Homo transgressivus, obok dość powszechnie znanych określeń, takich jak homo sapiens, homo faber, homo creator czy homo viator, to kolejne, stosunkowo nowe określenie odnoszące się do człowieka i wskazujące na jego egzystencjalną dystynkcję148. W psychologii pojęcie „transgresja”, jak już wspomniałam, zaistniało dzięki J. Kozieleckiemu, który monografią psychologiczną „Koncepcja transgresyjna człowieka” zainicjował nowy kierunek badań psychologicznych. Teoria transgresji opisuje i wyjaśnia mechanizmy motywacyjne umożliwiające człowiekowi podejmowanie działań wykraczających poza jego dotychczasowe osiągnięcia.
Nowatorskie idee autora przyjęły ostatecznie kształt rozwiniętych stwierdzeń psychotransgresjonizmu, stanowiącego nowy kierunek w psychologii.
Autor przyjął w swej koncepcji następujące założenia:
1. Człowiek obdarzony jest wolnością wyboru. To dzięki tej wolności staje się bytem sprawczym - sprawcą, czyli myślicielem, decydentem i wykonawcą.
2. Człowiek-sprawca jest główną przyczyną swojego zachowania się. Stanowi układ względnie wewnątrzsterowny (samosterowny). To unikatowa osobowość, ekstensywna motywacja czy nowe idee wpływają w przeważającej mierze na jego decyzje i czyny, na to, co robi i czego unika.
3. Główną siłą napędową, głównym motywatorem wewnętrznym jest potrzeba (metapotrzeba) potwierdzania własnej wartości, zwana również potrzebą
148 B. Bartosz, A. Keplinger, M. Straś-Romanowska, Transgresje - innowacje - twórczość, Wydawnictwo Uniwersytetu Lubelskiego, Wrocław 2011, s.7.
hubrystyczną. Jest ona zaspokajana głównie dzięki dokonywaniu transgresji twórczych i ekspansywnych, dzięki tworzeniu nowych form lub burzeniu starych.
4. Człowiek jest sprawcą nastawionym na rozwój wewnętrzny i zewnętrzny.
To właśnie transgresje pozwalają kształtować jego osobowość i wzbogacać kulturę.
5. Człowiek-sprawca posiada ograniczoną świadomość i samoświadomość. Zdaje on sobie sprawę tylko z pewnych procesów psychicznych i z pewnych stanów wewnętrznych oraz zewnętrznych (metafora światła). Jednocześnie znaczna część procesów, stanów i stałych struktur wewnętrznych oraz zjawisk zewnętrznych znajduje się poza obszarem świadomości (metafora mroku).
6. Działania człowieka, głównie jego myśli i czyny transgresyjne, w wysokim stopniu wpływają na to, jakie miejsce zajmuje on na skali dobra i zła; to pod ich wpływem staje się ludzki lub nieludzki. One kształtują jego zasady i normy moralne149.
Analiza treści tych założeń wykazuje, że psychotransgresjonizm przyjmuje pozytywną koncepcję człowieka. Zgodnie z nią obdarzony jest on wolnością wyboru, steruje swoim zachowaniem i przekracza granice własnych osiągnięć oraz możliwości150.
Transgresja, w ujęciu J. Kozieleckiego, to czynności wykraczające poza typowe granice działania, to czynności dzięki którym jednostka lub zbiorowość kształtują nowe struktury lub niszczą struktury już ustabilizowane, tworzą wartości pozytywne i wartości negatywne. Czynności te są źródłem rozwoju i regresu151.
W definicji transgresji szczególne miejsce zajmuje pojęcie „granicy”.
W omawianej koncepcji granicę wyznacza zakres dotychczasowych osiągnięć jednostki. Można nazwać ją granicą działań indywidualnych lub granicą osobistą.
Stanowi ona raczej linię demarkacyjną oddzielającą to, czym człowiek jest i co posiada, od tego czym jeszcze nie jest, ale czym może być dzięki działaniom transgresyjnym. Tak rozumiane granice mogą być różnorodne. Po pierwsze, jest to granica fizyczna, która oddziela terytorium prywatne od całego środowiska.
Przekroczenie jej oznacza ekspansję terytorialną. Po drugie, jest to granica społeczna (interpersonalna): wyznacza ją dotychczasowa pozycja społeczna jednostki, zakres posiadanej przez nią wiedzy itp. Po trzecie, jest to granica symboliczna (intelektualna). Zależy ona od zakresu wiedzy człowieka o świecie
149 J. Kozielecki, Psychotransgresjonizm. Nowy kierunek..., op.cit., s. 24-25.
150 Ibidem, s. 25.
151 J. Kozielecki, Koncepcja transgresyjna..., op.cit., s. 10.
i kulturze. Dzięki twórczości człowiek może ją przekroczyć152. Granice te, istniejące w różnych światach i w różnych dziedzinach, są tak powszechne, że często ich się nie zauważa. Dopiero dokonanie nowej transgresji, szczególnie na skalę historyczną, powoduje, iż ludzie zaczynają się nimi interesować153.
