ujawniających się w skali lokalnej - wycinka jej celów i zadań warto pod
kreślić, iż ustawa o samorządzie terytorialnym, tworząc instytucję prawno- -publiczną, ja k ą jest samorząd, nie tworzy automatycznie wspólnoty samo
rządowej22. Jej powstanie - w różnych środowiskach w różnym czasie - warunkuje kształtowanie samodzielnej polityki lokalnej, zależnie od krea
tywności społeczności lokalnych. Stwarza również podstawy do opracowania całościowego programu realizacji tej polityki i uniknięcia fragmentaryzacji świadczonych usług. Fragmentaryzacja ta, daleko nieraz sięgająca, jest z jednej strony konsekwencją przewagi branżowych polityk szczegółowych nad całościowym oglądem potrzeb i problemów społecznych z perspektywy
^ A. Piekara, Prawnoustrojowe uwarunkowania..., poz. cyt., s. 38-41.
Choć takie określenie używane bywa w ustawach o samorządzie terytorialnym, samorządzie powiatowym i samorządzie wojewódzkim. Zob. tamże, s. 42.
lokalnej, a z drugiej - następstwem centralnie zarządzanego systemu polityki społecznej, w którym hierarchia celów dostosowana była do spojrzenia w skali globalnej, a nie lokalnej.
Społeczności lokalnej, która może być traktowana jako zintegrowany zbiór rozszerzonych rodzin zamieszkujących dane miejsce, powiązanych między sobą więzami pokrewieństwa i kontaktami sąsiedzkimi, można prze
ciwstawić zbiorowość terytorialną23. Pod tym terminem kryją się rodziny nuklearne, pozbawione kontaktów ze swymi krewnymi lub ograniczające je do niezbędnego minimum, osoby samotnie prowadzące swoje gospodarstwa domowe, nie utrzymujące bliższych stosunków sąsiedzkich. Zbiorowość ta zamieszkuje pewien obszar, kształtowany w wyniku doraźnych decyzji doty
czących gospodarki i jej zaplecza w postaci siły roboczej.
Ta uwaga - moim zdaniem bardzo istotna dla oceny warunków działania polityki lokalnej, a szczególnie polityki społecznej - odnosi się do wielu miast, których tempo rozwoju, w tym również powiększania liczby mie
szkańców na skutek procesów migracyjnych i administracyjnych decyzji o włączeniu w ich obszar miejscowości z nimi sąsiadujących utrudnia, a mo
że nawet wręcz uniemożliwia pomyślny przebieg procesu powstawania spo
łeczności lokalnej24. O społeczności lokalnej, charakteryzującej się wymie
nionymi cechami, częściej możemy mówić w przypadku mieszkańców wsi, choć i tu na skutek zmniejszania się udziału ludności, dla której praca w rol
nictwie jest głównym źródłem utrzymania, mamy do czynienia ze zmianami (zachodzącymi między innymi w deklarowanym i realizowanym systemie wartości, zakresie i randze instytucji kontroli społecznej, znaczeniu kon
taktów społecznych w ramach lokalnej społeczności) i postępującą anonimo
w ością życia. Społeczność wiejska w mniejszym więc niż się powszechnie uważa stopniu spełnia kryteria społeczności lokalnej25. Jednocześnie fakt, że coraz większa część mieszkańców wsi pracuje zawodowo poza miejscem zamieszkania, wpływa na obniżenie stopnia identyfikacji mieszkańców ze swoją miejscowością i problemami jej rozwoju. Oznacza to, że w rzeczy
wistości o społeczności lokalnej - podmiocie polityki społecznej można mó
wić raczej jako o pewnej idei lub modelu, a rzadziej o realnie istniejącym
"3 Zob. B. Jałowiecki, Rozwój lokalny, IGP UW, Warszawa 1989, s. 100; podobnie różni
ce między obiema tymi kategoriami charakteryzuje A. Piekara, Samorządność. Samo
rząd. Rozwój, CSSTiRL UW, W arszawa 2000, s. 17.
Badania w ykazują że większość Polaków słabo identyfikuje się ze swoim regionem.
Zob. B. Jałowiecki, Przestrzeń historyczna, regionalizm, regionalizacja, w: Oblicza polskich regionów, B. Jałowiecki (red.), Euroreg, Warszawa 1996.
