Słowo „transgresja” posiada zróżnicowane znaczenia i jest używane w wielu dyscyplinach naukowych, np. w psychologii, socjologii czy filozofii. Termin ten pochodzi z łacińskiego słowa transgressio, które oznacza „przejście”,
„przechodzenie”, „przekraczanie”. „Słownik języka polskiego” definiuje transgresję jako przekraczanie norm, zasad i praw, albo oznacza przesunięcie lub przemianę130.
Współczesny słownik angielsko-polski podobnie wyjaśnia słowo transgression, które znaczy wykroczenie przeciwko czemuś, występek; przekroczenie, np. granic;
złamanie, np. prawa, przykazania131.
Termin „transgresja” pochodzi z biologii: w teorii dziedziczenia oznacza on przekraczanie przez mieszańce cech organizmów rodzicielskich132. Występuje również w geografii i w geologii: transgresja morza polega na zalewaniu obszarów lądowych przez wodę. W ostatnich dziesięcioleciach termin ten został przeniesiony do nauk humanistycznych oraz społecznych133.
W psychologii słowo to pojawiło się w tym samym czasie co w medycynie i dotyczyło naruszania norm kontaktu psychologicznego przez konsultantów wobec pacjentów - szczególnie rodziców lub ich dzieci. Problem dotyczył kwestii, żeby osoba, która konsultuje problemy psychologiczne występujące pomiędzy rodzicem i dzieckiem, zachowała bezstronność i nie opowiadała się za jedną ani drugą stroną134.
Inne określenia transgresji w psychologii dotyczą przekraczania norm prawnych lub społecznych. W ten sposób wypowiada się Albert Bandura, który definiuje transgresję jako zachowania antyspołeczne cechujące się agresją werbalną
130 H. Szkiłądź, Transgresja [w:] Słownik języka polskiego PWN, t. 3, pod red. M. Szymczak, PWN, Warszawa 2005, s. 486.
131 A. Adamska-Sałaciak (red. tomu), Transgression [w:] Nowy Słownik Fundacji Kościuszkowskiej Angielsko- Polski pod red. J. Fisiak, Dom Wydawniczy Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNTVERSITAS, Kraków 2003, s. 1575.
132 J. Kozielecki, Koncepcja transgresyjna człowieka. Analiza psychologiczna, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1987, s.10.
133 •
J. Kozielecki, Psychotransgresjonizm. Nowy kierunek psychologii, Wydawnictwo Akademickie ”Zak”, Warszawa 2007, s. 20.
134S., Śląski, Sylwetka psychologiczna osób przejawiających transgresje w sferze zawodowej [w:] Transgresje - innowacje - twórczość pod red. B. Bartosz, A. Keplinger i M. Straś-Romanowskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Lubelskiego, Wrocław 2011, s. 217.
i niewerbalną, naruszeniem norm społecznych lub nadużywaniem substancji psychoaktywnych135.
Czesław S. Nosal z kolei wyjaśnia działania transgresyjne poprzez heurystykę żagla. Jest ona skrótem pełnego wyrażenia: heurystyka stawiania żagla i zmiany jego kierunku, w taki sposób, aby procesy motywacyjne oraz wzmacniające je procesy wolicjonalne zmierzały do osiągnięcia wytyczonych celów. Dzięki heurystyce żagla możliwości, które początkowo wydają się nieprawdopodobne, stają się możliwościami w przekonaniu podmiotu wysoce realnymi. Stany i obiekty początkowo umiejscowione na granicy możliwości ich osiągnięcia przybliżają się.
Idea heurystyki żagla związana jest z poglądem Arystotelesa, że w ludzkim myśleniu i postępowaniu (dążeniu) szczególnie pociągające jest to, co jest możliwe, lecz zarazem nieprawdopodobne. Innymi słowy, mechanizm transgresji jest niejako wbudowany w naturę ludzką jako stały mechanizm wykraczania poza istniejący stan rzeczy136.