Mówiąc o transgresji granic trzeba również wspomnieć o granicy transgresji, a więc o tym, czy bariery materialne, społeczne i symboliczne są pokonywalne i w jakich warunkach. Autor wyróżnia tu granice przekraczalne w danym okresie historycznym i w danych warunkach kulturowych. Sprawca - na przykład - posiada instrumenty pozwalające mu przeprowadzać reformy edukacyjne czy badać nowotwory. Jednak w pewnych przypadkach, jak chociażby klonowanie człowieka, można dokonać transgresji, ale wówczas uczony naraża się na poważne sankcje i kary. J. Kozielecki wskazuje również na granice nieprzekraczalne na danym etapie rozwoju jednostki i społeczeństwa. Na przykład dziecko znajdujące się w fazie inteligencji przedoperacyjnej, nie rozwiąże równań różniczkowych. Kosmonauta nie dotrze do gwiazd. Ponieważ jednak brzegi ludzkich możliwości są otwarte i ponieważ ciągle się je rozszerza, wiele projektów niewykonalnych wczoraj, dzisiaj się realizuje, choćby badanie przestrzeni wirtualnej154.
Warto zaznaczyć, że szczególną rolę w przebiegu i skuteczności działań transgresyjnych odgrywa osobowość i jej główne układy, takie jak umysł, będący układem orientacyjnym, i wola, spełniająca funkcje kierownicze. Transgresja jest w dużym stopniu ekspresją własnej osobowości155.
Główną siłą napędową zachowań transgresyjnych jest motywacja hubrystyczna. Słowo hubris (hybris), jak pisałam w poprzednim rozdziale, pochodzi z języka greckiego i oznacza zbytnią pewność siebie, nieposkromioną pychę i arogancję, które wywołują nawet gniew bogów. Motywacja hubrystyczna w koncepcji Kozieleckiego - z początku lat osiemdziesiątych - oznacza dążenie do potwierdzania wzrostu własnego „Ja”. Później autor doprecyzowuje to pojęcie i wyjaśnia, że motywacja hubrystyczna jest w dużym stopniu nasycona egoizmem i ma przede wszystkim charakter hedonistyczny, czyli służy intensyfikowaniu przyjemności i towarzyszy jej bardzo głębokie przeżywanie uczuć, głównie pozytywnych, choć czasami też negatywnych. Prawo, jakim rządzi się motywacja
152 Ibidem, s. 48.
153J. Kozielecki, Psychotransgresjonizm..., op.cit., s. 40.
154 Ibidem, s. 40.
155 J. Kozielecki, Koncepcja transgresyjna..., op.cit., s. 16.
hubrystyczna to prawo wzrostu, czyli np. przekroczenie osobistych czy też społecznych granic jest zachętą do dalszych wysiłków w zdobywaniu nowych celów156.
Aby lepiej opisać motywację hubrystyczną J. Kozielecki wprowadza jej dwie odmiany: dążenie do wyższości, która jest formą wertykalną oraz rywalizacyjną i dążenie do perfekcji - formę horyzontalną albo perfekcjonistyczną. W dążeniu do wyższości jednostka stara się wywyższyć nad innych, stara się „być lepszą” lub stara się - co najmniej - „dorównać innym” aby zaspokoić pragnienie swojej wartości (ważności). Konstruuje ona skalę społecznych porównań i umieszcza na niej siebie oraz pozostałe osoby. Im lepsze jest jej położenie w zestawieniu z innymi, tym pełniej zaspokaja dążenia hubrystyczne. Natomiast dążenie do perfekcji ma odmienną strukturę. Człowiek potwierdza lub wzmacnia poczucie własnej wartości dzięki stałemu polepszaniu swoich osiągnięć, dzięki podnoszeniu standardów perfekcji, dzięki sięganiu po mistrzostwo. W procesie tym nie jest tak ważna skala społecznych porównań, nie są istotne komunikaty otoczenia. To co się liczy naprawdę, to standardy doskonałości, które jednostka sama tworzy i które wpływają na poczucie własnej wartości157.
Przedstawione powyżej mechanizmy w znacznej części wyjaśniają nam funkcjonowanie siły motywacyjnej zachowań transgresyjnych - potrzeby hubrystycznej, ponieważ J. Kozielecki czasami sam używa takiej nazwy zamiennie.
Trzeba jednak mocno podkreślić, że specyfiką tej motywacji jest duży poziom nasycenia egoizmem i hedonizmem, a towarzyszy jej bardzo głębokie przeżywanie uczuć, najczęściej dumy i pychy. To właśnie ten rodzaj motywacji stanowi m.in.
oryginalny konstrukt koncepcji przekraczania własnych możliwości158.
156 S. Śląski, Motywacyjno-osobowościowe..., op.cit., s. 52.
157 J. Kozielecki, Człowiek..., op.cit., s. 53-54.
158 S. Śląski, Motywacyjno-osobowościowe..., op.cit., s. 53.