Na ten temat zob. Polska lokalna wobec integracji europejskiej, Z. Mach, D. Niedźwie- cki (red.), Uniwersitas, Kraków 2001.
stanie. Rolę podmiotu polityki społecznej w skali lokalnej spełniają raczej niektóre bardziej aktywne grupy mieszkańców i to od ich stanowiska może być uzależniona hierarchia zadań własnych lokalnej polityki społecznej.
Fakt, że na wielu obszarach mamy do czynienia nie z lokalną społeczno
ścią, ale ze zbiorowością terytorialną, nie oznacza, że prowadzenie polityki lokalnej jest tam niemożliwe. Chociaż istnienie lokalnej społeczności jest niewątpliwie czynnikiem ułatwiającym definiowanie celów tej polityki i ustalanie form jej działania, to jednak nie jest to warunek konieczny. N ie
zbędne jest natomiast funkcjonowanie organów samorządu mieszkańców jako demokratycznej formy reprezentacji mieszkańców i artykulacji ich interesów. Samorząd spełnia w tym przypadku nie tylko funkcje stanowiące, ale również realizuje za pośrednictwem wyspecjalizowanych instytucji okre
ślone cele.
Powstawanie społeczności lokalnej wiąże się z samoidentyfikacją mie
szkańców z terenem lokalnym lub regionem, w którym mieszkają. O poczu
ciu przynależności lokalnej26 decyduje kilka czynników, do których zalicza się m.in.: funkcjonowanie społecznej przestrzeni27, akceptację uznanych przez zbiorowość lokalną wartości, tradycję kulturową i język (gwarę).
Z punktu widzenia polityki społecznej poczucie przynależności lokalnej mie
szkańców ma duże znaczenie. W ynika ono przede wszystkim stąd, że identy
fikowanie się ludności z zamieszkiwanym terenem sprzyja angażowaniu się mieszkańców w poszukiwanie możliwości rozwiązywania konfliktów i pro
blemów społecznych przy pomocy różnych instrumentów polityki spo
łecznej28, włączania grup samopomocy i organizacji pozarządowych. Uzna
nie wartości, jakie cieszą się szacunkiem w lokalnej społeczności, nie ograni
cza się wyłącznie do podstawowego katalogu zasad i norm moralnych, co jest naturalne, ale dotyczy również takich wartości, jak praca, rola męż
czyzny i kobiety w rodzinie, ich udział w utrzymywaniu rodziny, społeczna pozycja ludzi starych, stosunek do typowych dla lokalnej społeczności
J- Wódz, Poczucie przynależności lokalnej - niektóre czynniki konstytutywne, w: Spo-
^ łeczności lokalne. Teraźniejszość i przyszłość, poz. cyt., s. 44 i n.
Więcej nt. przestrzeni społecznej zob. B. Jałowiecki, Społeczne wytwarzanie przestrzeni, KiW, W arszawa 1988.
28Instrumenty polityki społecznej to „narzędzia, środki działania, które oddziałują na zachowania tych ludzi, do których kieruje ona swe programy, jak i tych, którzy [...]
tw orzą środowisko społeczne, w którym programy polityki społecznej są realizowane.
Instrumenty te [...] m odyfikują zachowania dotychczasowe, skłaniają do zachowań pożądanych [...]”. Zob. hasło: polityki społecznej instrumenty, w: Leksykon polityki społecznej, B. Rysz-Kowalczyk (red.), ASPRA-JR, W arszawa 2001.
33
zaw odów (np. rolnik, górnik, pracow nik kolei) i gotow ość kontynuow ania pracy w tym zaw odzie oraz w yboru podobnej kariery zaw odow ej. Rzutuje to na zadania polityki społecznej, zw łaszcza w obszarze polityki zatrudnienia i polityki rodzinnej, w pływ ając na przykład na decyzje o tw orzeniu placów ek opieki nad dziećm i.
Lokalna społeczność, której instytucjonalną form ą organizacji jest samo
rząd terytorialny, ma do spełnienia ważne zadania w rozwoju lokalnej
rząd terytorialny, ma do spełnienia ważne zadania w rozwoju lokalnej