Przedstawiając pojęcie zachowań transgresyjnych nie sposób pominąć filozofii, która na przestrzeni wieków zajmowała się wieloma problemami psychologicznymi. Samo istnienie pojęcia transgresji w filozofii prawdopodobnie zawdzięczamy francuskiemu filozofowi z przełomu XIX i XX wieku - Bataille’owi, który w 1930 roku użył tego słowa w odniesieniu do przekraczania granic naszej wiedzy o otaczającej rzeczywistości. Postulował ciągłe kwestionowanie granicy naszego poznania aż do niewiedzy, ale proponował także przekraczanie granic naszej niepoznawalności świata137. Jak podaje George Ritzer transgresja według Bataille’a to „codzienne przekraczanie (wychodzenie poza) w świecie praw ekonomicznych, racjonalności, prawdy i religii”138.
Wracając jednak do korzeni, to Arystoteles już w IV wieku p.n.e. stwierdził, że poznanie rzeczy, które wydaja się być niepoznawalne jest szczególnie ważne i interesujące. Takie poznanie - mimo trudności - możliwe jest dzięki rozumowi czynnemu, który za pomocą wyobrażeń buduje swoją nową wiedzę o poznawanym przedmiocie. Przywołany rozum stawia sobie ciągle pytania i pewne cele, które
135 Zob. A. Bandura, G.V. Caprara, C. Regalia, Sociocognitive self-regulatory mechanisms governing transgressive behavior, Journal of Personality and Social Psychology, 80, 2001, s. 129.
136 C.S. Nosal, Nadzieja, czas i heurystyka żagla [w:] Człowiek wobec wyzwań i dylematów współczesności.
Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Józefowi Kozieleckiemu pod red. E. Aranowskiej, M.
Goszczyńskiej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 228-229.
137 S. Śląski, Motywacyjno-osobowościowe wyznaczniki zachowań transgresyjnych i ochronnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2012, s. 21.
138 G. Ritzer, Encyclopedia of Social Theory. Thousands Oaks: Sage Publications, 2005, s. 27.
wymagają od jednostki przekroczenia dotychczasowych granic poznawalności.
Dzięki temu jednostka ciągle się doskonali i zyskuje satysfakcję, ale zarazem wytycza swój nowy cel poznania i doskonalenia swoich zainteresowań139.
Inny filozof niemiecki - Jaspers podzielał głównie idee swego kierunku filozoficznego - egzystencjalizmu, a mianowicie nieokreśloną wolność i spontaniczną świadomość jednostki, jak również jej nieustanną chęć odnalezienia sensu swojego istnienia. Dostrzegał również ograniczoność ludzkiego poznania, ale twierdził, że jednostka poprzez uczestnictwo w sytuacjach granicznych, typu walka, cierpienie lub śmierć innej osoby, nabywa nową świadomość i może odkrywać dla siebie nowe wymiary egzystencji. Taka refleksja podmiotu nad ograniczonością ludzkiego bytu, szczególnie w sytuacjach granicznych, może w jednostce wyzwolić chęć zrealizowania swoich możliwości w zakresie funkcjonowania psychologicznego lub duchowego i jednocześnie - chociażby częściowo - wyjść poza granice własnej ograniczoności. Pojawia się wówczas poprzez moment olśnienia transcendencja, w której podmiot odkrywa dla siebie prawdę absolutną i obiektywną. Dzięki temu osoba wykracza poza wszelki czas, co można poznać poprzez zaniechanie myślenia i komunikacji ze sobą, lub innymi ludźmi140.
Transgresja to pojęcie często przywoływane przez Michela Foucault w jego rozważaniach filozoficznych. Termin ten ma zasadnicze znaczenie dla poglądu filozofa w myśl którego władzy i wiedzy nie da się rozdzielić. Jeśli wiedza związana jest z władzą, nie może zatem istnieć w czystej postaci. Foucaultowska krytyka myśli antropologicznej jest częścią jego krytyki wszelkich tradycyjnych form myślenia przyjmujących, że można posiąść czystą wiedzę lub prawdę niezależnie od historycznych konfliktów. Myśl tradycyjna opiera się zatem na oczyszczających wybiegach technicznych - sylogizmie, dedukcji, indukcji oraz interpretacji - z których każdy zakłada, że możliwe jest odkrycie koniecznych zasad prawdy. Jeśli, z drugiej strony, odrzuca się owe epistemologiczne strategie (co należy uczynić, gdy uzna się, iż prawda związana jest z władzą), należy pojmować je jako próby kontrolowania zarówno myślenia, jak i działania. Jako alternatywę, Foucault formułuje pogląd, że wiedzę zdobywa się wyłącznie dzięki nastawieniu krytycznemu. Myślenie jest więc
139 S. Śląski, Motywacyjno-osobowościowe wyznaczniki..., op.cit., s. 21-22.
140 Ibidem, s. 22.
ciągłym przekraczaniem - transgresją - ustanowionych norm prawdy. Myślenie jest aktem politycznym, gdyż owe normy tworzy się i podtrzymuje społecznie141.
Termin transgresja występuje także w socjologii i dotyczy przenikania się różnych kultur na obszarach przy granicach państw i wyłaniania się w związku z tym nowych jakości142. Andrzej Sadowski definiuje socjologię pogranicza jako
„subdyscyplinę socjologii, która bada na pograniczu kontakty społeczno-kulturowe dokonujące się między dwoma lub więcej sąsiednimi narodami, cywilizacjami”143.
W wyniku tych kontaktów, m.in. rywalizacji, akomodacji lub asymilacji, pojawia się nowa jakość tych interakcji i zmiana świadomości osób pochodzących nawet z różnych kręgów społecznych lub narodowych. Współistnienie osób z odmiennych kultur może także sprzyjać tworzeniu się nowych wartości społecznych i jakości w różnych sferach funkcjonowania jednostki144.
Pojęcie transgresji funkcjonuje również w literaturoznawstwie i dotyczy wszelkich zmian w poznaniu, które mogą służyć zdobyciu nowych informacji 0 świecie lub człowieku i jego przyszłości145.
W naukach pedagogicznych natomiast, np. w „Leksykonie pedagogiki pracy”
termin ten określany jest jako „przekraczanie ograniczeń natury człowieka, np. samotne pokonywanie oceanów”146.
Pojęcie transgresji, jak wynika z powyższych treści, używane jest w wielu gałęziach nauki. Jednak zaznaczyć należy, że słowo to upowszechnił psycholog Józef Kozielecki (1986; 1987; 1997; 2007), który sformułował tezy transgresyjnej koncepcji człowieka, a w późniejszych latach stworzył nowy kierunek w psychologii, skoncentrowany na zmianie i rozwoju - psychotransgresjonizm. Kozielecki nazywa transgresją działania i akty myślenia - z reguły intencjonalne i świadome - które przekraczają granice dotychczasowych doświadczeń i osiągnięć materialnych, symbolicznych oraz społecznych człowieka, które stają się źródłem nowych 1 ważnych wartości pozytywnych oraz negatywnych147. Powyższą definicję transgresji
141 Ch.C. Lemert, G. Gillan, Michel Foucault. Teoria społeczna i transgresja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Wrocław 1999, s. 169-170.
142 S. Śląski, Motywacyjno-osobowościowe wyznaczniki..., op.cit., s. 20.
143 A. Sadowski, Dlaczego socjologia pogranicza? [w:] Socjologia ogólna pod red. M. Malikowskiego, S.
Marczuk, t. 3, WSSG, Tyczyn 1999, s. 473.
144 S. Śląski, Motywacyjno-osobowościowe wyznaczniki..., op.cit., s. 20.
145 P. Kowalski, Wędrowanie i poszukiwanie, czyli przekraczanie granic [w:] O granicach i ich przekraczaniu pod red. P. Kowalskiego, M. Sztandary, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2004, s. 8.
46 T.W. Nowacki, Leksykon pedagogiki pracy, WSP TWP, Warszawa 2004, s. 255.
uznałam za najbardziej użyteczną do analizy zgromadzonego materiału badawczego.
W niniejszym rozdziale przedstawię główne założenia transgresyjnej koncepcji człowieka w ujęciu J. Kozieleckiego, rodzaje działań transgresyjnych, mechanizm tych działań, a także zastanowię się nad użytecznością omawianej teorii. Prześledzę również sposoby konceptualizowania problematyki transgresyjności w innej, poza psychologią, dyscyplinie humanistycznej - w socjologii. Przedmiotem szczególnego namysłu będą następujące koncepcje: z zakresu tak zwanej socjologii humanistycznej - Floriana Znanieckiego, z zakresu socjologii funkcjonalnej - Roberta Mertona, z zakresu socjologii najnowszej - Anthonyego Giddensa.